Region kielecki

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Widok z Góry Zamkowej w Chęcinach ku północy, pokazujący formy geomorfologiczne, obrazujące sekwencję skalną regionu kieleckiego. Na pierwszym planie Dolina Chęcińska (łupki kambryjskie w strefie osiowej antykliny chęcińskiej). Dalej pasma zbudowane z wapieni dewońskich. Na horyzoncie Pasmo Dymińskie (piaskowce kambryjskie antykliny dymińskiej).

Region kielecki – jedna z dwóch podstawowych jednostek podziału geologicznego Gór Świętokrzyskich. Region kielecki czyli południowy przeciwstawia się regionowi łysogórskiemu czyli północnemu[1]. W literaturze anglojęzycznej czasami używa się akronimu SHCM (ang. Southern Holy Cross Mountains)[2].

Definicja[edytuj | edytuj kod]

Kontekst geologiczny[edytuj | edytuj kod]

Góry Świętokrzyskie to obszar odsłonięć skał paleozoicznych, otoczony wychodniami skał mezozoicznych i kenozoicznych. W wąskim znaczeniu termin „Góry Świętokrzyskie” odnosi się wyłącznie do trzonu paleozoicznego przeciwstawionego mezo- i kenozoicznemu obrzeżeniu. Podział na regiony łysogórski i kielecki dotyczy trzonu paleozoicznego[3].

Cechy wyróżniające i granice[edytuj | edytuj kod]

Jednostki podziału geologicznego Gór Świętokrzyskich można pojmować dwojako:

  • jako regiony facjalne, to znaczy jednostki odznaczające się podobnym wykształceniem równowiekowych utworów skalnych;
  • jako bloki tektoniczne, to znaczy jednostki oddzielone znacznymi nieciągłościami skorupy ziemskiej.

Wyróżnienie regionów facjalnych opiera się na całości obserwowalnych cech utworów skalnych. Region północny (łysogórski) odznacza się większą ciągłością sedymentacji i bardziej głębokowodnym charakterem utworów skalnych, natomiast południowy (kielecki) – większą liczbą luk sedymentacyjnych i osadami bardziej płytkowodnymi[4].

Regionom facjalnym odpowiadają jednostki tektoniczne: blok łysogórski na północy i blok małopolski (Masyw Małopolski) na południu. Północną granicą regionu kieleckiego jest dyslokacja świętokrzyska (uskok świętokrzyski, szew świętokrzyski)[5], rozcinająca skorupę ziemską na głębokość około 50 km i przebiegająca w przybliżeniu u południowego podnóża Łysogór[6] w kierunku WNW–ESE[7]. Ku południowi utwory paleozoiczne regionu kieleckiego zapadają pod skały młodsze; południową granicą Masywu Małopolskiego jest strefa uskokowa Kraków–Lubliniec[8].

W różnych okresach dziejów Ziemi granica między regionami facjalnymi kieleckim i łysogórskim znajdowała się na linii dyslokacji świętokrzyskiej lub na południe od niej[9] (najdalej na południe w famenie)[10].

Historia badań[edytuj | edytuj kod]

Pierwszy podział Gór Świętokrzyskich na regiony facjalne był dziełem Dymitra Sobolewa. Dotyczył on wyłącznie dewonu środkowego i obejmował trzy regiony (ze skrajnie południowym regionem zbrzańskim)[11]. Generalizację na cały paleozoik przeprowadził Jan Czarnocki, redukując liczbę regionów do dwóch. W późniejszych latach bardziej popularny stał się model trójdzielny Sobolewa[12], obecnie powrócono do dwudzielnego modelu Czarnockiego[13].

W drugiej połowie XX wieku, po rozpowszechnieniu się tektoniki płyt, możliwe stało się podjęcie zagadnienia interpretacji zróżnicowania facjalnego jako wyrazu różnych dziejów odpowiednich obszarów w sensie paleogeograficznym[14], jednak dotychczas nie uzyskano w całości zadowalającego rozwiązania[2].

Paleozoik regionu kieleckiego[edytuj | edytuj kod]

Profil[edytuj | edytuj kod]

Sekwencja paleozoiczna regionu kieleckiego rozpoczyna się w dolnym kambrze. Osady te należą do terenewu (od górnego fortunu) i są najstarszymi utworami kambryjskimi, odsłaniającymi się w Polsce na powierzchni[15].

Pierwsza luka stratygraficzna obejmuje okres od środkowego kambru do ordowiku. Znane są utwory od wyższej części ordowiku do środkowej części syluru. Druga luka stratygraficzna obejmuje okres od środkowej części syluru do wczesnego dewonu. Znane są utwory od dolnego dewonu do dolnego karbonu[16].

Rekonstrukcja środowisk dewońskich[edytuj | edytuj kod]

Możliwe jest przedstawienie szczegółowej rekonstrukcji środowisk dla żywetu i franu (późniejszej części dewonu środkowego i wcześniejszej późnego). Granice poszczególnych stref układają się w dzisiejszym ułożeniu utworów skalnych mniej więcej w kierunku WNW–ESE. Najpłytsze środowiska znajdowały się w środkowej części regionu kieleckiego: była to rafa dymińska (zwana też rafą kadzielniańską[17]). Południowemu skłonowi rafy odpowiadał podregion Kowali, na południe od którego znajdował się głębszy basen chęcińsko-zbrzański. Północnemu skłonowi rafy odpowiadał podregion Wietrzni, na północ od którego znajdowała się głębsza strefa kostomłocka, kończąca region kielecki i stanowiąca już przejście do jeszcze głębszego basenu łysogórskiego[18][19].

Podział na jednostki tektoniczne niższego rzędu[edytuj | edytuj kod]

Region kielecki można podzielić na antyklinę chęcińską, synklinę gałęzicką, antyklinę dymińską, antyklinorium klimontowskie i synklinorium kielecko-łagowskie[3] (odpowiadające padołowi o tej samej nazwie). Zwykle antyklinorium klimontowskie pojmuje się jako jednostkę ograniczoną do wschodniej części regionu kieleckiego[20], jednak czasami łączy się pierwsze cztery wymienione jednostki, określając je nazwą antyklinorium chęcińsko-klimontowskiego[21][22]. W obrębie synklinorium kielecko-łagowskiego można wyróżnić liczne mniejsze synkliny i antykliny[23].

Paleogeografia[edytuj | edytuj kod]

W dewonie blok małopolski i łysogórski były już na pewno połączone i znajdowały się na południowym szelfie Laurosji[24]. Natomiast to, czy przed dewonem ich ewolucja tektoniczna przebiegała razem czy osobno jest ciągle kwestią sporną[2]. Akrecję (przyłączenie) bloku małopolskiego (Masywu Małopolskiego) do kratonu wschodnioeuropejskiego datuje się na kambr, orogenezę kaledońską lub nawet waryscyjską[25].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michał Szulczewski, Depositional evolution of the Holly Cross Mts. (Poland) in the Devonian and Carboniferous - a review, „Geological Quarterly”, 39 (4), 1995, s. 471–488, ISSN 1641-7291 [dostęp 2024-02-08] (ang.).
  2. ↑ a b c D.K. Niezabitowska, R. Szaniawski, The Holy Cross Mountains (Poland) terranes palaeoposition and depositional environment in Silurian—new insights from rock magnetic studies, „Geophysical Journal International”, 234 (3), 2023, s. 1531–1549.
  3. ↑ a b Zbigniew Kotański, Przewodnik geologiczny po Górach Świętokrzyskich, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1959.
  4. ↑ Michał Szulczewski, Główne regiony facjalne w paleozoiku Gór Świętokrzyskich, „Przegląd Geologiczny”, 25 (8-9), 1977, s. 428, ISSN 0033-2151 [dostęp 2024-02-08] (pol.).
  5. ↑ Marek Narkiewicz, Geologiczna historia Polski, Wydanie 1, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2020, ISBN 978-83-235-4258-2, OCLC 1164120435 [dostęp 2024-02-08].
  6. ↑ Zrozumieć Ziemię — Wycieczki — Góry Świętokrzyskie — Trochę teorii [online], Państwowy Instytut Geologiczny [dostęp 2024-02-08].
  7. ↑ J Lamarche i inni, Variscan tectonics in the Holy Cross Mountains (Poland) and the role of structural inheritance during Alpine tectonics, „Tectonophysics”, 313 (1), 1999, s. 171–186, DOI: 10.1016/S0040-1951(99)00195-X, ISSN 0040-1951 [dostęp 2024-02-09].
  8. ↑ J. A Winchester, Palaeozoic amalgamation of Central Europe: new results from recent geological and geophysical investigations, „Tectonophysics”, 360 (1), Geophysical Investigations of the Trans-European Suture Zone II, 2002, s. 5–21, DOI: 10.1016/S0040-1951(02)00344-X, ISSN 0040-1951 [dostęp 2024-02-09].
  9. ↑ Michał Szulczewski, Depositional evolution of the Holy Cross Mts. (Poland) in the Devonian and Carboniferous - a review, „Geological Quarterly”, 39 (4), 1995, s. 471–488, ISSN 1641-7291 [dostęp 2024-02-08] (ang.).
  10. ↑ Jan Czarnocki, Prace geologiczne. T. II, Geologia regionu łysogórskiego. Stratygrafia i tektonika Gór Świętokrzyskich, z. 1, „Prace Instytutu Geologicznego”, 18, 1957, s. 1–138.
  11. ↑ D. Sobolew, Средній девонъ Кѣлецко-Сандомирскаго кряжа, „Materialien zur Geologie Russlands”, 24, 1909, s. 41–536.
  12. ↑ Michał Szulczewski, Główne regiony facjalne w paleozoiku Gór Świętokrzyskich, „Przegląd Geologiczny”, 25 (8-9), 1977, s. 428, ISSN 0033-2151 [dostęp 2024-02-08] (pol.).
  13. ↑ Marek Narkiewicz, Geologiczna historia Polski, Wydanie 1, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2020, ISBN 978-83-235-4258-2, OCLC 1164120435 [dostęp 2024-02-08].
  14. ↑ Michał Szulczewski, Ewolucja środowisk depozycyjnych w dewonie świętokrzyskim i jej uwarunkowania, [w:] Stanisław Skompski, Anna Żylińska (red.), LXXVII Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego – Ameliówka k. Kielc, 28–30 czerwca 2006 r. Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich, Warszawa: Państwowy Instytut Geologiczny, 2006, s. 56–62.
  15. ↑ Zbigniew Szczepanik, Anna Żylińska, The oldest rocks of the Holy Cross Mountains, Poland – biostratigraphy of the Cambrian Czarna Shale Formation in the vicinity of Kotuszów, „Acta Geologica Polonica”, 66 (3), 29 września 2016, s. 267–281 [dostęp 2024-02-09] (ang.).
  16. ↑ Włodzimierz Mizerski, Holy Cross Mountains in the Caledonian, Variscan and Alpine cycles — major problems, open questions, „Przegląd Geologiczny”, 52 (8/2), 2004, s. 774–779, ISSN 0033-2151 [dostęp 2024-02-09] (ang.).
  17. ↑ Rezerwat Przyrody Kadzielnia | Portal Informacji Kulturalnej Województwa Świętokrzyskiego [online], pik.kielce.pl [dostęp 2024-02-09] (pol.).
  18. ↑ Grzegorz Racki, Evolution of the bank to reef complex in the Devonian of the Holy Cross Mountains, „Acta Palaeontologica Polonica”, 37 (2–4), 1992, s. 87–182 [dostęp 2024-02-09].
  19. ↑ Wojciech Krawczyński, Frasnian gastropod synecology and bio-events in the Dyminy reef complex of the Holy Cross Mountains, Poland, „Acta Palaeontologica Polonica”, 47 (2), 2002, s. 267–288 [dostęp 2024-02-09].
  20. ↑ Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, Główne uskoki poprzeczne i ich znaczenie dla tektoniki antyklinorium klimontowskiego (Góry Swiętokrzyskie), „Geological Quarterly”, 37 (1), 1993, s. 19–40, ISSN 1641-7291 [dostęp 2024-02-09] (ang.).
  21. ↑ Zbigniew Szczepanik, Wstęp, [w:] Profile głębokich otworów wiertniczych – Zaręby IG 2, Państwowy Instytut Geologiczny, 2019.
  22. ↑ Ewa Stupnicka, Geologia regionalna Polski, Wyd. 2 zm., Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1997, ISBN 978-83-230-9830-0 [dostęp 2024-02-09].
  23. ↑ Andrzej Konon, Regionalizacja tektoniczna Polski — Góry Świętokrzyskie i regiony przyległe, „Przegląd Geologiczny”, 56 (10), 2008, s. 921–926, ISSN 0033-2151 [dostęp 2024-02-09] (ang.).
  24. ↑ Jan Golonka i inni, Palaeozoic palaeogeography of the East European Craton (Poland) in the framework of global plate tectonics, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 89 (4), 2019, 381–403, doi: 10.14241/asgp.2019.16 [dostęp 2024-02-09] (ang.).
  25. ↑ Rafał Szaniawski, Late Paleozoic geodynamics of the Małopolska Massif in the light of new paleomagnetic data for the southern Holy Cross Mountains, „Acta Geologica Polonica”, 58 (1), 10 marca 2008, s. 1–12 [dostęp 2024-02-08] (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Region_kielecki&oldid=72816877”