Harmonijka ustna

Harmonijki ustne diatoniczne

Harmonijka ustna, "Oktawa wiedeńska"

Harmonijka ustna – instrument muzyczny z grupy aerofonów. Dźwięk wydobywa się podczas ruchu powietrza w szczelinach, przy których znajdują się metalowe blaszki zwane stroikami (pot. języczkami), które wprawione w drgania wydają dźwięki zależne od ich długości. Harmonijka ustna była pierwszym instrumentem Jimiego Hendrixa.

Najstarszym przodkiem harmonijki jest instrument sheng, skonstruowany przez starożytnych Chińczyków około 3000 roku p.n.e. W Europie instrumenty stroikowe mają dużo skromniejszą historię. Pod koniec XVIII w. petersburski konstruktor organów Kirschnigk, zainspirowany grą Johanna Wildego (1689-1762) na shengu zbudował organy, w których najwyższy rejestr wyposażył w stroiki przelotowe, zamiast tradycyjnych piszczałek. W 1792 współpracownik Kirschnigka, szwedzki organmistrz Georg Christoffer Rackwitz zbudował orchestrion dla Georga Josepha Voglera (1749-1814), kompozytora i wirtuoza organów. Podczas podróży koncertowych po całej Europie Vogler przyczynił się do popularyzacji instrumentów ze stroikami przelotowymi.

W 1804 powstał pierwszy samodzielny instrument stroikowy - panharmonikon, na który pierwszy utwór skomponował Ludwig van Beethoven.

Kolejnym z instrumentów od których pochodzi współczesna harmonijka ustna była eolina, zbudowana w 1816 przez niemieckiego zegarmistrza Dawida Buschmanna. Jego syn Friedrich, mając 16 lat zbudował w 1821 aurę, będącą prototypem harmonijki ustnej. Miała ona postać wielodźwiękowego kamertonu, opartego na zasadzie stroika przelotowego. Stroiki były wprawiane w drganie po zadęciu w odpowiednie kanały. Dalszych ulepszeń dokonał Christian Messner, który w 1821 skonstruował instrument o nazwie Mundaeoline, który właściwie był już harmonijką ustną. W 1857 r. produkcję Messnera przejął Matthias Hohner dając początek firmie działającej do dziś.

Pierwsze harmonijki trafiły do USA w 1865 i, z racji niskiej ceny, szybko zyskały na popularności. Były używane na początku głównie w muzyce ludowej, później bardzo często w muzyce bluesowej, folkowej, także muzyce country i jazzie. Obecnie harmonijkę można napotkać nawet w rocku (m. in. The Who, Led Zeppelin, Deep Purple, Aerosmith, Black Sabbath).

Istnieje kilka rodzajów harmonijek, w zależności od możliwości wydobywania dźwięków i stroju:

• diatoniczne - najszerzej rozpowszechnione, zazwyczaj mają 10 kanałów (otworów), strojone są w tonacjach durowych C,Des, D, Es, E, F, Fis G, As, A, H oraz B (w nazewnictwie zachodnim odpowiednio: B oraz B♭), a także odmianach stroju mollowego (harmonic minor, natural minor) oraz innych typach strojów (tzw. country tuning, solo tuning). Najczęściej wykorzystywane jako akompaniament do różnych gatunków muzycznych (blues, country, folk), lecz także do prowadzenia linii melodycznej, bądź jako instrument solowy. W najprostszych wersjach nie da się wydobyć pewnych dźwięków (głównie spoza skali diatonicznej). Lepsze modele pozwalają na granie praktycznie całego zakresu dźwięków poprzez technikę zwaną podciągiem lub bendingiem (ang. przegięcie), polegającą na obniżeniu właściwych dźwięków harmonijki. Drugą techniką pozwalającą na uzyskanie "brakujących" dźwięków jest overblow (podwyższający dźwięki przy zadęciu), oraz overdraw (przy zassaniu).
• chromatyczne - pozwalają na wydobycie wszystkich dźwięków skali chromatycznej (co pół tonu). Cechą charakterystyczną jest tzw. register-przycisk, który przesuwa skalę dźwięków podstawowych o pół tonu. Są to technicznie najbardziej skomplikowane harmonijki, ich skala sięga od c małego do d4, używane we wszystkich formach muzycznych, od gry solowej, aż do orkiestry symfonicznej.
• oktawowe - w odróżnieniu od harmonijek diatonicznych jeden kanał posiada cztery otwory zawierające po jednym stroiku. W każdym takim „kanale” występują dwie pary stroików, z których pierwsza służy do wydobycia dźwięku poprzez zadęcie (wydech), druga poprzez zassanie, czyli wdech.
  W harmonijce oktawowej stroiki strojone są parami w oktawie, co oznacza, że na każdym kanale uzyskujemy jednocześnie dwa dźwięki, różniące się dokładnie o jedną oktawę, czyli np.: C i C^I, D i D^I. itd.
  Poprzez zastosowanie takiego stroju uzyskujemy wrażenie jakby jednocześnie grały dwa instrumenty, dźwięk jest pełniejszy, de facto bardziej przypomina brzmienie akordeonu niż zwykłej harmonijki. Ten typ instrumentu chętniej jest zatem wykorzystywany do odgrywania melodii ludowych, takich jak polki, kolędy. Raczej nie spotyka się go w bluesie.
• tremolo czyli wiedeńskie - są zbudowane podobnie jak opisana wyżej harmonijka oktawowa, jednakże w harmonijce wiedeńskiej dwa współbrzmiące stroiki nastrojne są niemal identycznie. Niewielka różnica wysokości (kilka centów) powoduje charakterystyczną wibrację, dającą bardzo szerokie brzmienie. Tego typu instrument również spotykany jest głównie w muzyce ludowej i folkowej.
• akompaniujące - harmonijki basowe, akordowe i basowo-akordowe.

Rozkład dźwięków na harmonijce diatonicznej
strój Richtera, w tonacji C

(wydech)	C	E	G	C	E	G	C	E	G	C	(blow)
(kanał)	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	(hole)
(wdech)	D	G	H	D	F	A	H	D	F	A	(draw)

Oznaczenia oktaw na diagramie:

C

CI

CII

CIII

CIIII

Linki zewnętrzne

• HarmoPoint - Multimedialna nauka gry na harmonijce
• Portal i forum grających na harmonijce ustnej