Fonetyka

Fonetyka (dawniej głoskownia) – jeden z działów lingwistyki zajmujący się badaniem dźwięków mowy ludzkiej (zwanych głoskami) od strony ich artykulacji (tj. sposobu wytwarzania za pomocą narządów mowy; to tzw. fonetyka artykulacyjna), ich cech fizycznych (dokładniej: akustycznych – fonetyka akustyczna) ich odbierania (fonetyka audytywna), reakcji, jakie owe głoski wywołują w psychice człowieka (psychofonetyka).

Inne cechy foniczne (tj. związane z głosem), takie jak akcent, intonacja, iloczas (cechy prozodyczne), leżą w zasadzie na pograniczu fonetyki i fonologii. Można je zaliczyć do fonetyki, albowiem dotyczą "dźwiękowej substancji języka". Fonetyka musi się nimi zająć, by odpowiedzieć na pytanie o ich właściwości, realizację itp., i dlatego w podręcznikach znajdują się w dziale fonetyki. Jednak z drugiej strony bada się je głównie w celu określenia funkcji, a to jest już kategoria fonologii, stąd prozodię zalicza się do fonologii. Takie rozstrzygnięcie (zaliczenie prozodii do fonologii) zawiera EJO.

Fonetykę można również zróżnicować ze względu na liczbę języków, które bada - fonetyka opisowa bada jeden język, a fonetyka porównawcza dotyczy dwóch lub więcej języków.

Fonetykę, jak zresztą każdą inną dziedzinę wiedzy, można pojmować synchronicznie i diachronicznie. To kolejny podział fonetyki; kryterium wydzielenia tych dwóch działów jest już nie przedmiot badań, lecz niejako stosunek: przedmiot badań a czas. Fonetykę synchroniczną (inaczej opisową, choć termin fonetyka opisowa może też oznaczać "fonetyka opisująca tylko jeden język" w opozycji do fonetyki porównawczej) interesuje stan fonetycznej strony języka w danym momencie czasowym. "Moment czasowy" oznacza tu pewien okres na tyle długi, by można w nim przeprowadzić odpowiednie badania, zebrać materiał badawczy, a jednocześnie na tyle krótki, żeby można było mówić o względnie niezmiennej fonetyce danej społeczności. Można więc przyjąć, że jest to okres kilkunastu lat, okres życia jednego pokolenia.

Fonetykę synchroniczną może interesować stan współczesnego języka, stan języka w XVI w. itd. Fonetykę diachroniczną interesuje zmiana, ewolucja fonetycznej strony języka. Aby ustalić, co w fonetyce się zmieniło i czy w ogóle miała miejsce jakaś zmiana, trzeba porównać ze sobą przynajmniej dwa stany systemu językowego, stany języka w dwóch momentach historycznych: wcześniejszym i późniejszym, a więc skorzystać z ustaleń fonetyki synchronicznej tych okresów.

Bibliografia

• Kazimierz Polański (red.): Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2003, ISBN 83-04-04680-6

Zobacz też

• Fonologia
• Międzynarodowy alfabet fonetyczny