Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego

Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego – kompleksowy atlas regionalny, obejmujący zasięgiem opracowania obszar Dolnego Śląska i Śląska Opolskiego. Opracowanie autorskie, redakcyjno-kartograficzne jak też opracowanie techniczne atlasu wykonano w specjalnie powołanej jednostce Uniwersytetu Wrocławskiego pod nazwą Pracownia Atlasu Dolnego Śląska (współorganizatorem była Polska Akademia Nauk Oddział we Wrocławiu). Atlas jest opracowaniem zbiorowym, w pracach autorskich i redakcyjnych uczestniczyło ponad stu wykonawców. Redaktorem odpowiedzialnym był prof. dr hab. Władysław Pawlak.

Wydania atlasu

Wydanie pierwsze (1997 r.)

Problematyka pierwszego wydania nawiązywała do hasła pięćdziesięciolecia Ziem Zachodnich w powojennych granicach Polski, pięćdziesięciolecia nauki i polskich powojennych badań tego regionu. Całość treści atlasu oparto na oryginalnych materiałach źródłowych opracowanych specjalnie na potrzeby Atlasu Śląska Dolnego i Opolskiego. Pierwsze wydanie atlasu obejmuje 117 tablic zawierających 487 map. Treść map tematycznych i społeczno-gospodarczych została opracowana w granicach województw wrocławskiego, wałbrzyskiego, legnickiego, jeleniogórskiego oraz opolskiego. Mapy historyczne zostały opracowane w historycznych granicach obszaru z danego okresu, zaś treść map przeglądowych i ogólnogeograficznych opracowano do ramki mapy. Podział na mapy opracowane do ramki bądź granic województwa nie jest jednak konsekwentny, a to ze względu na różnorodność materiałów źródłowych oraz zmiany obszaru opracowania w trakcie prac nad pierwszym wydaniem atlasu. Atlas posiada pełne tłumaczenie tekstów redakcyjnych oraz objaśnień do map w języku angielskim oraz niemieckim (łącznie 39 stron).
W atlasie można wyróżnić dwie podstawowe części:

Część fizyczno-geograficzna, zawierającą 254 mapy

• Zagadnienia wstępne (ogólnie) 18 map
• Budowa geologiczna i fizyczne cechy powierzchni Ziemi 27 map
• Gleby 16 map
• Wody powierzchniowe i klimat 77 map
• Roślinność 33 mapy
• Zwierzęta 30 map
• Zmiany, stan i zagrożenia środowiska 53 mapy

Część historyczna i społeczno - gospodarcza, zawierająca 248 mapy

• Prahistoria i historia z pierwszym okresem powojennym 65 map
• Ludność i osadnictwo 47 map
• Rolnictwo i leśnictwo 55 map
• Górnictwo 11 map
• Komunikacja i transport 19 map
• Usługi 37 map
• Rynek pracy, gospodarka budżetowa gmin, struktura wieku i zatrudnienia 14 map

Wydanie drugie (2008 r.)

W drugim wydaniu z 2008 obszar opracowania został skorygowany do aktualnego obszaru województw dolnośląskiego i opolskiego. Atlas zawiera 123 tablice i 503 mapy.
Zachowano dotychczasowy podział na część przyrodniczą oraz historyczno-ludnościowo-gospodarczą, zawierające po sześć działów problemowych. Poszerzenie zakresu treści dotyczy głównie części pierwszej, przyrodniczej części atlasu. Dodano serię map pokazujących hydrotechniczne zagospodarowanie Odry w obrębie wybranych miast, a przede wszystkim powodziowe zagrożenie w dolinie Odry zobrazowane katastrofalnymi powodziami w latach 1854, 1903 i 1997. W tej samej serii map pokazano również bardziej szczegółowy zasięg wód powodziowych w roku 1997 dla wybranych miast. Zmiany środowiska zobrazowano dodatkowo mapą wylesień w okresie od X do XX wieku. Jest to próba rekonstrukcji stanu zalesienia Śląska i obszarów przyległych w trzech przekrojach czasowych.
Poza działem historii oraz pierwszego okresu po drugiej wojnie światowej, wszystkie mapy ludnościowe i gospodarcze zostały uaktualnione, głównie według wyników Narodowego Spisu Powszechnego i Powszechnego Spisu Rolnego z roku 2002.
Struktura treści II wydania atlasu:

Część fizyczno-geograficzna, zawierająca 281 map

• Położenie, administracja, krajobrazy 19 map
• Geologia i fizyczne cechy powierzchni Ziemi 24 mapy
• Gleby 11 map
• Wody, klimat 82 mapy
• Roślinność, zwierzęta 75 map
• Zagospodarowanie środowiska, górnictwo, stan i zagrożenie środowiska 70 map

Część historyczna i społeczno - gospodarcza, zawierająca 222 mapy

• Historia, integracja, migracje 67 map
• Ludność, cechy demograficzne ludności, urbanizacja, poziom życia 55 map
• Rolnictwo i leśnictwo 47 map
• Przemysł, transport 14 map
• Usługi, oświata i wychowanie, ochrona zdrowia, opieka społeczna, nauka i kultura, turystyka 37 map
• Budżety gmin 2 mapy

Wydanie trzecie

Opracowanie trzeciego wydania zostało zawieszone na czas nieokreślony ze względu na likwidację Pracowni Atlasu Dolnego Śląska jako czynnej jednostki organizacyjnej Uniwersytetu Wrocławskiego.

Technologia wydania atlasu

Pierwsze wydanie atlasu było projektowane w całości do realizacji w technologii tradycyjnej (rytowane i oklejane czystorysy, maski zrywalne). W trakcie prac nad atlasem prowadzono jednak eksperymenty nad wykorzystaniem technologii komputerowej (początkowo wykonywano tak głównie elementy tekstowe, później również kompletne legendy i opisy map). Na przełomie 1993/94 została eksperymentalnie wykonana w technologii komputerowej pierwsza kompletna tablica (96. Struktura użytkowania i własności ziemi (1988), wyk. student geografii Marcin Pawlak). Pozytywny wynik eksperymentu spowodował, że wszystkie mapy statystyczne (w tym również posiadające już wykonane czystorysy) opracowano graficznie wraz z przygotowaniem do druku w technologii komputerowej (program CorelDRAW w wersjach 5.0-7.0). Mapy przyrodnicze wykonano w tradycyjnej technologii i porządku, czyli koncept autorski, pierworys redakcyjny, barwna makieta, rytowany i oklejany czystorys.
Drugie wydanie atlasu było od początku planowane do realizacji wyłącznie w technice komputerowej (wykorzystane aplikacje to głównie Macromedia Freehand, w mniejszym stopniu CorelDraw). Do zautomatyzowanego generowania treści map statystycznych została wykorzystana autorska aplikacja pracująca w środowisku CorelDraw/VBA. Całkowite przejście na technologię komputerową pozwoliło znacząco skrócić czas i zmniejszyć koszt realizacji drugiego wydania atlasu - formy drukowe zostały wykonane bezpośrednio w technologii CTP.

Uwagi

Podawana w mediach kwota kosztów realizacji II wydania atlasu 285 tys. zł jest błędna – obejmuje jedynie koszt druku i oprawy.

Bibliografia

• Czerny A., 1997, Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego, Polski Przegląd Kartograficzny T. 29, z. 4, s. 255-256
• Kondracki J., 1997, Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego, Polski Przegląd Kartograficzny T. 29, z. 4, s. 253-255
• Krzywicka-Blum E., 1997, Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego, „Geodezja i Kartografia” T. 46, z. 4, s. 381-387
• Pasławski J., 1998, Nagroda ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji dla twórców „Atlasu Śląska Dolnego i Opolskiego”, Polski Przegląd Kartograficzny t. 30, s.232
• Pawlak W., 1986, Atlas Dolnego Śląska, "Materiały Ogólnopolskich Konferencji Kartograficznych" T. 12, s. 103-105
• Pawlak J., Pawlak W, O inicjatywie opracowania i realizacji Atlasu Śląska Dolnego i Opolskiego, Polski Przegląd Kartograficzny T. 33, z. 2, s. 114-126
• Pawlak W., Drugie wydanie Atlasu Śląska Dolnego i Opolskiego, Polski Przegląd Kartograficzny T. 41, z. 4, s. 330-343