Lamasztu

tzw. plaque des Enfers - najsłynniejszy ze znanych amuletów przeciw Lamasztu; zbiory Luwru (AO 22205); okres nowoasyryjski (934-612 p.n.e.)

Lamasztu (akad. Lamaštu; sum. ^ddim₃.me) - w mitologii mezopotamskiej rodzaj żeńskiego demona, groźnego dla kobiet w czasie porodu i w połogu, powodującego choroby lub śmierć niemowląt i małych dzieci.

Opis

zapis sumeryjskiego imienia Lamasztu (^ddim₃.me) w piśmie klinowym

Imiona

Najbardziej znanym imieniem tej demonicy jest akadyjskie Lamaštu, w transliteracji zapisywane najczęściej La-maš-tu. Jego sumeryjskim odpowiednikiem jest ^ddim₃.me. Etymologii obu tych imion, pomimo podejmowanych prób, nie udało się jak dotychczas przekonująco wyjaśnić.

Pochodzenie

Do życia mieli powołać Lamasztu sami wielcy bogowie. Jak wspomina jedno z zaklęć przeciw tej demonicy:

"Anu ją stworzył, Ea wychował,

twarz suki przydał jej Enlil "

Anu, bóg nieba, wymieniany jest jako jej ojciec. Pojawiające się często w zaklęciach przeciw niej określenie "córka Anu" (akad. mārat Anim) jest również jednym z imion Lamasztu.

Lamasztu zajmowała najprawdopodobniej w wierzeniach Mezopotamczyków znacznie ważniejszą pozycję niż reszta demonów. Wskazywać może na to m.in. zwyczaj zapisywania jej sumeryjskiego imienia w piśmie klinowym z użyciem boskiego determinatywu dingir (^ddim₃.me). Najwyraźniej - będąc córką boga Anu - uznawana była bardziej za istotę boską niż za demona.

Związki z innymi demonami

W wielu sumeryjskich i dwujęzycznych sumeryjsko-akadyjskich źródłach Lamasztu wymieniana jest (obok takich demonów jak gallû, asakku, alû, utukku czy namtaru) w gronie tzw. "złej siódemki demonów". Łączona jest też często z demonami Labaşu i Ahhazu. Wydaje się nawet, iż oba te demony i Lamasztu mogły być ze sobą w jakiś sposób "spokrewnione", gdyż zapis ich sumeryjskich imion jest bardzo podobny: Lamaštu (dim₃.me), Labaşu (dim₃.me.a), Ahhazu (dim₃.me.hab). Należy też wspomnieć o bliskich związkach Lamasztu z demonem Pazuzu, który - jak wierzono - bronić miał ludzi przed jej atakami.

Wygląd

Lamasztu jest jednym z niewielu mezopotamskich demonów, których wygląd jest nam znany. O tym, jak ją sobie wyobrażano, dowiadujemy się nie tylko ze wzmianek w źródłach pisanych, ale też i z licznego dotyczącego jej, materiału ikonograficznego. Teksty przedstawiają Lamasztu jako potężną istotę, posiadającą umiejętność zmiany swej postaci. W wielu zaklęciach nazywana jest ona "wilczycą" - wierzono być może, że potrafiła dopaść swoje ofiary przyjmując kształt tego drapieżnika. Aby osiągnąć swój cel mogła też przeobrazić się w kobietę. Wtedy, jako fałszywa akuszerka, mamka lub opiekunka, wykradała podstępem dzieci matkom. Potrafiła również - tym razem jako istota bezcielesna - "opętać" ludzi. Znane są rytuały wypędzające ją z ciała człowieka do specjalnie przygotowanych substytutów. Największy lęk musiała jednak budzić Lamasztu przyjmujac postać hybrydy łączącej w sobie cechy zewnętrzne różnych zwierząt (lwa, ptaka, osła) i człowieka. W ten właśnie sposób opisują ją teksty, takie też jej wizerunki widnieją na amuletach (na tych ostatnich przedstawiano ją najczęściej jako istotę o lwiej/ptasiej głowie, nagim kobiecym ciele i nogach drapieżnego ptaka).

Działalność

Wydaje się, iż pobyt Lamasztu na ziemi był rodzajem kary zarządzonej dla niej przez bogów. Swymi czynami i postępowaniem musiała ona kiedyś wywołać ich gniew, gdyż dowiadujemy się z jednego z zaklęć, iż:

"Dla jej niecnych zamysłów, jej niewłaściwej rady

Anum, ojciec jej, z nieba ją zrzucił na ziemię"

Ziemia staje się odtąd terenem działania Lamasztu. Żyje ona na niej jak dzikie, wściekłe zwierzę, zamieszkując odległe, odludne i trudno dostępne miejsca, takie jak góry czy zarośla trzcinowe.

Lamasztu obwiniano najczęściej za choroby oraz śmierć niemowląt i małych dzieci. Występująca wówczas ich wysoka śmiertelność, będąca głównie wynikiem panujących wtedy warunków sanitarnych i braku wiedzy medycznej, na pewno przyczyniała się do rozwoju i żywotności wierzeń związanych z tą postacią.

Szczególnie groźna miała też być Lamasztu dla kobiet w czasie porodu i w połogu. To jej przypisywano poronienia i ciężkie, często kończące się śmiercią zachorowania (np. gorączkę połogową). Istniało przekonanie, iż kiedy nadchodził czas porodu, Lamasztu zakradała się tam, gdzie miał się on odbyć. Jeżeli rodzącej oraz miejsca narodzin nie "zabezpieczono" przed nią odpowiednimi amuletami i odprawionymi rytuałami, mogła ona utrudnić przyjście dziecka na świat, a nawet spowodować śmierć jego i/lub matki. Szczęśliwie zakończony poród nie oznaczał wcale, iż niebezpieczeństwo ze strony Lamasztu już minęło. Choć na chwilę pozostawione bez opieki niemowlę mogło bowiem również paść jej ofiarą:

"Weszła przez drzwi, wśliznęła się przez odrzwia.

Schwytała dziecko spojrzeniem. Schwytała je siedem razy za podbrzusze."

Bronią Lamasztu były też choroby, a za najczęstszy objaw jej działania uchodziła wysoka gorączka. Niestety również i w tym przypadku głównym celem jej ataków były niemowlęta i małe dzieci. Gdy gorączkowały uważano, iż było to wynikiem "chwytu Lamasztu/córki Anu" (akad. şibit Lamašti/mārat Anim) bądż "ręki Lamasztu/córki Anu" (akad. qât Lamašti/mārat Anim):

"Jeżeli niemowlę odczuwa gorąco i (ma) gorączkę, a było mu (wcześniej) stale zimno: chwyt Lamasztu - ręka córki Anu;

Jeżeli niemowlę odczuwa gorąco i zimno (na przemian) i jeżeli nie przestaje domagać się wody do picia: chwyt Lamasztu - ręka córki Anu"

Źródła pisane związane z Lamasztu

W mitologii mezopotamskiej występują całe dziesiątki różnego rodzaju demonów. Większość z nich jest jednak mało znana, gdyż teksty udzielają niewielu informacji na ich temat. Do nielicznych wyjątków należy Lamasztu. Nasza wiedza o niej jest stosunkowo duża, gdyż dysponujemy całym szeregiem tekstów w których ona występuje. W większości są to teksty o charakterze magicznym - zaklęcia i rytuały.

Najstarsze znane teksty sumeryjskie i akadyjskie dotyczące Lamasztu pochodzą z okresów starobabilońskiego i staroasyryjskiego. Wszystkie one mają jeszcze formę pojedynczych zaklęć. Idea łączenia ich w większe całości i uzupełniania wskazówkami rytualnymi pojawiła się dopiero później i doprowadziła w okresie nowoasyryjskim (934-612 p.n.e.) do powstania kanonicznej serii zaklęć przeciw Lamasztu. Seria kanoniczna (w wersji z Niniwy) liczyła ponad 550 linijek tekstu zapisanych na trzech tabliczkach. Na dwóch pierwszych znalazły się zaklęcia i wskazówki rytualne. Na trzeciej, tzw. tabliczce rytualnej, opisany został przebieg samych rytuałów. Z czasów świetności Imperium Asyryjskiego znane są również zaklęcia i rytuały przeciw Lamasztu, które nie należą do serii kanonicznej. Pochodzą one z Aszur, Kalchu, Niniwy, Babilinu i Uruk.

Teksty związane z tą demonicą spotykamy też poza Mezopotamią. Zaklęcia przeciw niej odkryte zostały m.in. w asyryjskiej kolonii handlowej w Kanesz, a także w archiwach w Hattusa i Ugarit. O Lamasztu i jej działalności wspomina również wiele innych tekstów magicznych (np. serie Šurpu i Maqlû), magiczno-medycznych i literackich (np. Ludlul).

Amulety z wizerunkiem Lamasztu

Nasza wiedza o Lamasztu nie opiera się wyłącznie na samych tekstach. Wielu informacji dotyczących tej demonicy i związanych z nią wierzeń dostarczają bowiem także liczne, wykonane z kamienia lub brązu amulety z wizerunkiem Lamasztu. Powiązanie tych amuletów z Lamasztu stało się możliwe głównie dzięki temu, iż na odwrotnej stronie wielu z nich, w umieszczonych tam inskrypcjach, wymieniane było jej imię. Inskrypcje te, a także opisy zawarte w samych źródłach pisanych, pozwoliły również zidentyfikować najważniejszą postać widniejącą na przedniej stronie tych amuletów. Okazało się, iż postacią tą, przedstawianą najczęściej z lwią głową, nagim kobiecym ciałem i nogami drapieżnego ptaka, jest właśnie Lamasztu. Obecność jej wizerunku stała się głównym kryterium pozwalającym wydzielić tę grupę zabytków. Wciąż powiększająca się ich lista obejmuje ponad 60 pozycji. Wiele innych amuletów, o których wiadomo, iż znajdują się w różnych muzeach i kolekcjach prywatnych, czeka wciąż na publikację.

Większość znanych nam amuletów z wizerunkiem Lamasztu podzielić można - w głównej mierze dzięki umieszczonym na nich scenom i inskrypcjom - na dwie duże grupy: starszą (babilońską) i młodszą (asyryjską).

przykład amuletu z grupy starszej; zbiory Luwru (AO 8184)

górny fragment plaque des Enfers w powiększeniu - widoczny pas z symbolami bóstw i pas z siedmioma istotami

środkowy fragment plaque des Enfers w powiększeniu - widoczny pas ze sceną egzorcyzmów

dolny fragment plaque des Enfers w powiększeniu - widoczny pas ze sceną z Lamasztu

przykład innego amuletu z grupy młodszej; widoczny pas z siedmioma istotami i fragment sceny z Lamasztu (na prawo od demonicy widać przedstawienie figurki i główki Pazuzu); zbiory Luwru (AO 7088)

zaklęcie przeciw Lamasztu na odwrotnej stronie jednego z amuletów z grupy młodszej; zbiory Muzeum Pergamońskiego w Berlinie.

grupa starsza (babilońska)

Amulety z tej grupy reprezentują - jak się wydaje - początkową fazę rozwoju amuletów z wizerunkiem Lamasztu. Są to przedmioty małe (ich wysokość nie przekracza siedmiu, a szerokość pięciu centymetrów), kamienne, często jeszcze prymitywnie wykonane. Tym, co już na pierwszy rzut oka je łączy, i co w głównej mierze pozwala zaliczyć je do jednej, odrębnej grupy, jest wspólna dla nich wszystkich scena, która przedstawia kroczącą Lamasztu w otoczeniu pewnych zwierząt i przedmiotów.
Najważniejszą, centralną postacią tej sceny (zajmującej najczęściej całą przednią stronę amuletu) jest zawsze Lamasztu. Demonica ta ma zwierzęcą głowę (lwa, ptaka, węża) i ludzkie, całkiem nagie ciało. Ręce jej są wzniesione i zgięte w łokciach. W dłoniach, o długich i rozczapierzonych palcach, nic nigdy nie trzyma. Nogi ma wyprostowane i rozstawione, a cała jej postać wydaje się być w ruchu. Przy nogach Lamasztu znajduje się bardzo często para zwierząt: pies i świnia. Przestrzeń wokół Lamasztu wypełniają zwykle pewne, dość charakterystyczne przedmioty, jak grzebień, wrzeciono, zgięta kończyna osła(?), sztylet czy naczynie.
Na odwrocie niemal każdego amuletu z grupy starszej znajduje się inskrypcja, będąca zazwyczaj krótkim, sumeryjskim zaklęciem przeciw Lamasztu. Treść takiego zaklęcia jest jednak na wielu amuletach trudna do odczytania, gdyż występujące na nich znaki pisma klinowego są często bardzo uproszczone i zniekształcone (pseudoinskrypcje?).
Obszar występowania amuletów z grupy starszej ograniczał się najprawdopodobniej tylko do południowej Mezopotamii. Wskazuje na to fakt, iż amulety te znajdowane są niemal wyłącznie na stanowiskach w Babilonii (Babilon, Ur, Uruk, Nippur).
Datowanie amuletów z grupy starszej nastręcza wiele problemów, gdyż w większości są to przedmioty o których pochodzeniu wiemy bardzo niewiele. Na podstawie pewnych przesłanek (takich jak kształt znaków pisma klinowego, obszar występowania czy obecność pewnych charakterystycznych "ozdobników") przyjmuje się, iż amulety te pochodzą z okresu kasyckiego (a więc z 2 poł. II tys. pne). Nie wiemy jednak dokładnie ani kiedy się one pojawiły, ani kiedy nastąpił ich zanik.

grupa młodsza (asyryjska)

Amulety z grupy młodszej reprezentują najważniejszą fazę rozwoju amuletów z wizerunkiem Lamasztu. Są one zdecydowanie większe i o wiele bardziej dopracowane pod względem artystycznym od wcześniejszych. Wykonane są przede wszystkim z kamienia, ale zdarzają się wśród nich również i amulety z brązu (np. plaque des Enfers).
Na amuletach z grupy młodszej widnieje zawsze jedna i ta sama scena z Lamasztu. Różni się ona od sceny z amuletów z grupy starszej, ale spotykamy tu wiele elementów, które pojawiły się już wcześniej. Scena ta - co jest zupełną nowością - na wielu amuletach z grupy młodszej nie zajmuje już całej ich przedniej strony. Ta bowiem jest na nich podzielona na odrębne, leżące jeden pod drugim pasy z przedstawieniami. Najważniejszym pasem wśród nich jest pas ze sceną z Lamasztu (położony zawsze najniżej). Poza nim wyróżnić można trzy inne, dodatkowe pasy: pas z symbolami boskimi, pas z siedmioma istotami i pas ze sceną egzorcyzmów. Wspomniane pasy nie zawsze występują razem. Na przedniej stronie amuletu, wraz z pasem ze sceną z Lamasztu, pojawić się bowiem mogą dwa, a czasem nawet tylko jeden z nich. Pas z symbolami boskimi i pas z siedmioma istotami znajdują się też niekiedy z tyłu amuletu, nad umieszczoną tam inskrypcją.

Pas z symbolami bóstw

Pas ten jest zawsze pasem najwyższym, umieszczonym przy górnej krawędzi amuletu. Ilość pojawiających sie tu symboli jest różna i waha sie w zależności od amuletu od 5 do 10. Z symboli boskich spotykamy tu: tiarę wielorożną (Aszur), sierp księżyca (Sin), uskrzydlony dysk słoneczny (Szamasz), gwiazdę z promieniami (Isztar), wiązkę błyskawic (Adad), rylec/klin (Nabu), siedem kropek (Siódemka Bogów), lampkę (Nusku), laskę zakończoną głową barana (Ea) i włócznię (Marduk).

Pas z siedmioma istotami

Umieszczony jest zazwyczaj pod pasem z symbolami boskimi. Gdy nie występuje z tym ostatnim na jednej stronie amuletu staje się pasem najwyższym. W pasie tym pojawia sie siedem istot, stojących jedna za drugą, każda w tej samej pozie. Jedyne co odróżnia je od siebie, to głowy przynależne do różnych zwierząt (np. lwa, węża, wilka, ptaka czy antylopy). Poza głową cała reszta ciała każdej z tych istot wydaje się być ludzka. Prawą rękę, z dłonią zaciśniętą w pięść, mają one wzniesioną do góry, a lewą opuszczoną w dół. Ubrane są bądź w długą szatę, bądź w sięgającą do kolan spódniczkę.
Nie wiemy kogo dokładnie mają przedstawiać te pistaci. Przeważa jednak pogląd, iż mamy tu do czynienia z istotami nadnaturalnymi, przyjaznymi człowiekowi. Wskazywać ma na to przede wszystkim ich dość charakterystyczna, obronna i odstraszająca poza.

Scena egzorcyzmów

Scena egzorcyzmów znajduje się z reguły w osobnym pasie, który umieszczony jest bezpośrednio nad pasem ze sceną z Lamasztu. Na kilku amuletach pojawia się też w samej scenie z Lamasztu, w jej lewym lub prawym górnym rogu.
Centralne miejsce w scenie egzorcyzmów zajmuje zawsze leżąca w łożu postać. Przy postaci tej, po jednej lub po obu stronach łoża, pojawiają się często postać w stroju ryby i/lub postać w długiej szacie. Przyjmuje się, iż leżąca w łożu postać to chory, w którego ciele "zagnieździła się" Lamasztu, natomiast stojące przy łożu postaci to kapłani-egzorcyści (akad. ašipu lub mašmaššu) przeprowadzający nad chorym obrzęd egzorcyzmów.

Scena z Lamasztu

Na wszystkich amuletach z grupy młodszej widnieje zawsze ta sama scena z Lamasztu. Zajmuje ona bądź całą przednią ich stronę, bądź też najniższy (ale zarazem i największy) z wydzielonych na niej pasów z przedstawieniami.
W literaturze fachowej scena ta nosi nazwę "sceny podróży", gdyż widać na niej płynącą rzeką łódź, w której znajdują się osioł i stojąca na nim Lamasztu. Sama demonica jest tu istotą hybrydalną o ludzkim ciele, lwiej głowie i nogach drapieżnego ptaka. Jej nagie ciało niekiedy wydaje się być pokryte czymś w rodzaju sierści. Piersi są wyraźnie zaznaczone. Z jednej z nich ssie mleko pies, a z drugiej świnia. W każdej ze wzniesionych rąk demonica ta trzyma po wężu. Cała jej postać zwrócona jest niemal zawsze w prawą stronę.
Sporadycznie w scenie z Lamasztu pojawiają się też inne inne istoty nadnaturalne. Na przykład na plaque des Enfers za plecami Lamasztu znajduje się Pazuzu - uskrzydlona istota o ludzkim ciele, psiej głowie i ptasich stopach. Postać ta, przedstawiona w znanej już, odstraszającej pozie, wyraźnie przepędza tu demonicę. W tle wokół Lamasztu (podobnie jak to było w scenie z amuletów z grupy starszej) znajduje się często szereg różnych przedmiotów, takich jak grzebień, zapinka, zwinięta szata(?), naczynie, sandał, lampka na stojaku, główka Pazuzu, a nawet figurka Pazuzu.
Opisana tu scena, zgodnie z najbardziej rozpowszechnioną koncepcją, zaproponowaną po raz pierwszy przez Thureau-Dangina, przedstawiać ma podróż powrotną Lamasztu do krainy zmarłych - świata podziemnego. Według tej koncepcji to właśnie tam znajdować się miała jej siedziba, i stamtąd też wyruszać ona miała - wraz z innymi demonami - by szkodzić ludziom. Ze świata żywych do świata umarłych demonicę tę przepędzić mógł dopiero egzorcysta. To on wyprawiał ją w długą, wiodącą przez pustynie, góry i rzekę umarłych drogę powrotną - tę samą, którą według wierzeń mezopotamskich przebyć musiał każdy zmarły, aby dotrzeć do świata podziemnego. Podczas tej podróży Lamasztu korzystała jednak z pewnych udogodnień, gdyż egzorcysta, chcąc zachęcić ją do odejścia, ofiarowywał jej przedmioty i środki transportu, które miały tę podróż ułatwić. Na tak długą drogę demonica ta potrzebowała bowiem zapasów pożywienia, wody, oleju do ciała, odpowiedniego ubrania i obuwia. Do przebycia pustń i gór niezbędny był jej - jako wierzchowiec - osioł, a do przepłynięcia rzeki umarłych - łódź. Wszystkie te elementy odnajdujemy w scenie z Lamasztu.

Odwrotną stronę amuletów z grupy młodszej zajmuje najczęściej inskrypcja z zaklęciem. Na niektórych amuletach ponad inskrypcją znajduje się pas z symbolami bóstw i/lub pas z siedmioma istotami. Na plaque des Enfers całą tylną stronę zajmuje demon Pazuzu. Ukazano go w dość szczególny sposób: w pozycji stojącej, tyłem (tułów i nogi bokiem), z rękoma opartymi o górną krawędź amuletu i z głową wystającą ponad tę krawędź. Przedstawienie refiefowe (tułów, nogi i skrzydła) połączone tu zostało z rzeźbą pełną (głowa oraz ręce). Sam demon ma tułów pokryty łuską, ogon skorpiona, ptasie stopy, skrzydła, ludzkie ręce i psią głowę o otwartym pysku.

Amulety z grupy młodszej musiały być bardzo rozpowszechnione, gdyż znalezione zostały jak dotychczas nie tylko na stanowiskach asyryjskich (Aszur, Kalchu) i babilońskich (Babilon, Uruk), ale też i na stanowiskach poza Mezopotamia|Mezopotamią: w Syrii (Sam'al) oraz w Elamie (Suza). Wraz z upadkiem Imperium Asyryjskiego amulety z Lamasztu zaczynają zanikać.

Inne żeńskie demony podobne do Lamasztu

W niemal wszystkich wierzeniach bliskowschodnich i europejskich pojawiają się demony wykazujące pewne podobieństwo do Lamasztu. Mowa tu przede wszystkim o żeńskich demonach, które - podobnie jak ona - niebezpieczne być miały głównie dla niemowląt i małych dzieci.
W starogreckich wierzeniach ludowych istotą taką była Lamia - demonica porywająca i zabijająca dzieci, odżywiająca się ludzkim mięsem i krwią.
W folklorze żydowskim była to Lilith - upiorzyca groźna dla kobiet w ciąży i niemowląt w pierwszych tygodniach ich życia.
W wierzeniach rzymskich i wczesnochrześcijańskich występowały z kolei Strzygi - uskrzydlone żeńskie demony o ptasich szponach. Zabijać one miały dzieci i odżywiać się ich krwią i wnętrznościami.

Bibliografia

• J.Black, A.Green, hasło lamasztu, Słownik mitologii Mezopotamii, Katowice 1998.
• W.Farber, hasło lamaštu, w: Reallexikon der Assyriologie VI (1980-83), s. 439-446.
• K.Łyczkowska, Babilońskie zaklęcia magiczne, Warszawa 1995.

Linki zewnętrzne

• amulet z wizerunkiem Lamasztu ze zbiorów British Museum (1)
• amulet z wizerunkiem Lamasztu ze zbiorów British Museum (2)
• amulet z wizerunkiem Lamasztu ze zbiorów Luwru
• amulet z wizerunkiem Lamasztu ze zbiorów California Museum of Ancient Art
• amulet z wizerunkiem Lamasztu ze zbiorów Metropolitan Museum of Art
• amulet z wizerunkiem Lamasztu ze zbiorów Museum of Fine Arts w Bostonie