Rzeź Woli

Pomnik upamiętniający miejsca masowych egzekucji mieszkańców Woli.

Rzeź Woli to masowa eksterminacja ludności cywilnej w dzielnicy Wola w dniach 5-7 sierpnia 1944 podczas powstania warszawskiego, kiedy to zamordowanych zostało ok. 59 400 osób. Towarzysząca ofensywnym działaniom sił niemieckich pod dowództwem Heinza Reinefartha, rzeź Woli miała być wykonaniem rozkazu Adolfa Hitlera o stłumieniu powstania i zniszczeniu Warszawy.

Rozkaz Hitlera o zniszczeniu Warszawy

Warszawa musi być zburzona, gdy tylko nadarzy się ku temu sposobność. – Adolf Hitler, rozmowa z Hansem Frankiem z 6 lutego 1944.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

O wybuchu powstania warszawskiego Adolf Hitler poinformowany został już 1 sierpnia w godzinach wieczornych. Po otrzymaniu tej informacji, Führer podjął decyzję o jednoczesnym zdławieniu powstania, zniszczeniu miasta i wymordowaniu ludności cywilnej przy użyciu wszelkich możliwych środków. Rozkaz ten, wydany prawdopodobnie w nocy z 1 na 2 sierpnia, przeszedł do historii pod nazwą tzw. rozkazu nr 1 o zniszczeniu Warszawy. Ze względu na fakt, iż Hitler zajmował stanowisko głównodowodzącego całej armii niemieckiej, obowiązywał on również siły Wehrmachtu i garnizonu Warszawy, które otrzymały go prawdopodobnie wieczorem 2 sierpnia. Z zeznań żołnierzy stacjonującego w Zegrzu 4. pułku grenadierów wschodniopruskich, przybyłego do Warszawy 3 sierpnia, wynika, iż otrzymali oni od dowódcy garnizonu Warszawy, gen. Rainera Stahela, rozkaz "zabijania wszystkich napotkanych mężczyzn, usuwania kobiet i dzieci i palenia domów".

Początkowo przeciwko powstaniu i ludności cywilnej zamierzano wykorzystać 6. flotę powietrzną Luftwaffe pod dowództwem gen. Rittera von Greima, wycofując ze stolicy wszystkich Niemców, by móc przeprowadzić masowe bombardowania. Ze względu na ofensywne działania powstańców, które doprowadziły do okrążenia ośrodków niemieckich w stolicy, bombardowania okazały się niemożliwe. W związku z tym zadanie zdławienia powstania, zniszczenia miasta i eksterminacji jego mieszkańców zlecone zostało organizowanej w międzyczasie odsieczy, której siły otrzymały poniższy rozkaz:

Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy. – Adolf Hitler, rozkaz ustny dla Heinricha Himmlera, przekazany Oskarowi Dirlewangerowi.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Organizacja odsieczy

SS-Gruppenführer Heinz Reinefarth (w czapce "kubance") oraz żołnierze 3 pułku Kozaków Jakuba Bondarenki na Woli

Wydzielenie odpowiednich sił mających za zadanie stłumienie powstania i zniszczenie Warszawy Adolf Hitler zlecił Reichsführerowi SS Heinrichowi Himmlerowi oraz szefowi OKH, gen. Heinzowi Guderianowi. Przeciwko powstaniu postanowiono skierować doraźnie zmobilizowane rezerwy wspomagane przez odwody 9. armii gen. von Vormanna. Dowódcą całości tych sił został gen. Erich von dem Bach-Zelewski, wyznaczony na to stanowisko decyzją samego Hitlera, mimo iż podlegał on bezpośrednio Reichsführerowi SS.

Brygada SS Oskara Dirlewangera i brygada SS-RONA pod dowództwem Bronisława Kaminskiego, jedyne jednostki rezerwowe pozostające w dyspozycji sztabu Himmlera, zostały skierowane do Warszawy w celu udzielenia pomocy okrążonemu przez powstańców garnizonowi niemieckiemu. Ponieważ były to siły niewystarczające do wykonania tego zadania, Reichsführer SS otrzymał rozkaz udania się do Poznania i wydzielenia dalszych jednostek we współpracy z Arthurem Greiserem, gauleiterem tzw. Kraju Warty.

2 sierpnia, po przybyciu do Poznania i rozmowie z Greiserem, Himmler zorganizował odsiecz Warszawie, wysyłając ku stolicy 16 kompanii policyjnych z Poznania, Łodzi, Gniezna i Rawicza oraz dwie jednostki specjalne, które następnie zorganizowano w dwa pułki. Dowództwo taktyczne nad odsieczą, podporządkowaną sztabowi 9. armii Vormanna, objął Gruppenführer Heinz Reinefarth, a dowództwo operacyjne przyznane zostało gen. von dem Bachowi. W skład odsieczy weszły także znajdujące się w Warszawie 608. pułk ochronny Wehrmachtu pod dowództwem płk. Willego Schmidta oraz azerbejdżański pułk kombinowany Heinricha Bergmanna. Całość sił odsieczy niemieckiej skierowanej ku Warszawie wynosiła w dniu 4 sierpnia 6621 żołnierzy, w tym 86 oficerów. Większość tych sił włączyła się do walki 5 sierpnia w godzinach porannych, część, w tym pułki Bergmanna, Schmidta i brygada SS-RONA, walczyła na Woli już 4 sierpnia.

Realizacja rozkazu na Woli do 5 sierpnia

Bezpośrednio po otrzymaniu rozkazu o zdławieniu powstania, siły niemieckie przystąpiły do pacyfikacji zarówno żołnierzy Armii Krajowej, jak i ludności cywilnej. Gen. Stahel wydał w dniu 2 sierpnia rozkazy o zabijaniu wszystkich mężczyzn, uznanych za rzeczywistych lub potencjalnych powstańców oraz brania zakładników spośród ludności cywilnej, do wykorzystania ich jako żywych osłon w atakach niemieckich na pozycje powstańcze.

Po raz pierwszy metody tej użyto o godz. 8:00 3 sierpnia podczas ataku na domy mieszkalne przy ul. Wolskiej pomiędzy ul. Staszica a Płocką, bronione przez kompanię chor. "Jaśmina". Siły niemieckie pędziły przed czołgami kilkaset osób, które zostały odbite w trakcie niemieckiego odwrotu. Podobny atak powtórzono w późniejszych godzinach tego samego dnia; ludność cywilną pędzoną przed czołgami użyto do ataku na barykadę powstańczą przy ul. Wolskiej, która po wycofaniu się sił powstańczych rozebrana została przez zmuszoną do tego grupę cywili. Stosowana w początkach powstania przez podległy gen. Guderianowi Wehrmacht, metoda ta przejęta została w dniach późniejszych przez oddziały SS i policję.

Widziałam z okien mieszkania ów pamiętny obraz – tłum mężczyzn, kobiet podążał masą w stronę barykad, za nimi Niemcy z czołgami. Serce krajało się patrząc na ów tragiczny pochód. Nasi nie strzelali i barykady zostały szybko zdobyte. – Alicja Płodarska, opis natarcia sił niemieckich ulicą Wolską 4 sierpnia.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

W dniach 2-4 sierpnia stacjonująca na Woli dywizja pancerna "Hermann Göring" i oddziały lotnicze dokonały egzekucji ok. 400 ujętych powstańców. Od 3 do 4 sierpnia pododdziały tejże dywizji i pododdziały 608. pułku ochronnego Wehrmachtu systematycznie wypędzały z budynków mieszkalnych ludność cywilną, gromadząc ją w wyznaczone miejsca i grożąc rozstrzelaniem. Opróżnione budynki podpalano, a na terenach zdobywanych przez siły niemieckie ludność mordowano, a domy palono; zdarzały się grabieże i gwałty. 3 sierpnia siły niemieckie nałożyły opaski powstańcze, opanowując przez podstęp domy przy ul. Młynarskiej 12-16; zamieszkałą tam ludność zamordowano m.in. przy użyciu wrzucanych do piwnic granatów.

Masowe morderstwa na ludności cywilnej na Woli rozszerzyły się 4 sierpnia, kiedy do Warszawy przybyły z Poznania siły podległe gen. Reinefarthowi; dokonano wówczas pierwszych masowych egzekucji w fabryce Franaszka na ul. Wolskiej oraz przy wiadukcie kolejowym na ul. Górczewskiej – rozstrzelano wówczas kilkaset osób.

Rzeź w dniu 5 sierpnia

Plik:Szpital wolski 44.jpg

Pomnik upamiętniający ofiary pracowników i pacjentów Szpitala Wolskiego przy ul. Płockiej, rozstrzelanych 5 sierpnia.

Eksterminacja ludności na Woli na masową skalę rozpoczęła się w dniu 5 sierpnia. Tego dnia we wczesnych godzinach rannych odbyła się w punkcie dowodzenia gen. Reinefartha na rogu ulic Wolskiej i Syreny odprawa podległych mu dowódców, na którą przybyli prawdopodobnie Dirlewanger, Kaminski i Schmidt; omówiono na niej ustalony w dowództwie 9. armii plan natarcia na siły powstańcze i wynikający z rozkazów Hitlera i Himmlera sposób zniszczenia ludności cywilnej.

Równolegle do działań przeciwpowstańczych rozpoczęto eliminację ludności cywilnej, połączoną z masowym podpalaniem domów. Początkowo działania eksterminacyjne dokonywane były w bezpośredniej bliskości frontu: ul. Wolskiej i Górczewskiej oraz łączących je przecznic – ulic Działdowskiej, Płockiej, Skierniewickiej, Staszica i Tyszkiewicza. Ludność cywilną mordowano strzałami z broni maszynowej lub rzucanymi granatami w zamieszkiwanych przez nią domach, które następnie podpalano: część mieszkańców, która przeżyła, płonęła żywcem; osoby próbujące uciec mordowano, a ich ciała wrzucano do płonących domów.

Godzina 9 rano, ul. Górczewska nr 15. Trzy czteropiętrowe bloki Wawelberga otaczają Niemcy z SS. Wrzucają do wewnątrz granaty, wokoło ustawiają karabiny maszynowe, nikogo nie wypuszczają, dom podpalają ze wszystkich stron, kto wychodzi, jest zabijany, poparzeni rzucają się z okien, nikt nie może wyjść z płomieni, palą się żywcem, cudem tylko mógł się ktoś wydostać stamtąd. (...) Jak przypuszczam, mogło być w tych blokach do 2000 ludzi.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Oprócz masowej eksterminacji ludności cywilnej, siły niemieckie przystąpiły także do pacyfikacji szpitali na Woli. W Szpitalu Wolskim przy ul. Płockiej 26 zamordowano dyrektora placówki dr Józefa Piaseckiego oraz część personelu; pacjentów i resztę personelu wypędzono na ulicę, ustawiono w kolumnę i pod eskortą skierowano do hal Warsztatów Kolejowych przy ul. Moczydło. Podobnie postąpiono ze szpitalem zakaźnym św. Stanisława przy ul. Wolskiej 37: zamordowano tam 12 osób, w tym część personelu; dalszej egzekucji zaniechano na wniosek delegacji szpitalnej. W szpitalu św. Łazarza przy ul. Leszno 17 przy pomocy granatów i karabinów wymordowano obsługę lekarską, chorych i ludność cywilną, ocalając 50-osobową grupę lekarzy i personelu, którzy przetransportowani zostali do szpitala św. Stanisława.

Zajrzałam do pierwszej sali i zobaczyłam, że są już tam żołnierze. (...) Żołnierze rzucali granaty wielkości jajka. Z chwilą rzucania granatów rozległy się jęki rozrywanych. Widziałam, że granaty rzucało trzech żołnierzy, z jakiej jednak byli formacji, nie umiem tego określić. Byli w nieprzemakalnych płaszczach, na szyjach mieli wianki z granatów. – M. W. Suryn

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

W drugiej połowie dnia 5 sierpnia zmieniono sposób eksterminacji ludności cywilnej na Woli. Zamiast dokonywania małych egzekucji wraz z podpalaniem domów, zdecydowano się na bardziej masowe mordy. W tym celu wybierano najczęściej duże zabudowania, place fabryczne, parki, dziedzińce większych kamienic i posiadłości kościelne, które pomieścić mogły większą liczbę osób. Ludność rozstrzeliwano z karabinów maszynowych, a ofiary przed rozstrzelaniem umieszczano na ciałach już poległych – z tego powodu w miejscach egzekucji powstawały zwały ciał, dochodzące do 2 m wysokości, 20 m szerokości i 35 m długości.

Nie można określić dokładnej liczby ofiar rzezi na Woli w dniu 5 sierpnia. Szacuje się, że w wyniku masowych mordów zginęło tego dnia ok. 45,5 tysiąca osób, z czego najwięcej w rejonie wału kolejowego przy ul. Moczydło, róg Zagłoby (10 tys. ofiar), w fabryce "Ursus" przy ul. Wolskiej 55 (co najmniej 5 tys. ofiar) i w fabryce Kazimierza Franaszka przy ul. Wolskiej 43/45 (3 tys. ofiar).

Reakcja Ericha von dem Bacha

Ludność cywilna wypędzana z Warszawy w czasie rzezi Woli. Ul. Wolska, 5–7 sierpnia 1944

W godzinach popołudniowych 5 sierpnia na stanowisko dowodzenia gen. Reinefartha na rogu ul. Wolskiej i ul. Syreny przybył z Sopotu mianowany dowódcą sił SS gen. Erich von dem Bach. Będąc świadkiem masowych mordów ludności cywilnej już przy wjeździe do Warszawy, podczas wieczornej odprawy podległych sobie jednostek zwrócił uwagę na "panujące wielkie zamieszanie i bezhołowie", uniemożliwiające prowadzenie ofensywnych działań przeciw powstańcom. Von dem Bach uchylił częściowo rozkaz eksterminacji – prawdopodobnie za zgodą Hitlera i za wiedzą Himmlera – zakazując mordowania kobiet i dzieci, nie odwołując jednak rozkazu mordowania mężczyzn i schwytanych powstańców. Równocześnie zarządził gromadzenie ludności cywilnej i kierowanie jej do obozu przejściowego, który miano utworzyć 6 sierpnia, a następnie do odpowiednich obozów koncentracyjnych lub obozów pracy przymusowej w Rzeszy.

Wczoraj miałem ciężki dzień. Walki uliczne w Warszawie. Okropne. Tysiącom kobiet i dzieci uratowałem życie, chociaż oni też byli Polakami. Krwawa i okrutna walka trwa dalej. My walczymy z konieczności, lecz mimo to chcę, jak tylko to będzie możliwe, walkę tę prowadzić po ludzku. – Erich von dem Bach, wpis z dziennika osobistego, 6 sierpnia.

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Rzeź w dniu 6 sierpnia

Ludność cywilna Woli w kościele św. Wojciecha przy ulicy Wolskiej w Warszawie, który był używany jako obóz przejściowy

Rzeź ludności cywilnej na Woli, zgodnie z rozkazem gen. von dem Bacha, trwała także w dniach następnych. Począwszy od nocy z 5 na 6 sierpnia, siły gen. Reinefartha mordowały ludność na Woli oraz nowo zdobytych zachodnich terenach północnego Śródmieścia. Eksterminacji dokonywano podobnie jak w dniach wcześniejszych: mieszkańców (w tym kobiety i dzieci) zabijano w zamieszkanych przez nich domach lub pędzono na miejsca masowych egzekucji. Zamordowano także męskich pacjentów oraz personel szpitala im. Karola i Marii przy ul. Leszno 30. W pobliżu szpitala św. Łazarza rozstrzelano grupę kilkuset powstańców, wśród nich grupę chłopców w wieku 12-16 lat i młodszych, którzy uznani zostali za żołnierzy.

Ul. Gostyńska nr 17 na Woli: noc z 5 na 6 VIII 1944 r. Siedzieliśmy w piwnicy. Dom otacza wojsko niemieckie, podchodzi kilku żołnierzy, rzucają granaty zapalające do mieszkań na parterze i na pierwszym piętrze. Dom w płomieniach. Trzeba uciekać, inaczej spalimy się żywcem. (...) Karabiny maszynowe skierowane na wyjście z naszej kamienicy. (...) Jeżeli pozostaniemy – zginiemy, uciekając może się ktoś uratuje. Uciekamy. Pierwsze kobiety z dziećmi, może ich oszczędzą? Niestety, Niemcy przyjmują wychodzących ogniem z karabinów maszynowych – padają trupy, rzadko kto zdoła przebiec bez szwanku.

Egzekucje w dniu 6 sierpnia dokonywane były na mniejszą skalę niż 5 sierpnia. Mordowano głównie mężczyzn, a większość ludności ewakuowano z zajętych terenów na Wolę. Wykorzystywano ją do prac porządkowych oraz jako żywe tarcze w atakach na pozycje powstańcze. Kilka tysięcy kobiet i dzieci skoncentrowano w kościele św. Wojciecha przy ul. Wolskiej, skąd miano skierować je do utworzonego w Pruszkowie obozu przejściowego. Część ludności, która nie zmieściła się w kościele św. Wojciecha, wypuszczono na wolność po uprzednim wyprowadzeniu z Warszawy.

Tego dnia spośród 100 mężczyzn, przeznaczonych na rozstrzelanie w budynku szkoły przy ul. Sokołowskiej, utworzono tzw. Verbrenunngskommando – grupę przeznaczoną do palenia ciał ofiar eksterminacji. Podzielone na dwie podgrupy po 50 osób, Verbrenunngskommando operowało w rejonie ul. Wolskiej i ul. Górczewskiej.

W sumie w wyniku masowych morderstw w dniu 6 sierpnia zginęło ok. 10,1 tysiąca osób, w tym najwięcej na terenie fabryki "Ursus" (1,5 tys. ofiar), w fabryce Kazimierza Franaszka (1,5 tys. ofiar) i cmentarzu prawosławnym przy ul. Wolskiej (1,5 tys. ofiar).

Durchgangslager nr 121

Zgodnie z zarządzeniem gen. von dem Bacha, uzgodnionym z władzami administracyjnymi Generalnego Gubernatorstwa, w dniu 6 sierpnia uruchomiony został w Pruszkowie przejściowy obóz jeniecki, tzw. Dulag nr 121, nieczynny od grudnia 1939 roku. Obóz mieścił się na terenie warsztatów kolejowych, składał się w kilku hal warsztatowych i kilkunastu budynków mieszkalnych; w sumie jego powierzchnia wynosiła 48 ha. Według rozkazu Hitlera, ludność cywilna Warszawy miała być kierowana z Dulagu do obozów koncentracyjnych lub obozów pracy na terenie Rzeszy.

W kościele na Woli okradają nas do reszty. Wszystkie młode dziewczęta zostają, nawet 12-14 letnie; my, starsze, z dziećmi idziemy do Dworca Zachodniego, a potem koleją do Pruszkowa. Duża, ciemna hala fabryczna, wilgotna. Na podłodze błoto po kostki. Zamykają nas. Wśród ciemności rozlegają się jęki; to jakaś kobieta rodzi dziecko – bez pomocy, bez kropli wody. Jest z nami lekarz-kobieta, ale co poradzi bez narzędzi, wody, światła? Ma tylko zapałki. Dziecko rodzi się nieżywe.

Z powodu ograniczonej powierzchni Dulagu nr 121, który obliczony był na ok. 2 tys. osób, utworzono pod Warszawą kolejne obozy przejściowe: w zakładach metalowych w Ursusie, w fabryce gumowej w Piastowie, hucie szkła w Ożarowie i fabryce "Era" we Włochach.

Rzeź po 6 sierpnia

Masowe groby ludności cywilnej, zamordowanej podczas rzezi Woli.

Wyraźny zakaz mordowania ludności cywilnej – w tym mężczyzn – został wydany przez gen. von dem Bacha dopiero 12 sierpnia; w związku z tym eksterminacja ludności na Woli postępowała w kolejnych dniach sierpnia w dalszym stopniu, chociaż na mniejszą skalę niż 5 i 6 sierpnia. 7 sierpnia zamordowano ok. 3800 osób, z czego 1,5 tys. w fabryce Kazimierza Franaszka i 1 tys. w fabryce "Ursus".

Począwszy od 8 sierpnia, mordowanie ludności cywilnej przeszło głównie w ręce specjalnych oddziałów policji niemieckiej, działającej w ramach grupy gen. Reinefartha, tzw. Einsatzkommando der Sicherheitspolizei bei der Kampfgruppe Reinefarth, która codziennie aż do połowy sierpnia mordowała ludność, w tym kobiety i dzieci, na terenie swojej siedziby w zakładach garbarskich Pfeiffera przy ul. Okopowej 59. Poza tym jedynie w dniu 15 sierpnia na terenie cmentarzy prawosławnego i katolickiego rozstrzelano ponad 2 tys. osób; w pozostałych przypadkach liczba ofiar pojedynczej egzekucji nie przekraczała 200 osób.

Podsumowanie

Całość działań sił dowodzonych przez gen. Reinefartha była bezpośrednim następstwem i wykonaniem rozkazów Hitlera i Himmlera, nakazujących stłumienie powstania i oczyszczenie Warszawy z ludności cywilnej, a następnie zburzenie opustoszałego miasta. Dokładna liczba ofiar pozostaje nieznana; na podstawie przybliżonych szacunków uznaje się, że w dniach od 5 do 7 sierpnia na Woli i zachodniej części północnego Śródmieścia zginęło ok. 59 400 osób. Doliczając ofiary z 4 sierpnia i dni od 8 do 15 sierpnia, szacunkowa liczba zamordowanych osób przekracza znacznie 65 tys.

Zobacz też

• 36 Dywizja Grenadierów SS Dirlewanger
• Kalendarium powstania warszawskiego
• Rzeź Ochoty
• Verbrennungskommando Warschau

Bibliografia

• Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie 1944 : zarys działań natury wojskowej. Wyd. 3. Warszawa: PAX, 1962.brak strony w książce
• Szymon Datner: Zbrodnie okupanta hitlerowskiego na ludności cywilnej w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1962.brak strony w książce
• Zbrodnie niemieckie podczas powstania w Warszawie. W: Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. T. I. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1946.brak strony w książce
• Jerzy Kirchmayer: Powstanie warszawskie. Wyd. X. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984. ISBN 83-05-11-080-X.brak strony w książce
• Hans Krannhals: Der Warschauer Aufstand 1944. Frankfurt nad Menem: Bernard & Graefe, Verlag für Wehrwesen, 1962.brak strony w książce
• Antoni Przygoński: Powstanie warszawskie w sierpniu 1944. Wyd. II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-07855-3.brak strony w książce
• Edward Serwański: Życie w powstańczej Warszawie: sierpień - wrzesień 1944. Warszawa: PAX, 1965.brak strony w książce
• Ludność cywilna w powstaniu warszawskim. T. I. Cz. 1-2: Pamiętniki, relacje, zeznania. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974.brak strony w książce
• Zbrodnia niemiecka w Warszawie 1944 r. : zeznania - zdjęcia. Oprac. Edward Serwański i Irena Trawińska. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1946.brak strony w książce
• Zburzenie Warszawy. Zeznania generałów niemieckich przed polskim prokuratorem członkiem polskiej delegacji przy Międzynarodowym Trybunale Wojennym w Norymberdze. Katowice: Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, 1946.brak strony w książce