Przejdź do zawartości

Cmentarz turecki w Marsie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Cmentarz turecki w Marsa)
Turecki cmentarz wojskowy
Iċ-Ċimiterju tat-Torok
Ilustracja
Turecki cmentarz wojskowy w 2017
Państwo

 Malta

Miejscowość

Marsa

Typ cmentarza

cywilno-wojskowy

Wyznanie

Islam

Data otwarcia

1874

Zarządca

Rząd Turcji

Architekt

Emanuele Luigi Galizia

Położenie na mapie Malty
Mapa konturowa Malty, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Turecki cmentarz wojskowy”
Położenie na mapie Morza Śródziemnego
Mapa konturowa Morza Śródziemnego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Turecki cmentarz wojskowy”
Ziemia35°52′24″N 14°29′38″E/35,873333 14,493889
Multimedia w Wikimedia Commons

Turecki cmentarz wojskowy (malt. Iċ-Ċimiterju tat-Torok; tur. Türk Şehitliği), znany również jako Osmański cmentarz wojskowy (tur. Osmanli Şehitliği) – cmentarz w Marsie na Malcie. Został zbudowany w latach 1873–1874 na zlecenie osmańskiego sułtana Abdülaziza w celu zastąpienia wcześniejszego cmentarza muzułmańskiego. Cmentarz został zaprojektowany przez maltańskiego architekta Emanuele’a Luigiego Galizię i zbudowany w egzotycznym stylu orientalistycznym. Cmentarz utrzymuje rząd turecki. Pierwotnie cmentarz był określany jako Mahomedan Cemetery (!), na przykład w dokumentach, a także w Turcji jako Martyrs’ Cemetery (Cmentarz Męczenników), na przykład na historycznym obrazie[1].

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Turecki cmentarz na Spencer Hill („Via della Croce”), Marsa / Hamrun (1675–1865)

Od XVI wieku wiele muzułmańskich cmentarzy znajdowało się w różnych miejscach wokół Marsy[2]. Na cmentarzu w il-Menqa znajdowały groby żołnierzy osmańskich zabitych w Wielkim Oblężeniu Malty w 1565, a także niewolników, którzy zmarli na Malcie[3][4]. Cmentarz ten został zastąpiony w 1675, po zbudowaniu Floriana Lines[5] innym, w pobliżu Spencer Hill („Via della Croce”)[6]. Uważa się, że ludzkie szczątki pochodzące z jednego z tych cmentarzy odkryto podczas robót drogowych w 2012[5][7]. XVII-wieczny cmentarz musiał zostać przeniesiony w 1865, aby zrobić miejsce dla planowanych robót drogowych[8], z jednym nagrobkiem z 1817 zachowanym w Muzeum Archeologicznym w Valletcie[9]. Pozostałości cmentarza wraz z fundamentami meczetu oraz pozostałości z jeszcze starszego okresu rzymskiego znajdują się w Marsie, 13 Triq Dicembru[10].

Skomplikowane detale geometryczne

W 1871 na nową lokalizację wybrano kawałek terenu w rejonie Marsy – „Ta’ Sammat”[8]. Nowy cmentarz powstał na zamówienie sułtana osmańskiego Abdülaziza, i został zbudowany w latach 1873–1874[11][12]. Budowa trwała ponad sześć miesięcy[13]. Cmentarz został zaprojektowany przez maltańskiego architekta Emanuele’a Luigiego Galizię, który był projektantem wielu innych budynków w różnych kontrastujących stylach[14][15], łącznie z różnowyznaniowym cmentarzem Ta’ Braxia i katolickim cmentarzem Addolorata[2][16]. Wykonanie i odbiór tego ostatniego były istotne dla wybrania Galizii na architekta tureckiego cmentarza wojskowego[17]. Projekt tego ostatniego był wówczas wyjątkowy w architekturze maltańskiej[18]. Za tę pracę Galizia otrzymał od osmańskiego sułtana order Medżydów[8], i tym samym został mianowany Rycerzem tego orderu[19]. Pod koniec XIX wieku cmentarz stał się sam w sobie punktem orientacyjnym ze względu na swoją malowniczą architekturę[20]. Na przełomie XIX i XX wieku wprowadzono w celach sanitarnych obowiązek uzyskiwania zezwolenia Departamentu Zdrowia na każdy pochówek na cmentarzu[21].

Ze względu na brak meczetu w tym czasie, do czasu budowy meczetu w Paoli cmentarz był zwykle używany do piątkowych modlitw[1][22]. Mały meczet na cmentarzu miał służyć do modlitw podczas okazjonalnych ceremonii pogrzebowych[23], ale budynek i dziedziniec cmentarza były często używane jako jedyne publiczne miejsce modlitwy dla muzułmanów aż do wczesnych lat siedemdziesiątych XX wieku[22]. Meczet o odpowiedniej wielkości został zaprojektowany przez architekta Galizię, ale projekt został porzucony. Plany dostępne w tureckich archiwach w Stambule są zatytułowane „Progetto di una moschea – Cimitero Musulmano” (Projekt meczetu – cmentarz muzułmański). Możliwym powodem wstrzymania projektu była sytuacja gospodarcza i upadek polityczny Imperium Osmańskiego[24]. Miejsce stało się ostatecznie za małe dla rosnącej społeczności muzułmańskiej[25].

W bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza tureckiego powstał w 1879 cmentarz żydowski. Zaprojektował go angielski architekt Webster Paulson w stylu neoklasyczny. Wicegubernator sir Harry Luke, być może nieświadomy tego, że Turcy nie są Arabami, później stwierdził, że obszar ten jest jedynym miejscem na świecie, gdzie Arabowie i Żydzi leżą w pokoju[26].

Nagrobek z okresu I wojny światowej

Ciała 23 marokańskich pasażerów wydobytych z SS „Sardinia” w 1908 zostały pochowane na tureckim cmentarzu wojskowym[27]. Pasażerowie byli w drodze do Mekki na pielgrzymkę Hadżdż, kiedy statek stanął w płomieniach, które zabiły co najmniej 118 osób[27]. Podczas I wojny światowej na cmentarzu zostali pochowani niektórzy tureccy jeńcy wojenni, zmarli na Malcie[28]. Cmentarz był odnawiany od marca 1919 do października 1920, kiedy to również postawiono pomnik upamiętniający jeńców wojennych zmarłych podczas I wojny światowej na Malcie, oraz zbudowano wspaniałą fontannę[1]. Projekt wykonał osmański oficer Kuşcubaşı Eşref Bey[29]. Na cmentarzu znajdują się również groby muzułmańskich żołnierzy z krajów Wspólnoty Narodów (siedem z pierwszej i cztery z II wojny światowej), a także piętnastu żołnierzy francuskich[30]. Groby wojenne Wspólnoty i Francji są pod opieką Komisji Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów[30].

Wewnątrz cmentarza

Cmentarz ewidentnie nie był konserwowany, a jego niszczenie zaobserwowano na początku 2002[31]. Później popadł w ruinę po tym, jak w 2006 nowy muzułmański cmentarz został otwarty w pobliżu meczetu Mariam Al-Batool w Paoli[32]. Pogorszenie nastąpiło, ponieważ obszar jest podatny na zalewanie wodami opadowymi, z powodu zanieczyszczenia, ponieważ teren znajduje się w pobliżu głównych dróg i z powodu czynników naturalnych, takich jak np. uderzenia pioruna, które uszkodziło niektóre detale architektoniczne[11]. Dalsze szkody zostały spowodowane przez wypadki samochodowe[33]. Rozpoczęta w 2015 odnowa cmentarza[34] jest sponsorowana przez rząd turecki[35].

W lipcu 2016 złożony został wniosek dotyczący planowanej obok cmentarza stacji paliw i, gdyby zapadła korzystna decyzja, mógł to być „pochówek” samej architektury cmentarza[36][37]. Zgłoszeniu, które przedstawiła firma Cassar Fuel, sprzeciwił się rząd turecki i kilka maltańskich podmiotów[38]. W sierpniu 2019 do organu planistycznego wpłynął kolejny wniosek o zagospodarowanie terenu w tym samym miejscu, dotyczący garażu przemysłowego, który to wniosek spotkał się ze sprzeciwem Rady Lokalnej Marsy i przedstawicieli rządu tureckiego[39][40][41]. W listopadzie 2019 wnioskodawca wycofał proponowaną ofertę[42]. Fondazzjoni Wirt Artna zasugerowała, aby całkowicie oczyścić pobliski zrujnowany budynek, i zamiast nowej działalności komercyjnej obszar ten można przekształcić w zagospodarowaną otwartą przestrzeń, tak jak początkowo było planowane[43].

Obecnie cmentarz podlega władzom tureckim[32] i jest wpisany na listę zabytków klasy 1[44]. Zazwyczaj jest niedostępny dla publiczności i trzeba najpierw skontaktować się z ambasadą Turcji, aby umówić się na wizytę[30]. W 2012 cmentarz odwiedził turecki minister rolnictwa i gospodarki leśnej Mehmet Mehdi Eker[45], zaś w 2017 – premier Binali Yıldırım[28].

Architektura

[edytuj | edytuj kod]
Zdjęcie przedstawia cmentarz z przełomu XIX i XX wieku

Turecki cmentarz wojskowy został zaprojektowany w ekstrawaganckim, eklektycznym i egzotycznym stylu związanym z orientalizmem i romantyzmem[46]. Royal Pavilion w Brighton, autorstwa Johna Nasha prawdopodobnie służył Galizii jako źródło inspiracji[8]. Pisarz i artysta Terrance Mikail Patrick Duggan nazwał cmentarz „osmańskim Tadż Mahal” i określił go jako najmniej znany, a z pewnością dziś najważniejszy zachowany budynek osmański z XIX wieku, który powstał poza granicami sułtanatu osmańskiego[11].

Cmentarz jest zbudowany z maltańskiego wapienia, a niektóre elementy kamieniarskie zawierają misternie rzeźbione wzory geometryczne[8]. Ma prostokątny plan, a otoczony murem dziedziniec zawiera w sobie strukturę podobną do minaretu[8]. Wejście prowadzi przez centralną budowlę z kopuła w kształcie cebuli i cztery minarety[8]. Wszystkie minarety są zwieńczona proporcjonalnymi kopułami wapiennymi[47].

Bez wyjątku wszyscy pochowani na cmentarzu mają być przed śmiercią uznani za wyznawców islamu[48]. Znaczniki grobów na cmentarzu są zorientowane tak, że są skierowane w stronę Mekki[8]. XIX-wieczne i wczesne XX-wieczne grobowce są opatrzone starą turecką inskrypcją wykonaną arabską kaligrafią[49]. Osoby pochowane na cmentarzu pochodzą z różnych krajów, w tym z Turcji, Algierii, Egiptu, Polinezji Francuskiej, Libii, Indii, Indonezji, Maroka, Mjanmy i Somalii[1]. Podczas gdy sułtan osmański był muzułmaninem, jego doradcą, który zarządzał realizacją projektu był Żyd (Naoum Duhany Efeendy), zaś architektem rzymski katolik[50]. Upamiętniający to marmur z francuskim napisem znajduje się na cmentarzu[49].

Napis brzmi[1]:

ALORS – QUE – LE – SOLEIL – SERA – COURBÉ
ET – LES – ÉTOILES – TOMBERONT
DES – TOMBEAUX – SCELLÉS – PAR – LA – MORT
SERONT – BOULEVERSÉS
ET – DE – CE – LIT – DE – POUSSIÈRE
EVEILLÉS – DU – SOMMEIL
SORTIRONT – ROYONNANTS
LES – ENFANTS – DE – LA – FOI – ET – DE – LA – PRIÈRE
_______
DIEU – N’EST – IL – PAS – ASSEZ – PUISSANT
POUR – FAIRE – REVIVRE – LES – MORTS
_______
ÉRIGÉ – EN – L’ANNÉE – DE – L’HÉGIRE – 1290
SOUS – LE – RÈGNE – DE – SA – MAJESTÈ – IMPÉRIAL
ABDUL – AZIZ – KHAN
EMPEREUR – DES – OTTOMANS
NAOUM – DUHANY- EFEENDY
SON – CONSUL – GÉNÉRAL – À – MALTE
_______
E. L. GALIZIA – ARCHITEKT

(co znaczy: Gdy zajdzie słońce i gwiazdy spadną, groby zapieczętowane śmiercią zostaną poruszone i z tego łoża prochu obudzone ze snu wyłonią się promienne dzieci wiary i modlitwy. / Czy Bóg nie jest wystarczająco potężny, aby ożywić zmarłych? / Wzniesiono w 1290 roku Hidżry za panowania Jego Cesarskiej Mości Abdula Aziza Chana, cesarza osmańskiego. / Naoum Duhany Efeendy – jego konsul generalny na Malcie. / E. L. Galizia – architekt)

Zdjęcie cmentarza pojawiło się na oficjalnej pocztówce maltańskiej[51].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e Conrad Thake: Envisioning the orient: The new muslim cemetery in Malta. W: Gülru Necipoğlu (edytor): Muqarnas: An Annual on the Visual Cultures of the Islamic World. T. 33. BRILL, 01.2016, s. 221–151. ISBN 978-90-04-32282-0. (ang.).
  2. ↑ a b Three main cemeteries in Malta built by the same man. [w:] The Malta Independent [on-line]. 2012-11-11. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-30)]. (ang.).
  3. ↑ Paul Cassar: Medical History of Malta. Wellcome Historical Medical Library, 1965, s. 115. (ang.).
  4. ↑ Charles Savona-Ventura: Medical Perspectives of Battle Conflicts in Malta. Lulu, 2016, s. 19, 20. ISBN 978-1-326-88693-6. (ang.).
  5. ↑ a b Bertrand Borg: Workmen discover a Muslim cemetery. [w:] Times of Malta [on-line]. 2012-02-11. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-15)]. (ang.).
  6. ↑ Godfrey Wettinger: Slavery in the Islands of Malta and Gozo ca. 1000-1812. Publishers Enterprises Group, 2002, s. 144–172. ISBN 978-99909-0-316-4. (ang.).
  7. ↑ Emanuel Buttigieg: Early modern Valletta: beyond the Renaissance city. W: Margaret Abdilla Cunningham, Maroma Camilleri, Godwin Vella (edytorzy): Humillima civitas Vallettae: from Mount Xebb-er-Ras to European capital of culture. Malta Libraries i Heritage Malta, 2018, s. 173–183. ISBN 978-99932-57-55-4. (ang.).
  8. ↑ a b c d e f g h Quentin Hughes, Conrad Thake: Malta, War & Peace: An Architectural Chronicle 1800–2000. Midsea Books Ltd, 2005, s. 80–81. ISBN 978-99932-7-055-3. (ang.).
  9. ↑ Vincenza Grassi. Un'Iscrizione Turca Del 1817 A Malta. „Oriente Moderno”. 6(67) (4–6), s. 99–100, 06.1987. Istituto per l'Oriente. DOI: 10.1163/22138617-0670406004. JSTOR: 25817002. (wł.). 
  10. ↑ REPORT OF THE SUPERINTENDENCE OF CULTURAL HERITAGE FOR THE YEAR 2012. Superintendence of Cultural Heritage. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-02-13)]. (ang.).
  11. ↑ a b c Conrad Thake: The Ottoman Turkish cemetery a plea for its conservation. [w:] Malta Today [on-line]. 2014-02-01. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-12)]. (ang.).
  12. ↑ Malta. W: Martin R. Zammit: Yearbook of Muslims in Europe. T. 2. BRILL, 2012, s. 143–158. DOI: 10.1163/ej.9789004184756.i-712.483. ISBN 978-90-04-18475-6. (ang.).
  13. ↑ Vincenza Grassi. The Turkish Cemetery at Marsa on Malta Island. „Studi Magrebini”. 2, s. 177–201, 2004. Istituto Universitario Orientale. ISSN 0585-4954. (ang.). 
  14. ↑ Conrad Thake. Emanuele Luigi Galizia (1830–1907): Architect of the Romantic Movement. „The Treasures of Malta”. 6 (3), s. 37–42, Summer 2000. (ang.). 
  15. ↑ A close look at the Turkish cemetery. [w:] Times of Malta [on-line]. 2017-03-01. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-04-23)]. (ang.).
  16. ↑ Günter Meissner: Allgemeines Künstlerlexikon: Die Bildenden Künstler Aller Zeiten und Völker. T. 47. Saur, 2005, s. 495. ISBN 978-3-598-22787-5. (niem.).
  17. ↑ Leonard Mahoney: 5000 Years of Architecture in Malta. Valletta Publishing, 1996, s. 236. ISBN 978-99909-58-15-7. (ang.).
  18. ↑ Uwe Jens Rudolf: Historical Dictionary of Malta. Rowman & Littlefield, 2018, s. 30. ISBN 978-1-5381-1918-1. (ang.).
  19. ↑ R. V. Galea. The Architecture of Malta. „Scientia”. 4 (1), s. 159, 160, 1942. [zarchiwizowane z adresu 2018-04-03]. (ang.). 
  20. ↑ Malcolm Borg: British Colonial Architecture: Malta, 1800-1900. Publishers Enterprises Group, 2001, s. 97. ISBN 978-99909-0-300-3. (ang.).
  21. ↑ Charles Savona-Ventura: Contemporary Medicine in Malta (1798-1979). Lulu, 2016, s. 92. ISBN 978-1-326-64899-2. (ang.).
  22. ↑ a b Martin R. Zammit: Malta. W: Jørgen Schøler Nielsen, Samim Akgönül, Ahmet Alibašić, Brigitte Maréchal, Christian Moe (edytorzy): Yearbook of Muslims in Europe. T. 1. BRILL, 2009, s. 233. ISBN 978-90-04-17505-1. (ang.).
  23. ↑ The Mahomedan Cemetery, Malta. „Mechanics' Magazine”. 3 (11), s. 343, 352, November 1875. The Canadian Patent Office Record. (ang.). 
  24. ↑ Keith Micallef: Plans for a 'Galizia' mosque unearthed in Ottoman archives: Small mosque had been planned within Muslim cemetery. [w:] Times of Malta [on-line]. 2019-05-24. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-07-01)]. (ang.).
  25. ↑ Joe C. Cordina: Islamic Centre in Malta commemorates its 40th Anniversary. [w:] The Malta Independent [on-line]. 2018-12-30. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-09)]. (ang.).
  26. ↑ Matthew Gauci. New light on Webster Paulson and his architectural idiosyncrasies. „Proceedings of History Week”, s. 143, 2009. [zarchiwizowane z adresu 2017-07-29]. (ang.). 
  27. ↑ a b The Tragic end of the 'Maltese Titanic'. [w:] The Malta Independent [on-line]. 2012-10-07. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-18)]. (ang.).
  28. ↑ a b Turkish PM visits Turkish Cemetery at Marsa. [w:] TVM [on-line]. 2017-02-17. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-02-18)]. (ang.).
  29. ↑ Prisoner of War. W: Benjamin C. Fortna: The Circassian: A Life of Eşref Bey, Late Ottoman Insurgent and Special Agent. Oxford University Press, 2016, s. 221. ISBN 978-0-19-049244-1. (ang.).
  30. ↑ a b c Turkish Military Cemetery, Marsa. Commonwealth War Graves Commission. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-07-13)]. (ang.).
  31. ↑ Jennifer Baker. Turkish delight. „The Malta Independent”, 2002-01. (ang.). 
  32. ↑ a b Ivan Martin: Turkish cemetery must be restored. [w:] Times of Malta [on-line]. 2013-05-23. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-08)]. (ang.).
  33. ↑ James Debono: Turkish ambassador objecting to petrol pump next to Muslim cemetery: Turkish embassy says it is "rightful custodian of the cemetery". [w:] Malta Today [on-line]. 2016-09-18. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-11)]. (ang.).
  34. ↑ Keith Demicoli: Extensive restoration work at Turkish cemetery "to restore it to its former glory". [w:] TVM [on-line]. 2016-11-22. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-08)]. (ang.).
  35. ↑ Photos: Turkish cemetery is being returned to its former glory. [w:] Times of Malta [on-line]. 2018-01-09. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-18)]. (ang.).
  36. ↑ Philip Leone Ganado: Turkish Embassy objects to fuel station near cemetery. [w:] Times of Malta [on-line]. 2016-07-11. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-08)]. (ang.).
  37. ↑ Mark-Anthony Falzon: A Study in Orientalist architecture. [w:] Times of Malta [on-line]. 2016-11-20. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-11)]. (ang.).
  38. ↑ 'Türk şehitliği yanına benzinci yapamazsınız'. www.gazetevatan.com, 2016-09-22. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-11)]. (tur.).
  39. ↑ Keith Micallef: Historic cemetery faces 'barbaric' proposal. [w:] Times of Malta [on-line]. 2019-08-19. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-13)]. (ang.).
  40. ↑ Marsa council objects to plans for industrial garage next to Turkish cemetery: Says no building that could mar cemetery should be allowed. [w:] Times of Malta [on-line]. 2019-09-19. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-13)]. (ang.).
  41. ↑ Keith Micallef: Industrial complex could cause further damage to iconic cemetery. [w:] Times of Malta [on-line]. 2019-09-29. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-30)]. (ang.).
  42. ↑ Keith Micallef: 'Barbaric' proposal next to Malta's 'Taj Mahal' withdrawn. [w:] Times of Malta [on-line]. 2019-11-13. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-11-13)]. (ang.).
  43. ↑ Martin Morgan: Campaigners unite over Malta's Turkish cemetery. [w:] BBC News [on-line]. 2019-09-30. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-08)]. (ang.).
  44. ↑ Threat to historic Turkish cemetery at Marsa. Din l-Art Ħelwa, 2016-07-08. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-21)]. (ang.).
  45. ↑ Turkish food minister visits Turkish martyrs' cemetery in Malta: Turkey's Agriculture, Food, & Animal Breeding Minister Mehdi Eker visited Turkish martyrs' cemetery in Malta on Thursday.. [w:] Anadolu Ajancy [on-line]. 2012-09-27. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-23)]. (ang.).
  46. ↑ Nikki Petroni: Politics, aesthetics and the Ottoman Cemetery. [w:] The Malta Independent [on-line]. 2016-07-25. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-26)]. (ang.).
  47. ↑ G. H. Evans: Guide to Malta and Gozo, with map and illustrations. J. Griffin, 1909, s. 73. (ang.).
  48. ↑ John A. Schembri, Ritienne Gauci, Stefano Furlani: Malta in the First World War: an appraisal through cartography and local newspapers. W: James Wallis, David C. Harvey (edytorzy): Commemorative Spaces of the First World War: Historical Geographies at the Centenary. Wyd. 1. Routledge, 2017, s. 68–82. DOI: 10.4324/9781315651170-5. ISBN 978-1-317-30925-3. (ang.).
  49. ↑ a b Arne A. Ambros. Cemetery at Marsa, Malta. „Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes”. WZKM (95), s. 7–17, 2005. Vienna: Selbstverlag des Orientalischen Instituts, Universität Wien. (ang.). 
  50. ↑ Leslie Vella: A monument to diversity and peaceful co-existence. 2016-12-08. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-12-10)]. (ang.).
  51. ↑ Anthony J. Abela Medici: Maltese picture postcards: The definitive catalogue. BDL, 2009, s. 260. ISBN 978-99957-20-31-5. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cmentarz_turecki_w_Marsie&oldid=71930468”