Pomorze

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Pomorze
Pòmòrskô, Pòmòrzé
Herb
Herb
Położenie Pomorza
Państwa

 Polska
 Niemcy

Ważniejsze miejscowości

Gdańsk, Szczecin, Stralsund, Greifswald

Pomorzekraina historyczna na terenie Polski i Niemiec, u ujścia Reknicy, Odry i Wisły do Morza Bałtyckiego. Nazwa regionu (kasz./pom. Pòmòrskô, Pòmòrzé, łac. Pomerania, niem./szw. Pommern) wywodzi się od geograficznego położenia regionu, „kraina leżąca nad morzem, czyli blisko morza”.

Toponimia[edytuj | edytuj kod]

W źródłach niemieckich i w ogóle zachodnich zapisywano tę nazwę w postaci Pomerania, Pommern. W źródłach środkowopolskich jako Pomorania, Pomorani[1]. Nazwa Pomorze we wszystkich językach wywodzi się od języka starosłowiańskiego, łącząc dwa wyrazy po i morze co oznacza dosłownie ziemię sięgającą po morze[2] Wtórne nazwy jak średniowieczna łacińska[3] Pomerania oraz niemiecka „Pommern” bezpośrednio wywodzi się od nazwy słowiańskiej[4].

Nazwa Pomorze po raz pierwszy została użyta w dokumencie z 1046 tzw. Rocznikach z Nieder Altaich, w odniesieniu do jednego z książąt pomorskich Siemomysła pomorskiegoZemuzil dux Bomeranorum (pol. Siemomysł książę Pomorzan)[5][6]. Nazwę Pomorze odnotowują także kroniki średniowieczne Adama z Bremy ok. roku 1070 oraz Kronika polska spisana przez Galla Anonima ok. 1113.

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Pomorze obejmuje znaczny obszar w północnej części Polski i północno-zachodniej części Niemiec. Obejmuje Pomorze Przednie, Rugię, Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, Kaszuby, Pojezierze Pomorskie, ziemię chełmińską i Krajnę. Granice regionu opierają się na Reknicy (na zachodzie) i na linii Warty, Noteci, Wisły i Drwęcy na południu i południowym wschodzie.

Większa część Pomorza znajduje się w granicach Polski, w obrębie województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. Niewielkie fragmenty regionu znajdują się w województwach: wielkopolskim, warmińsko-mazurskim i lubuskim. Po stronie niemieckiej znajduje się Pomorze Przednie. Jego terytorium prawie w całości znajduje się w obrębie kraju związkowego Meklemburgia-Pomorze Przednie, jedynie tereny nadodrzańskie z miastem Gartz wchodzą w skład kraju związkowego Brandenburgia. Podział ten ukształtował się w wyniku trzech konferencji pokojowych (Teheran, Jałta, Poczdam), kończących II wojnę światową.

Na Pomorzu dominuje krajobraz morenowy, a więc występują tu liczne naturalne jeziora, w tym położone w granicach administracyjnych Szczecina jezioro Dąbie – trzecie co do wielkości jezioro w Polsce. Całe Pomorze leży w zlewisku Morza Bałtyckiego. Charakterystyczną cechą regionu są krótkie, uchodzące bezpośrednio do morza rzeki, jak Parsęta, Rega, Słupia, Łeba czy Piana, oraz duże, płytkie jeziora przybrzeżne, jak Łebsko i Gardno. Na rzekach, głównie na Słupi, znajdują się zbiorniki retencyjne. Największe z nich to Konradowo i Głębokie. Do celów energetycznych wykorzystano również jeziora naturalne: Kwiecko koło Żydowa oraz Żarnowieckie. Woda z tych zbiorników zasila elektrownie szczytowo-pompowe.

Porty morskie Pomorza o największym przeładunku to: Port Szczecin, Port Świnoujście, Port Gdańsk, Port Gdynia, Port Police, Port Kołobrzeg.

Podział na regiony[edytuj | edytuj kod]

Najprostszy i najbardziej rozpowszechniony podział dzieli Pomorze na dwa główne regiony:

Podział ten ukształtował się w średniowieczu, gdy region gdański został zajęty przez Polskę, a region zachodni – tylko zhołdowany. Podział ten został podtrzymany przez dalsze dzieje. W skład Pomorza Zachodniego wchodziły księstwa, od których nazw wzięły kolejne części regionu:

Pojawiły się również obszary przejściowe, które formalnie nie należały do żadnej ze stron: ziemie lęborska i bytowska.

Na Pomorzu Gdańskim natomiast powstał podział na poszczególne regiony kulturowe:

Dodatkowo część terenu Borów Tucholskich nachodzi na teren Kaszub (np. Zabory). Pomorze Gdańskie jest zachodnią częścią Pomorza Nadwiślańskiego, do którego włącza się też:

Historia[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Historia Pomorza.

Po opuszczeniu terenów południowego pobrzeża Bałtyku przez plemiona germańskie ich miejsce zajęły ludy słowiańskie.

 Osobny artykuł: Kultura Sukow-Dziedzice.
Polska za panowania księcia Mieszka I

Badania archeologiczne i językoznawcze pozwalają przyjąć, że na zachód od Odry rozprzestrzenili się Wieleci i Obodrzyci, zaś na wschód od tej rzeki grupa plemion dziś nazywanych kaszubskimi. Plemiona kaszubskie pierwotnie nie zamieszkiwały całego obszaru między dolną Odrą i dolną Wisłą w zwartej masie. Ich osadnictwo skupiło się w dorzeczach Odry, Płoni, Iny, Piaśnicy i Słupi. Na obszarze tym ukształtowało się w dorzeczu Odry plemię Szczecinian z grodem w Szczecinie, Pyrzyczan (Pirissani) nad Płonią, Drawianie nad Iną i nad górną Drawą z grodem w Stargardzie, Siewierzanie nad Parsętą i Regą z grodami w Białogardzie, Kołobrzegu i Trzebiatowie oraz Wolinianie nad Dziwną z grodami w Kamieniu i Wolinie[7].

Ziemie między ujściami Wisły i Odry podbite zostały przez władców polskich, jednak przy każdym osłabieniu władzy centralnej górę brały dążenia do odzyskania niezależności. Pierwszy swoją władzę nad całym Pomorzem między Wisłą a Odrą rozciągnął najprawdopodobniej Mieszko I. Ponownego podboju dokonywali Kazimierz I Odnowiciel oraz Bolesław III Krzywousty. W wyniku naporu Sasów do XIII wieku całe Pomorze zaodrzańskie znalazło się w granicach Cesarstwa.

W czasie rozbicia dzielnicowego Pomorze przedodrzańskie praktycznie uniezależniło się od Korony pod rządami rodu Gryfitów. Księstwa Gryfitów, choć sięgnęły po część ziem zaodrzańskich, same podatne były na rozbicie i w 1181 roku popadły w silną zależność lenną od Cesarstwa. Bliższe związki z Krakowem wykazywało Pomorze Gdańskie, które po rządach lokalnej dynastii wróciło pod władzę Łokietka, aby niemal natychmiast w 1308 roku zostać zdobyte przez Krzyżaków (Rzeź gdańska).

Pod koniec swego życia nieudaną próbę ponownego związania Pomorza Zachodniego z Koroną podjął Kazimierz III Wielki, pragnąc uczynić swym dziedzicem wnuka, Kaźka, księcia słupskiego. Po drugim pokoju toruńskim w 1466 roku Pomorze Gdańskie wróciło pod władzę króla Polski.

W 1637 wymarła dynastia Gryfitów. W 1648 w wyniku pokoju westfalskiego zachodnia część księstwa pomorskiego z Rugią i ujściem Odry przypadła Szwecji, a wschodnia elektoratowi Brandenburgii. Posiadłości szwedzkie z czasem coraz bardziej przechodziły na rzecz przeradzającej się w Prusy Brandenburgii. W 1720 roku Szczecin przeszedł pod władanie Prus, stając się stolicą prowincji Pommern. Prusy objęły wreszcie całe Pomorze Zachodnie w wyniku kongresu wiedeńskiego w 1815 przejmując ostatnią jego część należącą do Szwecji (Wolgast, Greifswald, Stralsund i Rugię).

Po reformie administracyjnej z 1818 roku Pomorze Zachodnie tworzyło prowincję Pommern, w skład której wchodziły rejencje szczecińska, stralsundzka i koszalińska. W 1932 roku rejencja stralsundzka została włączona do rejencji szczecińskiej, natomiast w 1938 roku powstała na południu Pomorza Zachodniego nowa rejencja pilska,po likwidacji Marchii Pogranicznej. W wyniku zakończenia II wojny światowej wschodnia część Pomorza Zachodniego przypadła Polsce, a jej ludność została wysiedlona. Zachodnia część Pomorza Zachodniego (Pomorze Przednie i skrawki Pomorza Szczecińskiego) znalazły się w granicach radzieckiej strefy okupacyjnej, a następnie NRD. Obecnie wraz z Meklemburgią stanowi kraj związkowy Meklemburgia-Pomorze Przednie.

Herb księstwa pomorskiego[edytuj | edytuj kod]

Książę Bogusław X (1454-1523), po zjednoczeniu pod swym berłem wszystkich ziem pomorskich, ustalił krótko po 1500 r. dziewięciopolowy tzw. wielki Herb księstwa pomorskiego.

W kolejnych polach począwszy od pierwszego górnego prawego (heraldycznie) widniały kolejno herby:

  • księstwa szczecińskiego, w polu błękitnym czerwony ukoronowany gryf w lewo
  • księstwa pomorskiego (słupskiego), w polu srebrnym czerwony gryf
  • księstwa kaszubskiego, w polu złotym czarny gryf
  • księstwa wendyjskiego, w polu srebrnym gryf w lewo w trzy czerwone i trzy zielone skosy
  • księstwa rugijskiego, w polu dwudzielnym w pas, w górnym złotym czarny połulew ukoronowany, w dolnym błękitnym czerwona krokiew łamana pięciokrotnie
  • władztwo Uznam (Herschaft Usedom), w polu czerwonym srebrny poługryf z rybim ogonem
  • ziemi bardzkiej (Barth), w złotym polu czarny gryf w lewo z dwoma piórami skrzydeł srebrnymi
  • hrabstwa choćkowskiego (Gützkow), w polu złotym dwie czerwone belki w krzyż i cztery czerwone róże po bokach
  • księstwa wołogoskiego, w polu dwudzielnym w pas, w górnym czerwonym srebrny poługryf, w dolnym złoto-błękitna szachownica.

Pomorze Gdańskie[edytuj | edytuj kod]

Związki z Krakowem wykazywało Pomorze Gdańskie, które po rządach lokalnej dynastii wróciło pod władzę Łokietka, aby niemal natychmiast w 1308 roku zostać zdobyte przez Krzyżaków (rzeź Gdańska).

W 1772, w efekcie I rozbioru Rzeczypospolitej, w granicach Królestwa Prus znalazło się polskie dotąd Pomorze Gdańskie (z wyjątkiem Gdańska). Po reformie administracyjnej z 1818 roku Pomorze Wschodnie wchodziło w skład prowincji Westpreussen (Prusy Zachodnie), dzielącą się na rejencję gdańską i kwidzyńską.

Po I wojnie światowej odrodzona Polska otrzymała okrojone Pomorze Gdańskie, które wkrótce stało się jednym z pretekstów hitlerowskiego ataku w roku 1939. Po II wojnie światowej, w wyniku decyzji Wielkiej Trójki, Polska otrzymała całe Pomorze między Wisłą a Odrą. W granicach NRD, a potem zjednoczonych Niemiec pozostało tzw. Pomorze Przednie (niem. Vorpommern), które wraz z Meklemburgią stanowi kraj związkowy.

Miasta[edytuj | edytuj kod]

Do największych miast Pomorza (powyżej 20 tys. mieszkańców) należą:

Lp. Miasto Populacja Powierzchnia Państwo Jednostka administracyjna Podregion(y)
1. POL Gdańsk COA.svg Gdańsk 470 633 263,44 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
2. POL Szczecin COA.svg Szczecin 396 472 300,55 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie
3. POL Gdynia COA.svg Gdynia 244 104 130,79 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
4. POL Toruń COA.svg Toruń 198 273 115,72 km² Polska POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg województwo kujawsko-pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska[a]
5. Coast of arms elblag.png Elbląg 117 952 79,82 km² Polska POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg województwo warmińsko-mazurskie Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/ziemia malborska/Prusy Górne/Pogezania
6. POL Koszalin COA.svg Koszalin 105 801 98,34 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie
7. POL Grudziądz COA.svg Grudziądz 92 894 57,80 km² Polska POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg województwo kujawsko-pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
8. POL Słupsk COA.svg Słupsk 89 180 43,15 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Zachodnie
9. POL Piła COA 1.svg Piła 71 846 102,68 km² Polska POL województwo wielkopolskie flag.svg województwo wielkopolskie Wielkopolska lub Pomorze Nadwiślańskie, Krajna
10. POL Stargard COA.svg Stargard 67 430 48,08 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie
11. DEU Greifswald COA.svg Greifswald (pol. Gryfia) 59 332 50,81 km² Niemcy Flag of Mecklenburg-Western Pomerania (state).svg Meklemburgia-Pomorze Przednie Pomorze Zachodnie
12. DEU Stralsund COA.svg Stralsund (pol. Strzałów) 59 171 54,59 km² Niemcy Flag of Mecklenburg-Western Pomerania (state).svg Meklemburgia-Pomorze Przednie Pomorze Zachodnie
13. POL Tczew COA.svg Tczew 59 105 22,26 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
14. POL Rumia COA.svg Rumia 49 672 30,09 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
15. POL Wejherowo COA.svg Wejherowo 48 735 26,99 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
16. POL Starogard Gdański COA.svg Starogard Gdański 47 272 25,28 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
17. POL Kołobrzeg COA.svg Kołobrzeg 46 897 25,67 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie
18. POL Świnoujście COA 1.svg Świnoujście 40 696 197,23 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie
19. POL Szczecinek COA.svg Szczecinek 39 705 48,48 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie
20. POL Chojnice COA.svg Chojnice 39 484 21,05 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Bory Tucholskie
21. POL Kwidzyn COA.svg Kwidzyn 38 179 21,54 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/Prusy Górne/Pomezania
22. POL Malbork COA.svg Malbork 37 898 17,2 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/ziemia malborska/Prusy Górne/Pomezania
23. POL Sopot COA.svg Sopot 35 049 17,28 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
24. POL Lębork COA.svg Lębork 34 977 17,86 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, ziemia lęborsko-bytowska[b]
25. Wappen der Stadt Schwedt.svg Schwedt/Oder (pol. Świecie Odrzańskie) 33 524 360,73 km² Niemcy Flag of Brandenburg.svg Brandenburgia Pomorze Zachodnie, Marchia Wkrzańska[c]
26. POL Police COA.svg Police 32 034 37,31 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie
27. POL Iława COA.svg Iława 33 128 21,88 km² Polska POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg województwo warmińsko-mazurskie Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/Prusy Górne/Pomezania
28. POL Pruszcz Gdański COA.svg Pruszcz Gdański 31 822 16,47 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie
29. POL Brodnica COA.svg Brodnica 28 880 23,15 km² Polska POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg województwo kujawsko-pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
30. POL Świecie COA.svg Świecie 25 634 17,55 km² Polska POL województwo kujawsko-pomorskie flag.svg województwo kujawsko-pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
31. POL Reda COA.svg Reda 25 102 33,46 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
32. POL Białogard COA.svg Białogard 23 811 25,73 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie
33. POL Kościerzyna COA.svg Kościerzyna 23 698 15,83 km² Polska POL województwo pomorskie flag.svg województwo pomorskie Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
34. POL Goleniów COA 1.svg Goleniów 21 876 11,78 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie
35. POL Gryfino COA 2.svg Gryfino 20 792 9,58 km² Polska POL województwo zachodniopomorskie flag.svg województwo zachodniopomorskie Pomorze Zachodnie

Współpraca międzynarodowa[edytuj | edytuj kod]

Gminy Pomorza współpracują w ramach euroregionów Bałtyk i Pomerania. Niemal każde miasto posiada jedno lub więcej miast partnerskich z różnych części Europy i świata.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. Fragment miasta leży na lewym brzegu Wisły, na historycznych Kujawach.
  2. Niekiedy traktowane także jako część Pomorza Zachodniego.
  3. Marchia Wkrzańska przynależała do Pomorza Zachodniego do XV wieku.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Labuda: Historia Pomorza do roku 1466.
  2. Lech Leciejewicz, Słowianie zachodni, Ossolineum, Wrocław 1989, ISBN 83-04-02690-2.
  3. „Pomerania provincia ex ipsa nominis etimología qualitatem sui situs indicare videtur. Nam ‘pome’ lingua Sclavorum ‘iuxta’ sonat vel ‘circa’ ‘moriz’ autem ‘mare’; inde ‘Pomerania’ quasi ‘Pomerizania’, id est: iuxta vel circa mare sita”, [w:] „Herbordi, vita Ottonis episcopi Babenbergensis. op. cit. Monumenta Poloniae Historica t. II. s. 72.
  4. The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition, 2000, Pomerania [1].
  5. Pommern, Werner Buchholz (red.), Berlin: Siedler, 1999, s. 23,24, ISBN 3-88680-272-8, OCLC 830242117.
  6. Annales Altahensis maiorum (Roczniki z Nieder Altaich), rok 1046 [dostęp 2016-02-03].
  7. Pomorze Zachodnie w tysiącleciu: praca zbiorowa, pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, s. 173.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Marian Biskupiński (ed.), Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich w średniowieczu. XII Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków 5-10 VI 1979 Olsztyn, Instytut Zachodni, Poznań 1987
  • Antoni Czubiński, Zbigniew Kulak (ed.), Śląsk i Pomorze w stosunkach polsko-niemieckich od XVI do XVII w. XIV Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków, 9-14 VI 1981 r. Zamość, Instytut Zachodni, Poznań 1987
  • Pomorze (archiwalna strona w języku niemieckim). archiv-vegelahn.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-09)].
  • Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Praca zbiorowa / pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego ; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie. Szczecin: Wydawnictwo Archiwum Państwowego „Dokument” w Szczecinie, 2000, s. 159. ISBN 83-86992-75-1.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]