Przejdź do zawartości

Teoria rozwoju psychospołecznego

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Teoria rozwoju psychospołecznego – koncepcja wywodzącą się z psychoanalizy, w której wiodącą rolę przyznaje się działaniom świadomym jednostki pod wpływem środowiska. Rozwój ujmowany jest jako proces ewolucyjny, w którym jednostka poprzez kryzysy psychospołeczne osiąga coraz to wyższy poziom integracji. Dokonuje się on poprzez rozwiązywanie trudności związanych ze zmianami na płaszczyznach na których się odbywa: biologicznej, psychicznej oraz społecznej. Rozwój jest więc wzajemnym dostosowywaniem się do siebie jednostki i środowiska.

  • Ego to konfiguracja zawierająca i kontrolująca czynności świadome, dokonujące syntezy i integracji ubiegłych doświadczeń z zadaniami pojawiającymi się aktualnie w percepcyjno-poznawczym polu jednostki.
  • Jest równorzędne do id i superego.
  • Podstawowe procesy ego: zabawa, mowa, myślenie i działanie.

Motorem rozwoju jest występowanie u człowieka przeciwstawnych tendencji i dążeń. Polaryzacja ta występuje w dwóch wymiarach:

  1. Dążenie do progresji - dążenie do regresji:
  • Progresja - zakłada pragnienie życia, uzyskiwania gratyfikacji, pragnienie ekspansji poza ja
  • Regresja - powrót do etapu mniejszej złożoności psychicznej, implikuje dążenie do samodestrukcji
  1. Polaryzacja biseksualna:
  • Polega na współwystępowaniu pierwiastka męskiego i żeńskiego.

Rozwój następuje w kolejnych fazach. Jego przebieg zależy od doświadczeń wcześniej nabytych przez jednostkę. W każdej fazie pojawia się nowy układ przeszkód biologicznych, społecznych, psychicznych, wywołujących kryzys i zaostrzających walkę między dążeniami do progresji i regresji. Aby przejść do następnej fazy, wszystkie przeszkody muszą być pokonane. Rozwiązanie kryzysu psychospołecznego następuje wtedy, gdy przeszkody i naciski, które się w danym momencie pojawiły, zostają włączone do struktury ego jako elementy harmonijnej całości. Wówczas względna równowaga zostaje nie tyle odzyskana, co osiągnięta na wyższym poziomie złożoności.

Fazy rozwojowe według Eriksona

[edytuj | edytuj kod]

Rozwój człowieka odbywa się według ośmiu faz różniących się między sobą jakościowo. Każda z nich stanowi dla niego zadanie rozwojowe, wymagające zmiany sposobu funkcjonowania. Zachodzi konieczność znalezienia optymalnego napięcia pomiędzy dwiema cechami, czego skutkiem jest wypracowanie nowej właściwości ego. Osiągnięcie sukcesu w pokonaniu kryzysu rozwojowego oznacza odnalezienie witalności koniecznej do jego rozwiązania:

Faza rozwojowa Biegun pozytywny Biegun negatywny Cnota podstawowa
1 podstawowa ufność podstawowa nieufność Nadzieja
2 autonomia wstyd i zwątpienie Wola
3 inicjatywa poczucie winy Stanowczość
4 produktywność poczucie niższości Kompetencja
5 tożsamość rozproszenie tożsamości Wierność
6 intymność i oddalenie zaabsorbowanie sobą Miłość
7 generatywność stagnacja Troska
8 integralność rozpacz i rozgoryczenie Mądrość

Odnaleziona przez człowieka witalność nazwana została przez Eriksona cnotą podstawową. Jest ona siłą będącą wynikiem uzyskania „właściwych proporcji” pomiędzy przeciwstawnymi wartościami (poczuciami), np. podstawową ufnością i podstawową nieufnością. Błędem jest zakładanie, że sukcesem w ramach danej fazy rozwojowej jest wybór „pozytywnego odczucia” (np. podstawowej ufności) z zupełnym pominięciem jego „negatywnego” odpowiednika.

Etapy rozwojowe następują po sobie w taki sposób, że każdy z nich jest obecny w jakiejś formie w każdej fazie. Każdy z nich ma jednak własny czas dominacji w pewnym okresie życia, który reprezentuje jego kryzys. Po rozwiązaniu etap ten nie ulega „utraceniu”, ale jest obecny w fazie następnej przemieniając się w kolejną wersję poziomu wcześniejszego (ułatwiając rozwiązanie następnych kryzysów). Podobnie każdy moment krytyczny istnieje także w jakiejś formie jeszcze przed nadejściem jego kolejności.

1. Konflikty między ufnością a podstawową nieufnością

[edytuj | edytuj kod]
  • Faza oralno-sensoryczna, okres niemowlęcy.
    • Noworodek jest całkowicie zależny od swoich opiekunów.
    • Źródłem jego nieufności jest zagrożenie homeostazy; źródłem ufności – fakt doznania opieki.
    • Osiągnięcie poczucia ufności jest wskaźnikiem prawidłowo przebiegającego procesu przystosowania.
    • Przejawy ufności dziecka: głębokość snu, łatwość przyjmowania pokarmu i wydalania.
    • Matka staje się dla dziecka wewnętrzną pewnością i zewnętrzną przewidywalnością.
    • Ufność wyraża się też w jego aktywności poznawczej – bada ono świat narażając się na doznania przykre, a oczekując przyjemnych.
    • Ząbkowanie – moment krytyczny w kształtowaniu się ufności; mogą kształtować się wtedy tendencje masochistyczne (szukanie ulgi przyjemności w ranieniu siebie).

2. Konflikt pomiędzy autonomią a wstydem i zwątpieniem

[edytuj | edytuj kod]
  • Faza mięśniowo-analna, wczesne dzieciństwo.
    • Dziecko uczy się panować nad własnym organizmem.
    • Zaczyna różnicować własne stany wewnętrzne i kontrolować je, staje się bardziej samodzielne.
    • Z poczucia samokontroli rodzi się poczucie autonomii własnego istnienia.
    • Utrata samokontroli wywołuje wstyd i zwątpienie we własną autonomię.
    • Uczucie wstydu określa Erikson jako reakcję na sytuację, w której człowiek jest przez innych oglądany, gdy nie czuje się gotów do tego aby być oglądanym. Uczucie wstydu może wywoływać wrogość do siebie, człowiek pragnie być niewidzialnym, zmaleć lub zniknąć.
    • Zwątpienie we własną autonomię – utrata samokontroli lub nadmierna kontrola rodziców.
    • Konsekwencje konfliktu związanego z kształtowaniem się poczucia autonomii: nadmierna, obsesyjna skłonność do samokontroli i manipulowania sobą (nerwica natręctw), lęki paranoidalne, urojenia prześladowcze.

3. Konflikt pomiędzy inicjatywą a poczuciem winy

[edytuj | edytuj kod]
  • Faza lokomocyjno-genitalna, wiek zabaw.
    • Dziecko pod wpływem otoczenia spostrzega kuszące możliwości „podboju świata”, rozwija zdolność samoobserwacji i kierowania sobą, przejawia inicjatywę w działaniu.
    • Następuje zderzenie własnego autonomicznego zachowania dziecka z autonomicznym zachowaniem innych ludzi. Pojawia się niezgodność interesów, dziecko przegrywa. Pojawia się frustracja, poczucie winy, chęć wycofania się z podjętej aktywności.
    • Dziecko różnicuje ludzi ze względu na płeć, identyfikuje się z rodzicem tej samej płci i rywalizuje z nim o uczucie adorowanego rodzica płci przeciwnej. Niepowodzenie prowadzi do poczucia winy i lęku przed karą.
    • Dziecko podejmuje inicjatywy nie wywołujące konfliktu – posługiwanie się narzędziami, zabawkami, opieka nad młodszymi dziećmi.
    • Patologiczne rozwiązanie kryzysu wyraża się w histerycznym wyparciu własnych pragnień i popędów.

4. Kryzys pomiędzy produktywnością a poczuciem niższości

[edytuj | edytuj kod]
  • Faza latencji
    • Dziecko czerpie przyjemność z posługiwania się narzędziami, uczy się posługiwać symbolami, ćwiczy wytrwałość i cierpliwość.
    • Niepowodzenie i utrata statusu w grupie wywołuje poczucie niższości i utrudnia identyfikację z grupą, w której się pracowało.
    • Przebieg rozwoju w tej fazie decyduje o późniejszym stosunku do pracy, do ludzi, z którymi się pracuje i zdolności do sukcesu.
    • Nieprzystosowanie może polegać na niemożności identyfikowania się z grupą i z pracą, na poczuciu niższości lub na ograniczeniu siebie i takim zacieśnieniu horyzontów, że nie mieści się w nim nic poza pracą.

5. Kryzys między tożsamością a dyfuzją ról

[edytuj | edytuj kod]
  • Pokwitanie i dorastanie.
    • Szybkie zmiany fizyczne i fizjologiczne powodują zachwianie obrazu „ja” i konieczność skonfrontowania tego, co się sądzi o sobie z wyobrażeniami jakie inni mają o człowieku.
    • Do najważniejszych zadań należy wybór zawodu i partnera seksualnego.
    • Kształtuje się poczucie tożsamości – jest się kimś określonym zarówno we własnych oczach, jak i w oczach innych ludzi
    • Czynniki związane z kształtowaniem się tożsamości:
      • Rozwój perspektywy czasowej-zdolność spostrzegania własnego życia jako przebiegającego i ograniczonego w czasie.
      • Pewność, że jest się sobą.
      • Wypróbowywanie ról.
      • Przewidywanie sukcesu-umożliwia ustalenie tożsamości zawodowej.
      • Identyfikacja seksualna.
      • Polaryzacja przywództwa-zdolność podporządkowania się przywódcy i bycia przywódcą.
      • Polaryzacja ideologiczna-określenie własnej przynależności ideologicznej.
    • Nierozwiązany konflikt wokół tożsamości wyraża się w poczuciu rozproszenia ról, które się podejmuje, w rozproszeniu tożsamości
    • Najczęstszy przejaw nieprzystosowania to niezdolność do identyfikacji z zawodem, może pojawić się też tożsamość negatywna - określenie się przez zanegowanie pozytywnych oczekiwań i wartości społecznych (może wyrażać się w formie przestępczej itp.).

6. Konflikt między intymnością a izolacją

[edytuj | edytuj kod]
  • Młodość.
    • Intymność wywołuje lęk, gdyż wiąże się z niebezpieczeństwem utraty w kontakcie z partnerem poczucia „ja”.
    • Lęk ten prowadzi do poczucia izolacji i unikania związków wymagających intymności.
    • Osiągnięcie intymności w małżeństwie jest zarazem przygotowaniem podstaw dla zdrowego rozwoju potomstwa.

7. Płodność i stagnacja

[edytuj | edytuj kod]
  • Wiek dorosły.
    • Płodność w teorii Eriksona to chęć posiadania potomstwa i opiekowania się nim z pełnym poczuciem odpowiedzialności rodzicielskiej.
    • Regresja w tym stadium wyraża się w obsesyjnej potrzebie pseudointymności oraz okresowym wzajemnym wstrętem partnerów do siebie.

8. Konflikt między integralnością ego a rozpaczą

[edytuj | edytuj kod]
  • Dojrzałość.
    • Integralność ego opiera się na akceptacji ludzkości i akceptacji własnego istnienia jako koniecznego i niepowtarzalnego.
    • Jeżeli człowiek nie jest w stanie zaakceptować swego dotychczasowego życia, nie jest też zdolny pogodzić się z faktem skończoności swego istnienia. Chciałby zacząć wszystko od nowa, ale wie, że życie jest za krótkie. Rodzi się rozpacz i lęk przed śmiercią.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Erik Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Warszawa 2000.
  • Erik Erikson, Tożsamość a cykl życia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004.
  • Józef Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Wyd. AK. „Żak”, Warszawa 2000.
  • Lech Witkowski, Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H. Eriksona, Wyd. WSEZ, Łódź 2009.