Wolnizna: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
red., WP:SK |
Pernambuko (dyskusja | edycje) linki zewnętrzne, źródła/przypisy |
||
Linia 1: | Linia 1: | ||
'''Wolnizna''' – stosowany w [[średniowiecze|średniowieczu]] dla [[osadnictwo|osadników]] osiedlających się w nowym miejscu przywilej pozwalający im na użytkowanie ziemi pańskiej bez ponoszenia za to stosownych [[czynsz|opłat]]. Wolnizną określano też ziemię objętą ulgami. |
'''Wolnizna''' ([[język staropolski|staropol.]] ''lgota''{{odn|Lech Leciejewicz|1972|s=411}}) – stosowany w [[średniowiecze|średniowieczu]] dla [[osadnictwo|osadników]] osiedlających się w nowym miejscu przywilej pozwalający im na użytkowanie ziemi pańskiej bez ponoszenia za to stosownych [[czynsz|opłat]]. Wolnizną określano też ziemię objętą ulgami gospodarczymi. |
||
==Etymologia== |
|||
Etymologia nazwy jest niejasna i funkcjonuje kilka teorii na ich temat. Stosowane są dwie nazwy na określenie tego typu miejscowości. Pierwsza nazwa - ''lgota'' lub ''ligota'' wywodzi się od staropolskiego określenia oznaczającego ''ulgę'', czyli miejsce, w którym funkcjonują ulgi podatkowe lub czynszowe dla osadników. Lgota lub ligota oznacza również ''lgi'' czyli lekki ciężar{{odn|Lech Leciejewicz|1972|s=411}}. |
|||
Niektórzy etymolodzy wywodzą również nazwę od starosłowiańskich określeń: ligawica – oznaczające trzęsawisko, ligaj – nisko, ligawka – długa trąba trzymana poziomo, które wskazują, że nazwa może mieć też związek z terenem podmokłym lub okresowo zalewanym. |
|||
Druga nazwa wywodzi się od określenia ''wolność'' i w tym znaczeniu może określać miejscowość zakładaną z woli, pozwolenia regionalnej władzy lub ''miejscowość gdzie panuje wolność podatkowa i gospodarcza'' albo miejscowości wolno, swobodnie zakładane bez planowania. To, że mimo skończonego okresu wolnizny nazwy zostały, świadczy raczej o pochodzeniu ich od woli lub położenia i właściwości miejsca. W Polsce oba terminy ''ligota'' oraz ''wola'' przetrwały w nazwach około 2000 miejscowości{{odn|Lech Leciejewicz|1972|s=411}}. |
|||
== Warunki wolnizny == |
== Warunki wolnizny == |
||
Zależnie od warunków panujących na zasiedlanym obszarze wolnizna mogła trwać nawet do 20 lat. W tym czasie osadnicy mieli się zagospodarować, pobudować chaty, często kościół, a przede wszystkim [[trzebież|wykarczować]] lub osuszyć przydzielony teren tak, aby nadawał się pod uprawy rolne. Po upływie wolnizny [[chłopi]] za użytkowanie ziemi opłacali [[czynsz]] w pieniądzu lub w naturze (najczęściej w różnego gatunku zbożu) tym samym pod względem obowiązków zrównywani byli z mieszkańcami innych, starszych osad położonych na terenie właściciela ziemi. Ze względu na trudny teren i konieczność posiadania drogi formą zabudowy takiej wsi była tzw. [[łańcuchówka]]. |
Zależnie od warunków panujących na zasiedlanym obszarze wolnizna mogła trwać nawet do 20 lat. W tym czasie osadnicy mieli się zagospodarować, pobudować chaty, często kościół, a przede wszystkim [[trzebież|wykarczować]] lub osuszyć przydzielony teren tak, aby nadawał się pod uprawy rolne. Po upływie wolnizny [[chłopi]] za użytkowanie ziemi opłacali [[czynsz]] w pieniądzu lub w naturze (najczęściej w różnego gatunku zbożu) tym samym pod względem obowiązków zrównywani byli z mieszkańcami innych, starszych osad położonych na terenie właściciela ziemi. Ze względu na trudny teren i konieczność posiadania drogi formą zabudowy takiej wsi była tzw. [[łańcuchówka]]. |
||
== Miejsca objęte wolnizną == |
== Miejsca objęte wolnizną == |
||
{{Main|Ligota}} |
|||
⚫ | Jednymi z pierwszych obszarów osadnictwa były tereny Śląska, Czech, Moraw i Łużyc. Ludność słowiańska uciekająca tam przed Niemcami osiedlała się zajmując nowe, rolniczo gorsze tereny. Ponieważ było to początkowo osadnictwo o charakterze wewnętrznym, często nieformalne, nowo powstałe osady otrzymały nazwy w miejscowym (słowiańskim) języku. Stąd na wspomnianym terenie można znaleźć mnóstwo miejscowości o nazwach typu: [[Ligota]], [[Ligotka]], [[Lhota]] (więcej po czesku), [[Lgota]] itp. Tego typu nazwy wywodzi się od słowa wola lub wolnizna |
||
⚫ | Jednymi z pierwszych obszarów osadnictwa były tereny Śląska, Czech, Moraw i Łużyc. Ludność słowiańska uciekająca tam przed Niemcami osiedlała się zajmując nowe, rolniczo gorsze tereny. Ponieważ było to początkowo osadnictwo o charakterze wewnętrznym, często nieformalne, nowo powstałe osady otrzymały nazwy w miejscowym (słowiańskim) języku. Stąd na wspomnianym terenie można znaleźć mnóstwo miejscowości o nazwach typu: [[Ligota]], [[Ligotka]], [[Lhota]] (więcej po czesku), [[Lgota]] itp. Tego typu nazwy wywodzi się od słowa wola lub wolnizna. Starosłowiańskie: ligawica – oznaczające trzęsawisko, ligaj – nisko, ligawka – długa trąba trzymana poziomo wskazują, że nazwa może mieć też związek z terenem podmokłym lub okresowo zalewanym. Właśnie już tylko na tego typu terenie, w XII-XIII wieku, mogło być organizowane nowe osadnictwo, bowiem ziemie rolniczo lepsze, już wtedy były w uprawie. |
||
W okresie późniejszym osadnictwo bardziej sformalizowano. W dokumentach [[Lokacja (historia)|lokacji]] nowe, objęte wolnizną wsie określano ([[łacina|po łacinie]] jako ''libera villa'', ''libertas''). Stąd wzięły się liczne zwłaszcza w [[Małopolska|Małopolsce]], współczesne polskie określenia typu [[Wola]], [[Wólka]] co z jednej strony podkreślało przywilej wolnizny a z drugiej, wolę sprawczą pana nakazującego swoim poddanym zamieszkanie w określonym miejscu. Nowe osady często zamieszkiwali ludzie przesiedleni z jednej, konkretnej miejscowości, stąd mamy np. [[Zduńska Wola|Zduńską Wolę]] dla oznaczenia że jej mieszkańców nasiedlono z miejscowości Zduny (możliwe są też wyjaśnienia alternatywne). Przymiotnik określający, występujący przy nazwie Woli może też określać właściciela ziemi dokonującego lokacji np. [[Wola Duchacka]] została założona przez [[Duchacy|zakonników z klasztoru Duchaków]]. Miejscowości o nazwie Wola rzadko się spotyka na terenach jednolitych pod względem geograficznym np. w [[Wielkopolska|Wielkopolsce]] oraz na terenach częstych wojen np. [[Pomorze|Pomorza]] – zdobywcy i właściciele złupionych terenów bezwzględnie żądali swoich należności, zwykle nie dając przywilejów. Miejscowościom lokowanym powtórnie zwykle nazwy nie zmieniano. |
W okresie późniejszym osadnictwo bardziej sformalizowano. W dokumentach [[Lokacja (historia)|lokacji]] nowe, objęte wolnizną wsie określano ([[łacina|po łacinie]] jako ''libera villa'', ''libertas''). Stąd wzięły się liczne zwłaszcza w [[Małopolska|Małopolsce]], współczesne polskie określenia typu [[Wola]], [[Wólka]] co z jednej strony podkreślało przywilej wolnizny a z drugiej, wolę sprawczą pana nakazującego swoim poddanym zamieszkanie w określonym miejscu. Nowe osady często zamieszkiwali ludzie przesiedleni z jednej, konkretnej miejscowości, stąd mamy np. [[Zduńska Wola|Zduńską Wolę]] dla oznaczenia że jej mieszkańców nasiedlono z miejscowości Zduny (możliwe są też wyjaśnienia alternatywne). Przymiotnik określający, występujący przy nazwie Woli może też określać właściciela ziemi dokonującego lokacji np. [[Wola Duchacka]] została założona przez [[Duchacy|zakonników z klasztoru Duchaków]]. Miejscowości o nazwie Wola rzadko się spotyka na terenach jednolitych pod względem geograficznym np. w [[Wielkopolska|Wielkopolsce]] oraz na terenach częstych wojen np. [[Pomorze|Pomorza]] – zdobywcy i właściciele złupionych terenów bezwzględnie żądali swoich należności, zwykle nie dając przywilejów. Miejscowościom lokowanym powtórnie zwykle nazwy nie zmieniano. |
||
Linia 11: | Linia 22: | ||
Miejscowości zakładane całkiem współcześnie (XVIII-XIX w.), na [[Lokacja na surowym korzeniu|surowym korzeniu]], często nazywane są [[Nowiny|Nowinami]]. Zwykle zakładano je w związku z uwłaszczeniem. Właściciel (dziedzic) zatrzymywał ziemie najlepsze i najdogodniejsze do uprawy, natomiast swoim chłopom dawał gorsze i leżące gdzieś na skraju jego posiadłości. Często trzeba je było dopiero wykarczować i stąd ich nazwa Nowiny. |
Miejscowości zakładane całkiem współcześnie (XVIII-XIX w.), na [[Lokacja na surowym korzeniu|surowym korzeniu]], często nazywane są [[Nowiny|Nowinami]]. Zwykle zakładano je w związku z uwłaszczeniem. Właściciel (dziedzic) zatrzymywał ziemie najlepsze i najdogodniejsze do uprawy, natomiast swoim chłopom dawał gorsze i leżące gdzieś na skraju jego posiadłości. Często trzeba je było dopiero wykarczować i stąd ich nazwa Nowiny. |
||
{{Przypisy}} |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
== Bibliografia == |
== Bibliografia == |
||
* {{cytuj książkę |nazwisko = Lech Leciejewicz | tytuł = Mały słownik kultury dawnych Słowian, hasło "Wole" | wydawca = Wiedza Powszechna | miejsce = Warszawa | rok = 1972| strony = |odn= tak}} |
|||
* Samsonowicz Henryk, Encyklopedia Historii Gospodarczej Polski do 1945 roku, Wiedza Powszechna, Warszawa |
* Samsonowicz Henryk, Encyklopedia Historii Gospodarczej Polski do 1945 roku, Wiedza Powszechna, Warszawa 1981, ISBN 9788321401850; str 517-518 |
||
* Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985, hasła: wola, ligawica, ligawka. |
* Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985, hasła: wola, ligawica, ligawka. |
||
* Kaczyńska Elżbieta, Piesowicz Kazimierz, Wykłady z powszechnej historii gospodarczej, PWN, Warszawa 1977 |
* Kaczyńska Elżbieta, Piesowicz Kazimierz, Wykłady z powszechnej historii gospodarczej, PWN, Warszawa 1977 |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
[[Kategoria:Prawo w średniowieczu]] |
[[Kategoria:Prawo w średniowieczu]] |
Wersja z 12:47, 24 gru 2015
Wolnizna (staropol. lgota[1]) – stosowany w średniowieczu dla osadników osiedlających się w nowym miejscu przywilej pozwalający im na użytkowanie ziemi pańskiej bez ponoszenia za to stosownych opłat. Wolnizną określano też ziemię objętą ulgami gospodarczymi.
Etymologia
Etymologia nazwy jest niejasna i funkcjonuje kilka teorii na ich temat. Stosowane są dwie nazwy na określenie tego typu miejscowości. Pierwsza nazwa - lgota lub ligota wywodzi się od staropolskiego określenia oznaczającego ulgę, czyli miejsce, w którym funkcjonują ulgi podatkowe lub czynszowe dla osadników. Lgota lub ligota oznacza również lgi czyli lekki ciężar[1].
Niektórzy etymolodzy wywodzą również nazwę od starosłowiańskich określeń: ligawica – oznaczające trzęsawisko, ligaj – nisko, ligawka – długa trąba trzymana poziomo, które wskazują, że nazwa może mieć też związek z terenem podmokłym lub okresowo zalewanym.
Druga nazwa wywodzi się od określenia wolność i w tym znaczeniu może określać miejscowość zakładaną z woli, pozwolenia regionalnej władzy lub miejscowość gdzie panuje wolność podatkowa i gospodarcza albo miejscowości wolno, swobodnie zakładane bez planowania. To, że mimo skończonego okresu wolnizny nazwy zostały, świadczy raczej o pochodzeniu ich od woli lub położenia i właściwości miejsca. W Polsce oba terminy ligota oraz wola przetrwały w nazwach około 2000 miejscowości[1].
Warunki wolnizny
Zależnie od warunków panujących na zasiedlanym obszarze wolnizna mogła trwać nawet do 20 lat. W tym czasie osadnicy mieli się zagospodarować, pobudować chaty, często kościół, a przede wszystkim wykarczować lub osuszyć przydzielony teren tak, aby nadawał się pod uprawy rolne. Po upływie wolnizny chłopi za użytkowanie ziemi opłacali czynsz w pieniądzu lub w naturze (najczęściej w różnego gatunku zbożu) tym samym pod względem obowiązków zrównywani byli z mieszkańcami innych, starszych osad położonych na terenie właściciela ziemi. Ze względu na trudny teren i konieczność posiadania drogi formą zabudowy takiej wsi była tzw. łańcuchówka.
Miejsca objęte wolnizną
- Osobny artykuł:
Jednymi z pierwszych obszarów osadnictwa były tereny Śląska, Czech, Moraw i Łużyc. Ludność słowiańska uciekająca tam przed Niemcami osiedlała się zajmując nowe, rolniczo gorsze tereny. Ponieważ było to początkowo osadnictwo o charakterze wewnętrznym, często nieformalne, nowo powstałe osady otrzymały nazwy w miejscowym (słowiańskim) języku. Stąd na wspomnianym terenie można znaleźć mnóstwo miejscowości o nazwach typu: Ligota, Ligotka, Lhota (więcej po czesku), Lgota itp. Tego typu nazwy wywodzi się od słowa wola lub wolnizna. Starosłowiańskie: ligawica – oznaczające trzęsawisko, ligaj – nisko, ligawka – długa trąba trzymana poziomo wskazują, że nazwa może mieć też związek z terenem podmokłym lub okresowo zalewanym. Właśnie już tylko na tego typu terenie, w XII-XIII wieku, mogło być organizowane nowe osadnictwo, bowiem ziemie rolniczo lepsze, już wtedy były w uprawie.
W okresie późniejszym osadnictwo bardziej sformalizowano. W dokumentach lokacji nowe, objęte wolnizną wsie określano (po łacinie jako libera villa, libertas). Stąd wzięły się liczne zwłaszcza w Małopolsce, współczesne polskie określenia typu Wola, Wólka co z jednej strony podkreślało przywilej wolnizny a z drugiej, wolę sprawczą pana nakazującego swoim poddanym zamieszkanie w określonym miejscu. Nowe osady często zamieszkiwali ludzie przesiedleni z jednej, konkretnej miejscowości, stąd mamy np. Zduńską Wolę dla oznaczenia że jej mieszkańców nasiedlono z miejscowości Zduny (możliwe są też wyjaśnienia alternatywne). Przymiotnik określający, występujący przy nazwie Woli może też określać właściciela ziemi dokonującego lokacji np. Wola Duchacka została założona przez zakonników z klasztoru Duchaków. Miejscowości o nazwie Wola rzadko się spotyka na terenach jednolitych pod względem geograficznym np. w Wielkopolsce oraz na terenach częstych wojen np. Pomorza – zdobywcy i właściciele złupionych terenów bezwzględnie żądali swoich należności, zwykle nie dając przywilejów. Miejscowościom lokowanym powtórnie zwykle nazwy nie zmieniano.
Miejscowości zakładane całkiem współcześnie (XVIII-XIX w.), na surowym korzeniu, często nazywane są Nowinami. Zwykle zakładano je w związku z uwłaszczeniem. Właściciel (dziedzic) zatrzymywał ziemie najlepsze i najdogodniejsze do uprawy, natomiast swoim chłopom dawał gorsze i leżące gdzieś na skraju jego posiadłości. Często trzeba je było dopiero wykarczować i stąd ich nazwa Nowiny.
- ↑ a b c Lech Leciejewicz 1972 ↓, s. 411.
Bibliografia
- Lech Leciejewicz: Mały słownik kultury dawnych Słowian, hasło "Wole". Warszawa: Wiedza Powszechna, 1972.
- Samsonowicz Henryk, Encyklopedia Historii Gospodarczej Polski do 1945 roku, Wiedza Powszechna, Warszawa 1981, ISBN 9788321401850; str 517-518
- Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985, hasła: wola, ligawica, ligawka.
- Kaczyńska Elżbieta, Piesowicz Kazimierz, Wykłady z powszechnej historii gospodarczej, PWN, Warszawa 1977