Pomorze

Pomorze

Pòmòrskô, Pòmòrzé

Herb
Państwa	Polska Niemcy
Ważniejsze miejscowości	Gdańsk, Szczecin, Stralsund, Greifswald

Pomorze – kraina historyczna na terenie Polski i Niemiec, u ujścia Reknicy, Odry i Wisły do Morza Bałtyckiego. Nazwa regionu (kasz./pom. Pòmòrskô, Pòmòrzé, łac. Pomerania, niem./szw. Pommern) wywodzi się od geograficznego położenia regionu, „kraina leżąca nad morzem, czyli blisko morza”.

Toponimia

W źródłach niemieckich i w ogóle zachodnich zapisywano tę nazwę w postaci Pomerania, Pommern. W źródłach środkowopolskich jako Pomorania, Pomorani. Nazwa Pomorze we wszystkich językach wywodzi się od języka starosłowiańskiego, łącząc dwa wyrazy po i morze co oznacza dosłownie ziemię sięgającą po morze Wtórne nazwy jak średniowieczna łacińska Pomerania oraz niemiecka „Pommern” bezpośrednio wywodzi się od nazwy słowiańskiej.

Nazwa Pomorze po raz pierwszy została użyta w dokumencie z 1046 tzw. Rocznikach z Nieder Altaich, w odniesieniu do jednego z książąt pomorskich Siemomysła pomorskiego – Zemuzil dux Bomeranorum (pol. Siemomysł książę Pomorzan). Nazwę Pomorze odnotowują także kroniki średniowieczne Adama z Bremy ok. roku 1070 oraz Kronika polska spisana przez Galla Anonima ok. 1113.

Geografia

Pomorze Przednie, okolice Darß

Pomorze obejmuje znaczny obszar w północnej części Polski i północno-zachodniej części Niemiec. Obejmuje Pomorze Przednie, Rugię, Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, Kaszuby, Pojezierze Pomorskie, ziemię chełmińską i Krajnę. Granice regionu opierają się na Reknicy (na zachodzie) i na linii Warty, Noteci, Wisły i Drwęcy na południu i południowym wschodzie.

Pomorze Gdańskie, Sopot

Większa część Pomorza znajduje się w granicach Polski, w obrębie województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. Niewielkie fragmenty regionu znajdują się w województwach: wielkopolskim, warmińsko-mazurskim i lubuskim. Po stronie niemieckiej znajduje się Pomorze Przednie. Jego terytorium prawie w całości znajduje się w obrębie kraju związkowego Meklemburgia-Pomorze Przednie, jedynie tereny nadodrzańskie z miastem Gartz wchodzą w skład kraju związkowego Brandenburgia. Podział ten ukształtował się w wyniku trzech konferencji pokojowych (Teheran, Jałta, Poczdam), kończących II wojnę światową.

Na Pomorzu dominuje krajobraz morenowy, a więc występują tu liczne naturalne jeziora, w tym położone w granicach administracyjnych Szczecina jezioro Dąbie – trzecie co do wielkości jezioro w Polsce. Całe Pomorze leży w zlewisku Morza Bałtyckiego. Charakterystyczną cechą regionu są krótkie, uchodzące bezpośrednio do morza rzeki, jak Parsęta, Rega, Słupia, Łeba czy Piana, oraz duże, płytkie jeziora przybrzeżne, jak Łebsko i Gardno. Na rzekach, głównie na Słupi, znajdują się zbiorniki retencyjne. Największe z nich to Konradowo i Głębokie. Do celów energetycznych wykorzystano również jeziora naturalne: Kwiecko koło Żydowa oraz Żarnowieckie. Woda z tych zbiorników zasila elektrownie szczytowo-pompowe.

Porty morskie Pomorza o największym przeładunku to: Port Szczecin, Port Świnoujście, Port Gdańsk, Port Gdynia, Port Police, Port Kołobrzeg.

Podział na regiony

Najprostszy i najbardziej rozpowszechniony podział dzieli Pomorze na dwa główne regiony:

• Pomorze Zachodnie
• Pomorze Gdańskie (będące zachodnią częścią Pomorza Nadwiślańskiego)

Podział ten ukształtował się w średniowieczu, gdy region gdański został zajęty przez Polskę, a region zachodni – tylko zhołdowany. Podział ten został podtrzymany przez dalsze dzieje. W skład Pomorza Zachodniego wchodziły księstwa, od których nazw wzięły kolejne części regionu:

• Pomorze Tylne (Pomorze Nadodrzańskie, na bazie księstwa szczecińskiego)
• Pomorze Przednie (Pomorze Wołogoskie, na bazie księstwa wołogoskiego)
• Rugia (Pomorze Rańskie, na bazie księstwa Rugii)

Pojawiły się również obszary przejściowe, które formalnie nie należały do żadnej ze stron: ziemie lęborska i bytowska.

Na Pomorzu Gdańskim natomiast powstał podział na poszczególne regiony kulturowe:

• Bory Tucholskie
• Kaszuby
• Kociewie

Dodatkowo część terenu Borów Tucholskich nachodzi na teren Kaszub (np. Zabory). Pomorze Gdańskie jest zachodnią częścią Pomorza Nadwiślańskiego, do którego włącza się też:

• ziemię chełmińską (wraz z ziemią lubawską i michałowską, wchodzące w niej skład)
• niekiedy tereny po wschodniej stronie dolnego odcinka Wisły (Powiśle, będące pod względem kulturowym na pograniczu Prus i Pomorza) oraz obszar na północ od Noteci i na zachód od Brdy (Krajnę, będącą pograniczem kulturowym Wielkopolski i Pomorza).

Historia

Po opuszczeniu terenów południowego pobrzeża Bałtyku przez plemiona germańskie ich miejsce zajęły ludy słowiańskie.

Polska za panowania księcia Mieszka I

Badania archeologiczne i językoznawcze pozwalają przyjąć, że na zachód od Odry rozprzestrzenili się Wieleci i Obodrzyci, zaś na wschód od tej rzeki grupa plemion dziś nazywanych kaszubskimi. Plemiona kaszubskie pierwotnie nie zamieszkiwały całego obszaru między dolną Odrą i dolną Wisłą w zwartej masie. Ich osadnictwo skupiło się w dorzeczach Odry, Płoni, Iny, Piaśnicy i Słupi. Na obszarze tym ukształtowało się w dorzeczu Odry plemię Szczecinian z grodem w Szczecinie, Pyrzyczan (Pirissani) nad Płonią, Drawianie nad Iną i nad górną Drawą z grodem w Stargardzie, Siewierzanie nad Parsętą i Regą z grodami w Białogardzie, Kołobrzegu i Trzebiatowie oraz Wolinianie nad Dziwną z grodami w Kamieniu i Wolinie.

Ziemie między ujściami Wisły i Odry podbite zostały przez władców polskich, jednak przy każdym osłabieniu władzy centralnej górę brały dążenia do odzyskania niezależności. Pierwszy swoją władzę nad całym Pomorzem między Wisłą a Odrą rozciągnął najprawdopodobniej Mieszko I. Ponownego podboju dokonywali Kazimierz I Odnowiciel oraz Bolesław III Krzywousty. W wyniku naporu Sasów do XIII wieku całe Pomorze zaodrzańskie znalazło się w granicach Cesarstwa.

W czasie rozbicia dzielnicowego Pomorze przedodrzańskie praktycznie uniezależniło się od Korony pod rządami rodu Gryfitów. Księstwa Gryfitów, choć sięgnęły po część ziem zaodrzańskich, same podatne były na rozbicie i w 1181 roku popadły w silną zależność lenną od Cesarstwa. Bliższe związki z Krakowem wykazywało Pomorze Gdańskie, które po rządach lokalnej dynastii wróciło pod władzę Łokietka, aby niemal natychmiast w 1308 roku zostać zdobyte przez Krzyżaków (Rzeź gdańska).

Herb księstwa pomorskiego z XV-XVII wieku

Pod koniec swego życia nieudaną próbę ponownego związania Pomorza Zachodniego z Koroną podjął Kazimierz III Wielki, pragnąc uczynić swym dziedzicem wnuka, Kaźka, księcia słupskiego. Po drugim pokoju toruńskim w 1466 roku Pomorze Gdańskie wróciło pod władzę króla Polski.

W 1637 wymarła dynastia Gryfitów. W 1648 w wyniku pokoju westfalskiego zachodnia część księstwa pomorskiego z Rugią i ujściem Odry przypadła Szwecji, a wschodnia elektoratowi Brandenburgii. Posiadłości szwedzkie z czasem coraz bardziej przechodziły na rzecz przeradzającej się w Prusy Brandenburgii. W 1720 roku Szczecin przeszedł pod władanie Prus, stając się stolicą prowincji Pommern. Prusy objęły wreszcie całe Pomorze Zachodnie w wyniku kongresu wiedeńskiego w 1815 przejmując ostatnią jego część należącą do Szwecji (Wolgast, Greifswald, Stralsund i Rugię).

Po reformie administracyjnej z 1818 roku Pomorze Zachodnie tworzyło prowincję Pommern, w skład której wchodziły rejencje szczecińska, stralsundzka i koszalińska. W 1932 roku rejencja stralsundzka została włączona do rejencji szczecińskiej, natomiast w 1938 roku powstała na południu Pomorza Zachodniego nowa rejencja pilska,po likwidacji Marchii Pogranicznej. W wyniku zakończenia II wojny światowej wschodnia część Pomorza Zachodniego przypadła Polsce, a jej ludność została wysiedlona. Zachodnia część Pomorza Zachodniego (Pomorze Przednie i skrawki Pomorza Szczecińskiego) znalazły się w granicach radzieckiej strefy okupacyjnej, a następnie NRD. Obecnie wraz z Meklemburgią stanowi kraj związkowy Meklemburgia-Pomorze Przednie.

Herb księstwa pomorskiego

Książę Bogusław X (1454-1523), po zjednoczeniu pod swym berłem wszystkich ziem pomorskich, ustalił krótko po 1500 r. dziewięciopolowy tzw. wielki Herb księstwa pomorskiego.

W kolejnych polach począwszy od pierwszego górnego prawego (heraldycznie) widniały kolejno herby:

• księstwa szczecińskiego, w polu błękitnym czerwony ukoronowany gryf w lewo
• księstwa pomorskiego (słupskiego), w polu srebrnym czerwony gryf
• księstwa kaszubskiego, w polu złotym czarny gryf
• księstwa wendyjskiego, w polu srebrnym gryf w lewo w trzy czerwone i trzy zielone skosy
• księstwa rugijskiego, w polu dwudzielnym w pas, w górnym złotym czarny połulew ukoronowany, w dolnym błękitnym czerwona krokiew łamana pięciokrotnie
• władztwo Uznam (Herschaft Usedom), w polu czerwonym srebrny poługryf z rybim ogonem
• ziemi bardzkiej (Barth), w złotym polu czarny gryf w lewo z dwoma piórami skrzydeł srebrnymi
• hrabstwa choćkowskiego (Gützkow), w polu złotym dwie czerwone belki w krzyż i cztery czerwone róże po bokach
• księstwa wołogoskiego, w polu dwudzielnym w pas, w górnym czerwonym srebrny poługryf, w dolnym złoto-błękitna szachownica.

Pomorze Gdańskie

Związki z Krakowem wykazywało Pomorze Gdańskie, które po rządach lokalnej dynastii wróciło pod władzę Łokietka, aby niemal natychmiast w 1308 roku zostać zdobyte przez Krzyżaków (rzeź Gdańska).

W 1772, w efekcie I rozbioru Rzeczypospolitej, w granicach Królestwa Prus znalazło się polskie dotąd Pomorze Gdańskie (z wyjątkiem Gdańska). Po reformie administracyjnej z 1818 roku Pomorze Wschodnie wchodziło w skład prowincji Westpreussen (Prusy Zachodnie), dzielącą się na rejencję gdańską i kwidzyńską.

Po I wojnie światowej odrodzona Polska otrzymała okrojone Pomorze Gdańskie, które wkrótce stało się jednym z pretekstów hitlerowskiego ataku w roku 1939. Po II wojnie światowej, w wyniku decyzji Wielkiej Trójki, Polska otrzymała całe Pomorze między Wisłą a Odrą. W granicach NRD, a potem zjednoczonych Niemiec pozostało tzw. Pomorze Przednie (niem. Vorpommern), które wraz z Meklemburgią stanowi kraj związkowy.

Miasta

Do największych miast Pomorza (powyżej 20 tys. mieszkańców) należą:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Państwo	Jednostka administracyjna	Podregion(y)
1.	Gdańsk	470 633	263,44 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
2.	Szczecin	396 472	300,55 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
3.	Gdynia	244 104	130,79 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
4.	Toruń	198 273	115,72 km²		województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
5.	Elbląg	117 952	79,82 km²		województwo warmińsko-mazurskie	Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/ziemia malborska/Prusy Górne/Pogezania
6.	Koszalin	105 801	98,34 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
7.	Grudziądz	92 894	57,80 km²		województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
8.	Słupsk	89 180	43,15 km²		województwo pomorskie	Pomorze Zachodnie
9.	Piła	71 846	102,68 km²		województwo wielkopolskie	Wielkopolska lub Pomorze Nadwiślańskie, Krajna
10.	Stargard	67 430	48,08 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
11.	Greifswald (pol. Gryfia)	59 332	50,81 km²		Meklemburgia-Pomorze Przednie	Pomorze Zachodnie
12.	Stralsund (pol. Strzałów)	59 171	54,59 km²		Meklemburgia-Pomorze Przednie	Pomorze Zachodnie
13.	Tczew	59 105	22,26 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
14.	Rumia	49 672	30,09 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
15.	Wejherowo	48 735	26,99 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
16.	Starogard Gdański	47 272	25,28 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
17.	Kołobrzeg	46 897	25,67 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
18.	Świnoujście	40 696	197,23 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
19.	Szczecinek	39 705	48,48 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
20.	Chojnice	39 484	21,05 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Bory Tucholskie
21.	Kwidzyn	38 179	21,54 km²		województwo pomorskie	Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/Prusy Górne/Pomezania
22.	Malbork	37 898	17,2 km²		województwo pomorskie	Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/ziemia malborska/Prusy Górne/Pomezania
23.	Sopot	35 049	17,28 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
24.	Lębork	34 977	17,86 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, ziemia lęborsko-bytowska
25.	Schwedt/Oder (pol. Świecie Odrzańskie)	33 524	360,73 km²		Brandenburgia	Pomorze Zachodnie, Marchia Wkrzańska
26.	Police	32 034	37,31 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
27.	Iława	33 128	21,88 km²		województwo warmińsko-mazurskie	Prusy lub Pomorze Nadwiślańskie, Powiśle/Prusy Górne/Pomezania
28.	Pruszcz Gdański	31 822	16,47 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie
29.	Brodnica	28 880	23,15 km²		województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
30.	Świecie	25 634	17,55 km²		województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
31.	Reda	25 102	33,46 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
32.	Białogard	23 811	25,73 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
33.	Kościerzyna	23 698	15,83 km²		województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
34.	Goleniów	21 876	11,78 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
35.	Gryfino	20 792	9,58 km²		województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie

Współpraca międzynarodowa

Gminy Pomorza współpracują w ramach euroregionów Bałtyk i Pomerania. Niemal każde miasto posiada jedno lub więcej miast partnerskich z różnych części Europy i świata.

Zobacz też

• Pomorze Zachodnie
• Ziemia lęborsko-bytowska
• Pomorze Wschodnie
• Pomorze (prowincja)

• Gryfici
• Sobiesławice
• Kuchnia pomorska

Bibliografia

• Marian Biskupiński (ed.), Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich w średniowieczu. XII Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków 5-10 VI 1979 Olsztyn, Instytut Zachodni, Poznań 1987
• Antoni Czubiński, Zbigniew Kulak (ed.), Śląsk i Pomorze w stosunkach polsko-niemieckich od XVI do XVII w. XIV Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków, 9-14 VI 1981 r. Zamość, Instytut Zachodni, Poznań 1987
• Pomorze (archiwalna strona w języku niemieckim). archiv-vegelahn.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-09)].
• Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Praca zbiorowa / pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego ; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie. Szczecin: Wydawnictwo Archiwum Państwowego „Dokument” w Szczecinie, 2000, s. 159. ISBN 83-86992-75-1.

Linki zewnętrzne

• Archiwalna strona Fundacji Szwedzkiego Dziedzictwa Kulturowego na Pomorzu. pomorze-szwedzkie.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-23)].
• Pomorze słowiańskie, Pomorze germańskie. rozmowa z prof. Zygmuntem Szultką i prof. Bogdanem Wachowiakiem. sprawynauki.waw.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-08-04)].
• Pomorze, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 753 .