Szagaj
wielbłąd, koń, owca, koza
Szagaj (mong. шагай, kaz. асық, asyk) – mongolska gra zręcznościowa kośćmi zwierząt, najczęściej kośćmi skokowymi owiec lub kóz (szagajami).
Opis[edytuj | edytuj kod]
Do gry używane są najczęściej kości skokowe owiec lub kóz, nazywane szagajami[1]. Kości szagaj mają cztery różne strony (pozycje) nazywane: wielbłąd, koń, owca i koza, które odgrywają rolę w pewnych rodzajach gier[2].
Wyróżnia się następujące rodzaje gier w kości[1]:
- rzucanie kośćmi i zbieranie porozrzucanych kości (szagaj awaa),
- podrzucanie i łapanie kości (ünee saa, güü saa),
- zderzanie kości, które leżą tą samą stroną do góry (szagaj njaslaa),
- strzelanie kośćmi (szagaj charwaa)[3],
- „wyścig koni” (szagaj uraldulaa) – rzucanie czterema kośćmi i przesuwanie kości w pozycji „koń” w poprzek jurty o określoną liczbę odległości, określoną pozycjami wyrzuconych kości (np. cztery wielbłądy to ruch o cztery odległości). Wygrywa ten gracz, którego „koń” jako pierwszy przejdzie jurtę[2].
Tradycyjnie w kości grano w okresie po Nowym Roku, okresie wiosennym, gra była zabroniona latem i jesienią[1]. Wierzono, że kości mają znaczenie magiczne związane z płodnością, pasterstwem; w kości grano w Nowy Rok i w chwilach trudności, by zwalczyć złe duchy i pobudzić nowe życie[1]. Matki obdarowywały kośćmi–talizmanami dzieci[1]. Kości wieszano też na szyi chorym zwierzętom, by wesprzeć ich powrót do zdrowia[1].
Szagaj charwaa[edytuj | edytuj kod]
Gra szagaj charwaa weszła do kanonu zadań wielu tradycyjnych zawodów sportowych, często w miejsce łucznictwa[3]. Gracz prztykając środkowym palcem wysyła „strzałę” (sum) z małej drewnianej deszczułki (chaszlag) do celu – szagajów ułożonych w odległości równej 9 tochoj[3]. „Strzałą” mogą być szagaje, fragmenty poroża jeleni lub bydła rogatego, kości słoniowej albo monety[3]. Tradycyjnie szagaje, do których strzelano, były ustawione na podstawce z kości słoniowej importowanej z Indii lub Chin[3]. Celny strzał, podobnie jak w zawodach łuczniczych, nagradzany był okrzykiem uuchaj przez publiczność zgromadzoną koło celu[3]. Publiczność wyciągała ręce do nieba, kręcąc dłońmi w ruchu przeciwnym do wskazówek zegara, by zapewnić trafność strzału[3]. Najlepszymi graczami w szagaj charwaa mieli być Chałchasi, szczególnie ci zamieszkujący region Gobi[3]. Według relacji Pegg (2001), szagaj charwaa był jedną z dyscyplin podczas zawodów naadam w Kobdo[3]. Każda gra złożona była z trzech rund, i kiedy na koniec nie było jeszcze jednoznacznego zwycięzcy, organizowana była dodatkowa czwarta runda[3]. Każdy z graczy oddawał 20 strzałów w grze, strzelając do 20 szagajów ułożonych na drewnianej podstawce w różnych pozycjach w dwóch poziomach[3]. Przy celnym trafieniu górny szagaj był zdejmowany[3].
W Mongolii organizowanych jest co roku ponad 30 zawodów szagaj charwaa[4]. W zawodach tych bierze udział 400–600 graczy występujących w drużynach i stowarzyszonych w lokalnych zrzeszeniach[4]. Każda drużyna liczy 6–8 mężczyzn, z których najbardziej doświadczony jest liderem zespołu, a w każdej drużynie musi być przynajmniej jeden młodzik[4]. W każdej drużynie występują przedstawiciele trzech generacji, przy czym starsi zawodnicy mają obowiązek kształcenia młodszych[4]. Członkowie drużyny składają uroczystą i dozgonną przysięgę współpracy w zespole[4]. Graczy obowiązują ścisłe reguły etyczne i zasada fair play[4]. Mongolskie Towarzystwo Graczy w Kości (ang. Knucklebone Shooting Association of Mongolia) zrzesza 6000 graczy, a w zawodach lokalnych i narodowych uczestniczy 800 drużyn[4].
W 2014 roku mongolska gra szagaj charwaa została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO[5].
W 2017 roku kazachska gra asyk została wpisana na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO[6].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f Carole Pegg: Mongolian Music, Dance, & Oral Narrative: Performing Diverse Identities. University of Washington Press, 2001, s. 233. ISBN 978-0-295-98112-3. [dostęp 2015-01-03].
- ↑ a b Lonely Planet, Michael Kohn, Anna Kaminski, Daniel McCrohan: Lonely Planet Mongolia. Lonely Planet, 2014. ISBN 978-1-74360-018-4. [dostęp 2015-01-03].
- ↑ a b c d e f g h i j k l Carole Pegg: Mongolian Music, Dance, & Oral Narrative: Performing Diverse Identities. University of Washington Press, 2001, s. 226. ISBN 978-0-295-98112-3. [dostęp 2015-01-03].
- ↑ a b c d e f g UNESCO ICH: Nomination file no. 00959 for Inscription on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity in 2014. [dostęp 2015-01-03]. (ang.).
- ↑ UNESCO ICH: Mongolian knuckle-bone shooting. [dostęp 2015-01-03]. (ang.).
- ↑ UNESCO ICH: Kazakh traditional Assyk games. [dostęp 2017-12-09]. (ang.).