Państwo prawa: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
dr. red. |
|||
Linia 27: | Linia 27: | ||
Zasada państwa prawa po raz pierwszy została wyraźnie sformułowana w Niemczech w [[Konstytucja Niemiec|konstytucji z 1949 r]]. Art. 28 stanowi, iż ''"Porządek konstytucyjny krajów związkowych musi odpowiadać republikańskim, demokratycznym i socjalnym zasadom państwa prawa"''<ref>[http://www.de-iure-pl.org/gesetze/recht/verfassung/text/1,1,741,DE,PL,.html Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z 23 maja 1949]</ref>. |
Zasada państwa prawa po raz pierwszy została wyraźnie sformułowana w Niemczech w [[Konstytucja Niemiec|konstytucji z 1949 r]]. Art. 28 stanowi, iż ''"Porządek konstytucyjny krajów związkowych musi odpowiadać republikańskim, demokratycznym i socjalnym zasadom państwa prawa"''<ref>[http://www.de-iure-pl.org/gesetze/recht/verfassung/text/1,1,741,DE,PL,.html Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z 23 maja 1949]</ref>. |
||
W drugiej połowie XX w. zasada ta była zapisywana również w innych konstytucjach [[demokratyzacja|demokratyzujących się]] krajów. W [[Konstytucja Hiszpanii|konstytucji Hiszpanii]] z |
W drugiej połowie XX w. zasada ta była zapisywana również w innych konstytucjach [[demokratyzacja|demokratyzujących się]] krajów. W [[Konstytucja Hiszpanii|konstytucji Hiszpanii]] z 1978 r. zasada ta została ujęta w art. 1, zgodnie z którym ''"Hiszpania konstytuuje się w postaci społecznego i demokratycznego państwa prawnego, które chroni jako najwyższe wartości swego porządku prawnego wolność, sprawiedliwość, równość i pluralizm polityczny"''<ref>[http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/hiszpania.html Konstytucja Hiszpanii z 27 grudnia 1978r.]</ref>. |
||
Po roku 1989 zasada państwa prawa była zapisywana w konstytucjach krajów postkomunistycznych. |
Po roku 1989 zasada państwa prawa była zapisywana w konstytucjach krajów postkomunistycznych. |
||
Do [[System prawny w Polsce|polskiego prawa]] |
Do [[System prawny w Polsce|polskiego prawa]] „zasadę demokratycznego państwa prawnego” wprowadziła [[Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej]] z 1997 r.: art. 2 stanowi, iż ''"Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej"''<ref>Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. {{Dziennik Ustaw|rok=1997|numer=78|pozycja=483}}</ref>. Elementy zasady państwa prawnego uregulowane są także w innych artykułach Konstytucji, np. art. 7 formułuje [[legalizm|zasadę legalizmu]] zgodnie z którą ''"Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa"''. |
||
{{Przypisy}} |
{{Przypisy}} |
Wersja z 02:35, 8 mar 2014
Państwo prawa (państwo prawne) – koncepcja państwa, w którym prawo ma pozycję nadrzędną w systemie politycznym, wiąże rządzących i wyznacza zakres ich kompetencji, a obywatelom gwarantuje szereg praw i wolności. W państwie prawa organy i instytucje państwowe mogą działać jedynie w zakresie określonym przez prawo, natomiast obywatele mogą czynić to wszystko, czego prawo nie zakazuje[1]. Przeciwieństwem państwa prawnego jest państwo w którym władza sprawowana jest arbitralnie, a prawo jest traktowane instrumentalnie.
Koncepcja państwa prawnego ma korzenie liberalne, a obecnie jest ściśle związana z demokracją liberalną. Jest ona charakterystyczna dla państw Europy kontynentalnej i wywodzi się z niemieckiej idei Rechtsstaat. Zbliżoną (choć odmienną) koncepcją, charakterystyczną dla krajów anglosaskich, jest idea rządów prawa (rule of law). Anglosaska koncepcja rule of law wywodzi się z brytyjskiej tradycji parlamentarnej, i przeciwstawia prawo (obejmujące gwarancje praw jednostki) władzy państwa[2].
Zasady państwa prawa
Istnieje wiele elementów państwa prawnego. Do najważniejszych zalicza się[3]:
- nadrzędny charakter konstytucji i opierających się na niej ustaw: konstytucja określa podstawowe organy państwa i ich kompetencje (zasada legalizmu), ustawy natomiast są podstawową formą regulacji sytuacji obywateli[4].
- trójpodział władz
- związanie władzy wykonawczej prawem uchwalanym przez władzę ustawodawczą
- niezależną władzę sądowniczą sprawowaną przez niezawisłych sędziów
- zasadę suwerenności narodu,
- ochronę praw i wolności obywatelskich
- świecki charakter państwa
- samorządność,
- sądową kontrolę aktów administracyjnych,
- odpowiedzialność cywilnoprawną funkcjonariuszy państwowych za działania bezprawne.
Niemiecka koncepcja Rechtsstaat
Koncepcja państwa prawnego przechodziła ewolucję. Jako koncepcja ustrojowa powstała w środowisku niemieckich i austriackich liberałów, przeciwstawiającym się rządom absolutystycznym. Klasyczny absolutyzm utożsamiał władcę z państwem, a prawo traktował czysto instrumentalnie. Absolutyzm oświecony, mimo deklarowanej służebnej roli władcy wobec państwa, nadal traktował system prawny jako jedność z aparatem władzy i umieszczał funkcjonariuszy państwowych ponad społeczeństwem. Liberałowie określali absolutystyczną koncepcję państwa jako Polizeistaat i przeciwstawiali mu odmienną koncepcję ustrojową, w której prawo miało charakter autonomiczny, wiązało rządzących, a obywatelom gwarantowało szereg praw (Rechtsstaat)[3].
Najważniejszymi wczesnymi teoretykami państwa prawnego byli Immanuel Kant (1742-1804) i Wilhelm von Humboldt (1767-1835) . W ich koncepcjach państwo miało charakter ograniczony. Jego podstawowym celem było zaś gwarantowanie bezpieczeństwa oraz wolności i praw obywatelskich. Tę koncepcję państwa prawa rozszerzyli następnie Robert von Mohl (1799-1875) i Lorenz von Stein (1815-1890), wprowadzając elementy socjalne (szczególnie von Stein, który używał pojęcia społecznego państwa prawnego)[5]. W ich koncepcjach państwo prawne miało nie tylko chronić jednostkę, ale i wspierać ją w jej dążeniach. Szczególne zasługi położył tutaj von Mohl, który upowszechnił ten termin i włączył go na trwałe do myśli społecznej, politycznej i prawnej[6]. Tym samym na początku XIX w. ukształtowały się dwie koncepcje liberalnego państwa prawa: pierwsza akcentująca jedynie ochronny charakter państwa i druga dodająca do tego cele socjalne. W obu nurtach podkreślano również świecki charakter państwa i prawa[3].
Koncepcjom teoretycznym towarzyszyły również stopniowe zmiany ustrojowe, które stopniowo prowadziły do upodmiotowienia jednostki, rozszerzenia katalogu jej praw i wolności ora rozwinięcia systemu organów kontroli praworządności.
Państwo prawa jako zasada konstytucyjna
Zasada państwa prawa po raz pierwszy została wyraźnie sformułowana w Niemczech w konstytucji z 1949 r. Art. 28 stanowi, iż "Porządek konstytucyjny krajów związkowych musi odpowiadać republikańskim, demokratycznym i socjalnym zasadom państwa prawa"[7].
W drugiej połowie XX w. zasada ta była zapisywana również w innych konstytucjach demokratyzujących się krajów. W konstytucji Hiszpanii z 1978 r. zasada ta została ujęta w art. 1, zgodnie z którym "Hiszpania konstytuuje się w postaci społecznego i demokratycznego państwa prawnego, które chroni jako najwyższe wartości swego porządku prawnego wolność, sprawiedliwość, równość i pluralizm polityczny"[8].
Po roku 1989 zasada państwa prawa była zapisywana w konstytucjach krajów postkomunistycznych.
Do polskiego prawa „zasadę demokratycznego państwa prawnego” wprowadziła Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.: art. 2 stanowi, iż "Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej"[9]. Elementy zasady państwa prawnego uregulowane są także w innych artykułach Konstytucji, np. art. 7 formułuje zasadę legalizmu zgodnie z którą "Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa".
- ↑ Zakrzewska, s. 326.
- ↑ Uziębło, s. 223.
- ↑ a b c Dziadzio.
- ↑ Zakrzewska, s. 327.
- ↑ Dziadzio; Bosiacki, s. XXVII-XXVIII.
- ↑ Bosiacki, s. VIII.
- ↑ Ustawa Zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z 23 maja 1949
- ↑ Konstytucja Hiszpanii z 27 grudnia 1978r.
- ↑ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483
Bibliografia
- Adam Bosiacki: Wstęp. W: Encyklopedia umiejętności politycznych. Robert von Mohl. Liber, 2003. ISBN 83-7206-072-X.
- Andrzej Dziadzio. Koncepcja państwa prawa w XIX w. Idea i rzeczywistość. „Czasopismo Prawno-Historyczne”, s. 177-201, 2005.
- Piotr Uziębło: Państwo prawa. W: Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa. Jerzy Zajadło(red.). Warszawa: C.H. Beck, 2007, s. 221-228. ISBN 978-83-7483-519-0.
- Janina Zakrzewska: Państwo prawa a nowa konstytucja. W: Prawo w zmieniającym się społeczeństwie. Grażyna Skąpska (red.). Adam Marszałek, 1992, s. 325-334.