Ucieczka do Egiptu (obraz Joachima Patnira)

Ucieczka do Egiptu

Landschap met de vlucht naar Egypte

Autor	Joachim Patinir
Data powstania	ok. 1515
Medium	olej na desce
Wymiary	17 × 21 cm
Miejsce przechowywania
Lokalizacja	Królewskie Muzeum Sztuk Pięknych w Antwerpii

Ucieczka do Egiptu (niderl. Landschap met de vlucht naar Egypte) – obraz olejny niderlandzkiego malarza Joachima Patinira, jeden z czterech jego sygnowanych dzieł.

Temat Ucieczki z Egiptu był jednym z najpopularniejszym w malarstwie średniowiecznym i renesansowym. Sceneria odbiega od tradycyjnego krajobrazu, występującego pomiędzy Betlejem a ziemią egipską.

Geneza

Obraz podejmuje temat ucieczki Świętej Rodziny, będącej następstwem prześladowań Heroda. Epizod został opisany głównie w Ewangelii Mateusza:

Gdy oni odjechali oto anioł Pański ukazał się Józefowi we śnie i rzekł: „Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i uchodź do Egiptu; pozostań tam, aż ci powiem; bo Herod będzie szukał Dziecięcia, aby je zgładzić”. On wstał, wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu; tam pozostał aż do śmierci Heroda.Tak miało się spełnić słowo, które Pan powiedział przez Proroka: Z Egiptu wezwałem Syna mego.
— (Mt 2:13-15 BT)

Wiele innych epizodów związanych z ucieczką zostało opisane w apokryficznych pismach m.in. w Ewangelii Pseudo-Mateusza.

Opis obrazu

Patinir połączył epizody opisane w dwóch powyższych źródłach; scena rozgrywa się na tle egipskiej miejscowości Sohennen. Na pierwszym planie wśród krajobrazu górskiego widać Świętą Rodzinę. Maria siedzi na osiołku (nie wymienianym u Mateusza, a jedynie w apokryfach obok innych zwierząt jucznych), obok kroczy Józef. Za nimi w dole widać wioskę i kilka scen rozgrywających się przed domami. Z prawej strony widać epizod związany rzezią niewiniątek. Kilku żołnierzy atakuje niewiasty trzymające swoje pociechy na rękach. Po lewej stronie rozgrywa się kolejna scena opisana w apokryfach: Epizod opowiada o żołnierzach wypytujących wszystkich o Świętą Rodzinę. Na prośbę Marii, chłopi powiadomili żołnierzy, że widzieli ich podczas zasiewów. Gdy wojskowi zobaczyli pol, na którym w cudowny sposób urosło zboże, zrezygnowani z pościgu.

Ostatni epizod umieszczony na płótnie przez Patinira znajduje się po lewej stronie, przy ścieżce górskiej po której idą uciekinierzy: - z postumentu spada pogański bożek. Jest to nawiązanie do epizodu opisanego w Ewangelii Pseudo-Mateusza:

A ponieważ nie znali nikogo, kto mógłby ich przyjąć w gościnę, wstąpili do świątyni, zwanej kapitolem tego miasta egipskiego. W świątyni tej stało trzysta sześćdziesiąt pięć posągów bóstw, którym codziennie w obrzędach bałwochwalczych oddawano cześć boską. Gdy Maria weszła z Dzieciątkiem do świątyni, stał się tak, iż wszystkie posągi padły na ziemię. (PsMt 22-23)

Po ty wydarzeniu cała ludność Sohennen oddała cześć Jezusowi.

Pejzaż Patinirowski

Patinir przez wielu historyków uważany jest za ojca malarstwa pejzażowego. Jego pejzaże stanowiły główny temat dzieł, choć na ich tle umieszczał sceny religijne. Podobnie jest w Ucieczce do Egiptu. Krajobraz widziany jest z lotu ptaka i obejmuje wszystkie elementy jakie tworzą glob: wodę, ziemię i niebo. Dodatkowo artysta dodał często przez niego malowane góry wraz z dolinami oraz bogatą florę. Obraz ma typową kompozycję trzech planów zaczerpniętą z malarstwa Campina i van Eycka. Owe plany tworzą perspektywę za pomocą kolorów: brązu, zieleni i błękitu. Patinir wykorzystał również i barwy pośrednie. Pierwszy plan zdominowany jest ciepłą kolorystyką z mocną zielenią, ochrą i brązem. Na drugim planie widać już jaśniejszą gamę ochry, zieleni i brązów oraz różu i żółci chromowej. Trzeci plan to już biel, delikatny fiolet i różne gamy błękitu. Wobec tak ogromnego pejzażu, ukazane tu postacie nie odgrywają żadnej roli. Proporcja człowieka i natury została zachowana, przy czym człowiek jest wobec niej malutkim punktem na krajobrazie.

Bibliografia

• Waldemar Łysiak, Malarstwo białego człowieka, Wyd. Nobilis, Warszawa 2010, ISBN 978-83-60297-31-5
• Patrick de Rynck, Jak czytać opowieści biblijne i mitologiczne w sztuce. Wyd. Universitas, Kraków 2008, ISBN 97883-242-0903-3