Pomorze

Herb księstwa pomorskiego z XV-XVII wieku

Pomorze – kraina historyczna na terenie Polski i Niemiec, u ujścia Reknicy, Odry i Wisły do Morza Bałtyckiego. Nazwa regionu (kasz./pom. Pòmòrskô, Pòmòrzé, łac. Pomerania, niem./szw. Pommern) wywodzi się od geograficznego położenia regionu, „kraina leżąca nad morzem czyli blisko morza”.

Pomorze Przednie, okolice Darss

Toponimia

W źródłach niemieckich i w ogóle zachodnich zapisywano tę nazwę w postaci Pomerania, Pommern. W źródłach środkowopolskich jako Pomorania, Pomorani. Nazwa Pomorze we wszystkich językach wywodzi się od języka starosłowiańskiego, łącząc dwa wyrazy po i morze co oznacza dosłownie ziemię sięgającą po morze Wtórne nazwy jak średniowieczna łacińska Pomerania oraz niemiecka „Pommern” bezpośrednio wywodzi się od nazwy słowiańskiej.

Nazwa Pomorze po raz pierwszy została użyta w dokumencie z 1046 tzw. Rocznikach z Nieder Altaich, w odniesieniu do jednego z książąt pomorskich Siemomysła pomorskiego – Zemuzil dux Bomeranorum (pol. Siemomysł książę Pomorzan). Nazwę Pomorze odnotowują także kroniki średniowieczne Adama z Bremy ok. roku 1070 oraz Kronika polska spisana przez Galla Anonima ok. 1113.

Geografia

Pomorze obejmuje znaczny obszar w północnej części Rzeczypospolitej i Niemiec. Obejmuje Pomorze Przednie, Rugię, Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Koszalińskie, Pobrzeże Gdańskie, Kaszuby, Pojezierze Pomorskie, ziemię chełmińską i Krajnę. Granice regionu opierają się na Reknicy (na zachodzie) i na linii Warty, Noteci, Wisły i Drwęcy na południu i południowym wschodzie.

Większa część Pomorza znajduje się w granicach Polski, w obrębie województw: zachodniopomorskiego, pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. Niewielkie fragmenty regionu znajdują się w województwach: wielkopolskim, warmińsko-mazurskim i lubuskim. Po stronie niemieckiej znajduje się Pomorze Przednie. Jego terytorium prawie w całości znajduje się w obrębie kraju związkowego Meklemburgia-Pomorze Przednie, jedynie tereny nadodrzańskie z miastem Gartz wchodzą w skład kraju związkowego Brandenburgia. Podział ten ukształtował się w wyniku trzech konferencji pokojowych (Teheran, Jałta, Poczdam), kończących II wojnę światową.

Na Pomorzu dominuje krajobraz morenowy, a więc występują tu liczne naturalne jeziora, w tym położone w granicach administracyjnych Szczecina jezioro Dąbie - trzecie co do wielkości jezioro w Polsce. Całe Pomorze leży w zlewisku Morza Bałtyckiego. Charakterystyczną cechą regionu są krótkie, uchodzące bezpośrednio do morza rzeki, jak Parsęta, Rega, Słupia, Łeba czy Piana, oraz duże, płytkie jeziora przybrzeżne, jak Łebsko i Gardno. Na rzekach, głównie na Słupi, znajdują się zbiorniki retencyjne. Największe z nich to Konradowo i Głębokie. Do celów energetycznych wykorzystano również jeziora naturalne: Kwiecko koło Żydowa oraz Żarnowieckie. Woda z tych zbiorników zasila elektrownie szczytowo-pompowe.

Porty morskie Pomorza o największym przeładunku to: Port Szczecin, Port Świnoujście, Port Gdańsk, Port Gdynia, Port Police, Port Kołobrzeg.

Podział

Najprostszy i najbardziej rozpowszechniony podział dzieli Pomorze na dwa główne regiony:

• Pomorze Zachodnie
• Pomorze Gdańskie będące zachodnią częścią Pomorza Nadwiślańskiego

Podział ten ukształtował się w średniowieczu, gdy region gdański został zajęty przez Polskę, a region zachodni – tylko zhołdowany. Podział ten został podtrzymany przez dalsze dzieje. W skład Pomorza Zachodniego wchodziły księstwa, od których nazw wzięły kolejne części regionu:

• Pomorze Tylne (Pomorze Nadodrzańskie, na bazie księstwa szczecińskiego)
• Pomorze Przednie (Pomorze Wołogoskie, na bazie księstwa wołogoskiego)
• Rugia (Pomorze Rańskie, na bazie księstwa Rugii)

Pojawiły się również obszary przejściowe, które formalnie nie należały do żadnej ze stron: ziemie lęborska i bytowska.

Na Pomorzu Gdańskim natomiast powstał podział na Bory Tucholskie, Kaszuby, Kociewie i Krajnę, jednak był on uwarunkowany tradycją, a nie podziałem terytorium, dodatkowo część terenu Borów Tucholskich nachodzi na teren Kaszub (np. Zabory). Pomorze Gdańskie jest zachodnią częścią Pomorza Nadwiślańskiego, do którego włącza się też ziemię chełmińską oraz tereny po wschodniej stronie dolnego odcinka Wisły.

Współcześnie w ramach Pomorza Zachodniego wyróżnia niekiedy się tzw. Pomorze Środkowe.

Miasta

Największe miasta Pomorza:

	miasto	populacja (2015)	państwo	jednostka administracyjna	podregion(y)
1.	Gdańsk	461 531		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
2.	Szczecin	408 172		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
3.	Gdynia	248 042		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
4.	Toruń	203 447		Województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
5.	Elbląg	119 317		Województwo warmińsko-mazurskie	Pobrzeże Gdańskie, Wysoczyzna Elbląska, Żuławy Wiślane, Prusy Górne
6.	Koszalin	109 170		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
7.	Grudziądz	97 676		Województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
8.	Słupsk	93 936		Województwo pomorskie	Pomorze Zachodnie
9.	Stargard	69 328		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
10.	Tczew	60 610		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
11.	Stralsund (pol. Strzałów)	58 041		Meklemburgia-Pomorze Przednie	Pomorze Zachodnie
12.	Greifswald (pol. Gryfia)	57 286		Meklemburgia-Pomorze Przednie	Pomorze Zachodnie
13.	Wejherowo	50 340		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
14.	Starogard Gdański	48 621		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
15.	Rumia	47 374		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
16.	Kołobrzeg	46 897		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
17.	Świnoujście	41 371		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
18.	Szczecinek	40 620		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
19.	Chojnice	40 226		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Bory Tucholskie
20.	Sopot	37 903		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
21.	Lębork	35 526		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, ziemia lęborsko-bytowska
22.	Police	33 625		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
23.	Schwedt/Oder (pol. Świecie Odrzańskie)	30 262		Brandenburgia	Pomorze Zachodnie, Marchia Wkrzańska
24.	Pruszcz Gdański	28 858		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie
25.	Brodnica	28 579		Województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, ziemia chełmińska
26.	Świecie	26 395		Województwo kujawsko-pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kociewie
27.	Białogard	24 722		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
28.	Kościerzyna	23 701		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
29.	Reda	23 135		Województwo pomorskie	Pomorze Nadwiślańskie, Pomorze Gdańskie, Kaszuby
30.	Goleniów	22 776		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie
31.	Gryfino	21 578		Województwo zachodniopomorskie	Pomorze Zachodnie

• 

  Gdańsk

• 

  Szczecin

• 

  Gdynia

• 

  Elbląg

• 

  Toruń

• 

  Koszalin

Historia

Fragment ruin klasztoru Augustianów w Policach-Jasienicy

Po opuszczeniu terenów południowego pobrzeża Bałtyku przez plemiona germańskie ich miejsce zajęły ludy słowiańskie.

Badania archeologiczne i językoznawcze pozwalają przyjąć, że na zachód od Odry rozprzestrzenili się Wieleci i Obodrzyci, zaś na wschód od tej rzeki grupa plemion dziś nazywanych kaszubskimi. Plemiona kaszubskie pierwotnie nie zamieszkiwały całego obszaru między dolną Odrą i dolną Wisłą w zwartej masie. Ich osadnictwo skupiło się w dorzeczach Odry, Płoni, Iny, Piaśnicy i Słupi. Na obszarze tym ukształtowało się w dorzeczu Odry plemię Szczecinian z grodem w Szczecinie, Pyrzyczan (Pirissani) nad Płonią, Drawianie nad Iną i nad górną Drawą z grodem w Stargardzie, Siewierzanie nad Parsętą i Regą z grodami w Białogardzie, Kołobrzegu i Trzebiatowie oraz Wolinianie nad Dziwną z grodami w Kamieniu i Wolinie.

Ziemie między ujściami Wisły i Odry podbite zostały przez władców polskich, jednak przy każdym osłabieniu władzy centralnej górę brały dążenia do odzyskania niezależności. Pierwszy swoją władzę nad całym Pomorzem między Wisłą a Odrą rozciągnął najprawdopodobniej Mieszko I. Ponownego podboju dokonywali Kazimierz I Odnowiciel oraz Bolesław III Krzywousty. W wyniku naporu Sasów do XIII wieku całe Pomorze zaodrzańskie znalazło się w granicach Cesarstwa.

W czasie rozbicia dzielnicowego Pomorze przedodrzańskie praktycznie uniezależniło się od Korony pod rządami rodu Gryfitów. Księstwa Gryfitów, choć sięgnęły po część ziem zaodrzańskich, same podatne były na rozbicie i w 1181 roku popadły w silną zależność lenną od Cesarstwa. Bliższe związki z Krakowem wykazywało Pomorze Gdańskie, które po rządach lokalnej dynastii wróciło pod władzę Łokietka, aby niemal natychmiast w 1308 roku zostać zdobyte przez Krzyżaków (Rzeź gdańska).

Pod koniec swego życia nieudaną próbę ponownego związania Pomorza Zachodniego z Koroną podjął Kazimierz III Wielki, pragnąc uczynić swym dziedzicem wnuka, Kaźka, księcia słupskiego. Po drugim pokoju toruńskim w 1466 roku Pomorze Gdańskie wróciło pod władzę króla Polski.

W 1637 wymarła dynastia Gryfitów. W 1648 w wyniku pokoju westfalskiego zachodnia część księstwa pomorskiego z Rugią i ujściem Odry przypadła Szwecji, a wschodnia elektoratowi Brandenburgii. Posiadłości szwedzkie z czasem coraz bardziej przechodziły na rzecz przeradzającej się w Prusy Brandenburgii. W 1720 roku Szczecin przeszedł pod władanie Prus, stając się stolicą prowincji Pommern. Prusy objęły wreszcie całe Pomorze Zachodnie w wyniku kongresu wiedeńskiego w 1815 przejmując ostatnią jego część należącą do Szwecji (Wolgast, Greifswald, Stralsund i Rugię).

Po reformie administracyjnej z 1818 roku Pomorze Zachodnie tworzyło prowincję Pommern, w skład której wchodziły rejencje szczecińska, stralsundzka i koszalińska. W 1932 roku rejencja stralsundzka została włączona do rejencji szczecińskiej, natomiast w 1938 roku powstała na południu Pomorza Zachodniego nowa rejencja pilska,po likwidacji Marchii Pogranicznej. W wyniku zakończenia II wojny światowej wschodnia część Pomorza Zachodniego przypadła Polsce, a jej ludność została wysiedlona. Zachodnia część Pomorza Zachodniego (Pomorze Przednie i skrawki Pomorza Szczecińskiego) znalazły się w granicach radzieckiej strefy okupacyjnej, a następnie NRD. Obecnie wraz z Meklemburgią stanowi kraj związkowy Meklemburgia-Pomorze Przednie.

Herb księstwa pomorskiego

Książę Bogusław X (1454-1523), po zjednoczeniu pod swym berłem wszystkich ziem pomorskich, ustalił krótko po 1500 r. dziewięciopolowy tzw. wielki Herb księstwa pomorskiego.

W kolejnych polach począwszy od pierwszego górnego prawego (heraldycznie) widniały kolejno herby:

• księstwa szczecińskiego, w polu błękitnym czerwony ukoronowany gryf w lewo
• księstwa pomorskiego (słupskiego), w polu srebrnym czerwony gryf
• księstwa kaszubskiego, w polu złotym czarny gryf
• księstwa wendyjskiego, w polu srebrnym gryf w lewo w trzy czerwone i trzy zielone skosy
• księstwa rugijskiego, w polu dwudzielnym w pas,w górnym złotym czarny połulew ukoronowany w dolnym błękitnym czerwona krokiew łamana, pięciokrotnie
• władztwo Uznam (Herschaft Usedom), w polu czerwonym srebrny poługryf z rybim ogonem
• ziemi bardzkiej (Barth), w złotym polu czarny gryf w lewo z dwoma piórami skrzydeł srebrnymi
• hrabstwa choćkowskiego (Gützkow), w polu złotym dwie czerwone belki w krzyż i cztery czerwone róże po bokach
• księstwa wołogoskiego, w polu dwudzielnym w pas,w górnym czerwonym srebrny poługryf, w dolnym złoto-błękitna szachownica.

Pomorze Gdańskie

Związki z Krakowem wykazywało Pomorze Gdańskie, które po rządach lokalnej dynastii wróciło pod władzę Łokietka, aby niemal natychmiast w 1308 roku zostać zdobyte przez Krzyżaków (rzeź Gdańska).

W 1772, w efekcie I rozbioru Rzeczypospolitej, w granicach Królestwa Prus znalazło się polskie dotąd Pomorze Gdańskie (z wyjątkiem Gdańska). Po reformie administracyjnej z 1818 roku Pomorze Wschodnie wchodziło w skład prowincji Westpreussen (Prusy Zachodnie), dzielącą się na rejencję gdańską i kwidzyńską.

Po I wojnie światowej odrodzona Polska otrzymała okrojone Pomorze Gdańskie, które wkrótce stało się jednym z pretekstów hitlerowskiego ataku w roku 1939. Po II wojnie światowej, w wyniku decyzji Wielkiej Trójki, Polska otrzymała całe Pomorze między Wisłą a Odrą. W granicach NRD, a potem zjednoczonych Niemiec pozostało tzw. Pomorze Przednie (niem. Vorpommern), które wraz z Meklemburgią stanowi kraj związkowy.

Współpraca międzynarodowa

Gminy Pomorza współpracują w ramach euroregionów Bałtyk i Pomerania. Niemal każde miasto posiada jedno lub więcej miast partnerskich z różnych części Europy i świata.

Zobacz też

• Gryfici, Sobiesławice
• krainy geograficzne w Polsce, krainy historyczne w Polsce
• województwo kujawsko-pomorskie
• województwo pomorskie
• województwo zachodniopomorskie
• Pomorze (prowincja)
• Pomorze Gdańskie
• Pomorze Przednie

Bibliografia

• Marian Biskupiński (ed.), Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich w średniowieczu. XII Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków 5-10 VI 1979 Olsztyn, Instytut Zachodni, Poznań 1987
• Antoni Czubiński, Zbigniew Kulak (ed.), Śląsk i Pomorze w stosunkach polsko-niemieckich od XVI do XVII w. XIV Konferencja Wspólnej Komisji Podręcznikowej PRL-RFN Historyków, 9-14 VI 1981 r. Zamość, Instytut Zachodni, Poznań 1987
• Pomorze (archiwalna strona w języku niemieckim)
• Pomorze Zachodnie w tysiącleciu : praca zbiorowa / pod red. Pawła Bartnika i Kazimierza Kozłowskiego ; Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie.. Szczecin: Wydawnictwo Archiwum Państwowego „Dokument” w Szczecinie, 2000, s. 159. ISBN 83-86992-75-1.

Linki zewnętrzne

• Archiwalna strona Fundacji Szwedzkiego Dziedzictwa Kulturowego na Pomorzu
• Pomorze słowiańskie, Pomorze germańskie. rozmowa z prof. Zygmuntem Szultką i prof. Bogdanem Wachowiakiem
• Pomorze w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. VIII: Perepiatycha – Pożajście. Warszawa 1887.