Król elfów

Posąg Króla Elfów w Jenie

Król Elfów, Król Olszyn lub Król Olch (oryg. Der Erlkönig), ballada Johanna Wolfganga von Goethego, napisana w roku 1782. Opisuje śmierć dziecka z rąk nadprzyrodzonej istoty, ducha, tytułowego króla.

Ballada przedstawia ojca z synkiem pędzącego konno przez las późną wieczorową porą. Na początku wydaje się, że dziecko jedynie majaczy w dziwnej chorobie w obliczu zbliżającej się śmierci, lecz ostatni wers przynosi nagły zwrot – dziecko nie żyje.

Źródła

Motyw utworu pochodzi z duńskiej ballady przetłumaczonej na niemiecki przez Johanna Gottfrieda Herdera, w tej wersji postać złego ducha nazywa się ellerkonge, co jest inną formą elverkonge, czyli król elfów. W wersji Herdera pojawia się jako określenie kalka językowa Erlkönig, oznaczająca 'króla olszyn', 'króla olch'. (Północnoniemiecka forma rzeczownika die Erle 'olcha' brzmiąca die Eller stała się przyczyną pomyłki tłumacza.)

Do dziś nie rozstrzygnięto sporu o znaczenie tytułu ballady i co zatem idzie o interpretację natury tytułowego króla. Badacze nie są zgodni, czy Goethe o pomyłce Herdera wiedział, czy też odwołał się raczej do wierzeń ludowych związanych z bagnistymi terenami porośniętymi olchami i wierzbami. Miały je zamieszkiwać duchy, oddziałujące na ludzi swą zgubną mocą. Źródłem wielu przesądów i zabobonów były nie tylko bagna, ale również drewno olchowe, które po rozrąbaniu czerwienieje, jak gdyby krwawiło.

W tradycji folkloru duńskiego i niemieckiego postać króla elfów jest zapowiedzią śmierci, pokazuje się osobie umierającej. Badacze stojący na stanowisku, że Goethe mógł być świadomy powiązań Erlköniga z elfami, wskazują na etymologię słowa elf i jego związek ze słowem alb: koszmar, zmora senna, które to są także udziałem dziecka z ballady Goethego.

Inspiracje

Do tekstu Goethego komponowano wielokrotnie muzykę. Za najbardziej znaną uchodzi kompozycja Franciszka Schuberta, op. 1 D. 328, z roku 1815. Popularna jest też wersja Carla Loewego.

Ballada stała się również inspiracją dla niemieckiej grupy metalowej Rammstein. W utworze Dalai Lama ojciec leci wraz z synem samolotem. W trakcie podróży syn słyszy przyzywania Władcy Nieba.

Wiele wyrażeń z ballady weszło na stałe do świadomości Niemców i służy często jako podstawa aluzji i gier słownych. Sama ballada była też wielokrotnie parodiowana.

Do ballady nawiązuje też tytuł powieści francuskiego pisarza Michela Tourniera – Król Olch (tytuł oryg. franc. Le Roi des Aulnes, 1970), sfilmowanej przez Volkera Schlöndorffa (tytuł oryg. niem. Der Unhold). Książka opowiada historię Francuza zafascynowanego nazizmem, który prowadzi przymusową rekrutację młodych chłopców do armii. Ludność uważa go za potwora porywającego bezbronne dzieci i nazywa go Królem Olch.

Tekst i tłumaczenia

Oryginał składa się z 8 czterowersowych strof, z męskim układem rymów aabb, o wyraźnym rytmie.

Ballada była wielokrotnie tłumaczona na język polski i funkcjonują przynajmniej trzy jej tytuły:

• Król Olszyn przekład Władysława Syrokomli z roku 1856, najstarszy z przekładów, wszystkie strofy mają 12 sylab i rymują się żeńsko.
• Król Elfów przekład Jadwigi Gamskiej-Łempickiej. Zwrotki składają się z dwóch wersów 12-sylabowych o rymach żeńskich i dwóch wersów 11-sylabowych o rymach męskich.
• Król Elfów przekład T. Piątkowskiego. Większość zwrotek 11-sylabowych o rymach żeńskich aabb, z wyjątkiem dwóch pierwszych zwrotek o 7 do 9 sylabach, częściowo rymowanych męsko.
• Król Olch swobodny przekład Wisławy Szymborskiej, w rytmie oryginału, wersy rymują się męsko.
• Król Olch przekład Antoniego Libery, w rytmie oryginału, o rymach aabb.

Linki zewnętrzne

• Tekst oryginału w Projekcie Gutenberg-DE
• Lista kompozytorów, którzy napisali muzykę do Króla Elfów
• O filmie Volkera Schlöndorffa
• Przekład Antoniego Libery

Przekład Władysława Syrokomli:

KRÓL OLSZYN

Kto jedzie tak późno wśród nocnej zamieci?

To ojciec z dziecięciem jak gdyby wiatr leci.

Chłopczynę na ręku piastując najczulej,

Ogrzewa oddechem, do piersi go tuli.

"Mój synu, dlaczego twarz kryjesz we dłonie?"

"Czy widzisz, mój ojcze? król olszyn w tej stronie,

Król olszyn w koronie, z ogonem jak żmija!"

"To tylko, mój synu, mgła nocna się zwija".

"chodź do mnie, chłopczyno, zapraszam najmilej,

Pieknymi zabawki będziem się bawili,

Chodź na brzeg, tu kwiatki kraśnieja i płoną,

A moja ci mama da suknię złoconą".

"Mój ojcze, mój ojcze! czy widzisz te dziwa?

Król olszyn do siebie zaprasza i wzywa!"

"Nie bój sie, mój synu! skąd tobie te dreszcze?

To tylko wiatr cichy po liściach szeleszcze".

"Chodź do mnie, chłopczyno, poigrasz z rozkoszą,

Mam córki, co ciebie czekają i proszą,

Czekaja na ciebie z biesiady nocnymi,

Zaśpiewasz, potańczysz, zabawisz się z nimi".

"Mój ojcze, mój ojcze! ach, patrzaj... gdzie ciemno...

Król olszyn ma córki, chcą bawić się ze mną".

"Nie bój się, mój synu, ja widzę to z dala.

To wierzba swe stare gałęzie rozwala".

"Chodź do mnie, mój chłopcze dopóki masz porę.

Gdy chętnie nie przyjdę, toć gwałtem zabiorę".

"Mój ojcze, mój ojcze! Ratujcie dziecinę!

Król olszyn mnie dusi... mnie słabo... ja ginę!..."

Ojcowi bolesno... on pędzi jak strzała.

Na rękach mu jęczy dziecina omdlała.

Dolata na dworzec... lecz próżna otucha!

Na rękach ojcowskich już dziecie bez ducha.