Derywat (językoznawstwo)
Derywat, także: formacja słowotwórcza, wyraz pochodny, motywowany lub fundowany – podzielna jednostka słowotwórcza, pochodna formalnie i semantycznie od jakiegoś leksemu (podstawy słowotwórczej)[1].
Budowa derywatów
[edytuj | edytuj kod]Derywaty są zawsze konstrukcjami dwuczłonowymi[2]: składają się z tematu słowotwórczego (części podstawy obecnej w wyrazie pochodnym słowotwórczo) oraz formantu (znaku formalnego przekształcenia wyrazu podstawowego w derywat)[1].
Rodzaje derywatów
[edytuj | edytuj kod]Odpowiednie do typu derywacji
[edytuj | edytuj kod]Wyodrębnia się rodzaje derywatów odpowiednie do typu derywacji, w wyniku której powstały (z uwagi na funkcje formantów)[1]:
- afiksalne (pisarz, dojechać, przykrótki, gazomierz),
- paradygmatyczne (dźwig, obstawa),
- syntaktyczne (uczony),
- wsteczne (potańcówka – potańc, gramatyka – grama),
- alternacyjne (córka – córcia),
- prozodyczne (wiarygodny).
Na podstawie przynależności do kategorii onomazjologicznej
[edytuj | edytuj kod]W przypadku formacji rzeczownikowych można także wydzielić derywaty na podstawie przynależności do kategorii onomazjologicznej (klasę wyrazów o takiej samej wartości kategorialnej, czyli znaczeniu kategorialnym, na które składa się znaczenie formantu i uogólnione znaczenie podstawy[3]). Zgodnie z tym kryterium wymienia się[4][1]:
- derywaty tautologiczne (w których formant pełni tylko funkcję strukturalną, w rezultacie czego nie ma różnicy znaczeniowej między derywatem i jego podstawą, np. strona – stron-ica);
- derywaty transpozycyjne (w których formant ma funkcję gramatyczną, ale nie semantyczną)
- nazwy czynności (bieganie),
- nazwy cech abstrakcyjnych (biel, perfekcyjność);
- derywaty leksykalne o semantycznej funkcji formantu
- mutacyjne
- nazwy wykonawców czynności (odczasownikowe i odrzeczownikowe: biegacz, rybak),
- nazwy obiektów i wytworów czynności (wstawka, pismo),
- nazwy mieszkańców (londyńczyk, Polak),
- nazwy nosicieli cech (głupiec, wesołek),
- nazwy narzędzi (liczydło, zmywarka),
- nazwy miejsc (jadalnia, lodowisko),
- nazwy zbiorów (ptactwo, chuliganeria),
- nazwy pokrewieństwa (stolarzówna, profesorowa);
- modyfikacyjne
- nazwy deminutywne (zdrobniałe: kotek) i hipokorystyczne (pieszczotliwe: kawusia),
- nazwy augmentatywne (zgrubienia: chłopisko),
- nazwy feminatywne (lekarka).
- mutacyjne
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Renata Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, wyd. 3 poprawione, Warszawa 1979, s. 21-30, ISBN 83-01-00119-4.
- ↑ Jest tak bez względu na to, jak wiele morfemów składa się na poszczególne człony danej konstrukcji, np. wyraz biegacz zawiera dwa człony jednomorfemowe, ale temat derywatu nauczycielka to już trzy morfemy (na-uczy-ciel) – w obu przypadkach wyodrębnia się dwa główne elementy słowotwórcze. Zob. R. Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, Warszawa 1979, wyd. 3. poprawione, s. 16.
- ↑ Bogusław Kreja, Z zagadnień ogólnych polskiego słowotwórstwa. Studia, Gdańsk 2000, s. 45.
- ↑ Mirosław Skarżyński, Powstanie i rozwój polskiego słowotwórstwa opisowego, Kraków 1999, s. 138-139.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Stanisław Grabias, Typy derywacji i składnikowa analiza formantów, [w:] Jerzy Bartmiński (red.), Pojęcie derywacji w lingwistyce, Lublin 1981.
- Renata Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe, wyd. 3 poprawione, Warszawa 1979.
- Bogusław Kreja, Z zagadnień ogólnych polskiego słowotwórstwa. Studia, Gdańsk 2000.
- Mirosław Skarżyński, Powstanie i rozwój polskiego słowotwórstwa opisowego, Kraków 1999.
- Miloš Dokulil, Teoria derywacji, tłum. Anna Bluszcz i Jan Stachowski, Wrocław 1979.