Szelak

szelak

Szelak w postaci płytek - trzy odmiany barwne

płytki szelaku o grubości około 1mm

stara płyta gramofonowa pokryta szelakiem

Szelak (E 904) – odmiana żywicy naturalnej, pozyskiwanej z wydzieliny owadów (Kerria lacca) zwanych czerwcami (od czerwonego koloru), żyjących w Indiach i Tajlandii na drzewach, zwanych popularnie szelakowymi.

Cały cykl życia czerwców trwa ok. 6 m-cy. Odżywiają się sokiem wysysanym spod kory, produkując szelak jako ochronną skorupkę dla larw. Absorbują go do momentu śmierci z przejedzenia. Każda samica przed śmiercią składa ok. 1000 jajeczek. Sok z drzewa przechodzi transformację chemiczną w ciele owada i w końcu jest wydalany. W kontakcie z powietrzem formuje się twarda skorupka, która pokrywa cały rój łącznie z gałązkami.

Zbiera się całe gałązki i przetwarza w zakładach, gdzie skorupka szelakowa jest oddzielana od gałązek i mielona. W tym stadium szelak stanowi mieszankę żywicy, kawałków gałązek, szczątków owadów i innych zanieczyszczeń. Po zmieleniu i przesianiu szelak jest moczony w wodzie przez kilka godzin. Następnie namoczony szelak ugniata się stopami w celu otwarcia ziarenek, z których wydostanie się barwnik oraz nastąpi oddzielenie szczątków owadów od żywicy. Jednolitą masę płucze się, aby usunąć barwnik i pianę. Szelak, który zostanie na dnie zbiorników, jest suszony na słońcu.

W zależności od rodzaju drzewa szelak ma kolor od żółtego do czerwono-brązowego. Jest to półprodukt, z którego po oczyszczeniu i wybieleniu produkuje się szelak pomarańczowy i bezbarwny. Występuje on w postaci błony, która jest cięta na mniejsze kawałki. W handlu znany pod różnymi nazwami (w zależności od koloru): lemon, orange, rubin.

W Indiach żywica ta od starożytności stosowana jest jako barwnik do farbowania ubrań. Od XVI wieku ceniony środek do wykańczania powierzchni mebli, a także składnik werniksów, laku i lakieru lutniczego.

Naturalny szelak, pomimo szerokiego stosowania żywic syntetycznych, jest niezastąpiony w wielu dziedzinach: w przemyśle spożywczym (E904), farmaceutycznym, w produkcji farb i lakierów, tuszu, renowacji przedmiotów zabytkowych, modelowaniu kapeluszy, w zegarmistrzostwie jako klej itd.

Zastosowanie w przeszłości

• lakier zabezpieczający;
• werniks;
• składnik politury – bezbarwny szelak do jasnego drewna;
• dodatek do kitu – wszelkiego rodzaju uszczelnienia;
• składnik kamieni szlifierskich;
• sztywnik przy produkcji kapeluszy;
• składnik laku;
• od 1895 do około 1961 był stosowany jako zabezpieczenie powierzchni płyt gramofonowych (stąd nazwa potoczna starej płyty gramofonowej w języku niemieckim – Schellackplatte).