Iroha
Iroha (jap. いろは, 伊呂波) – (1) skrót od Iroha-uta (jap. いろは歌, 伊呂波歌), japoński wiersz pochodzący z okresu Heian (794–1185), pierwszy znany jego zapis pochodzi z 1079 roku, jest on pangramem zawierającym każdy znak kana tylko jeden raz; (2) tradycyjny japoński sylabariusz; (3) podstawy, ABC czegoś; (4) sylaby służące do oznaczania kolejności, podobnie jak w alfabecie, zamiast: a, b, c, d, według iroha: i, ro, ha, ni, ho itd.[1][2][3].
Wiersz
[edytuj | edytuj kod].jpg)
.jpg)
_-_illustration_-_page_311.png)
Zapis iroha pismem man’yōgana (万葉仮名), najstarszym sposobem fonetycznego zapisu języka japońskiego znakami chińskimi. Wytłuszczone ostatnie znaki-sylaby każdej linii, złożone razem jako: 止加那久天之須, według współczesnego badacza Hideo Komatsu, układają się w ukryte zdanie toka [=toga] nakute shisu (咎無くて死す) oznaczające „umrzeć bez grzechu, winy / umrzeć bez czynienia zła”. Komatsu sugeruje, że jest to eulogia na cześć japońskiego mnicha o imieniu Kūkai[1].
以呂波耳本部止
千利奴流乎和加
餘多連曽津祢那
良牟有為能於久
耶万計不己衣天
阿佐伎喩女美之
恵比毛勢須
| Archaiczne | Współczesne | Kolejność | Tłumaczenia[4] | ||
|---|---|---|---|---|---|
| hiragana | transliteracja | kanji i hiragana | wymowa | wartość liczbowa | |
| いろはにほへと | Iro ha nihoheto | 色は匂へど | Iro wa nioedo | 1 - 7 | Nawet kwitnące kwiaty |
| ちりぬるを | Chirinuru wo | 散りぬるを | Chirinuru wo | 8 - 12 | W końcu stracą swe płatki |
| わかよたれそ | Wa ka yo tare so | 我が世誰ぞ | Wa ga yo dare zo | 13 - 18 | Kto na tym świecie |
| つねならむ | Tsune naramu | 常ならん | Tsune naran | 19 - 23 | Pozostaje niezmienny? |
| うゐのおくやま | Uwi no okuyama | 有為の奥山 | Ui no okuyama | 24 - 30 | Głębokie góry próżności |
| けふこえて | Kefu koete | 今日越えて | Kyō koete | 31 - 35 | Przekraczamy je dzisiaj |
| あさきゆめみし | Asaki yume mishi | 浅き夢見じ | Asaki yume miji | 36 - 42 | Nie zobaczymy płytkich marzeń |
| ゑひもせす | Wehi mo sesu | 酔ひもせず | Ei mo sezu. | 43 - 47 | Nie zostaniemy zwiedzeni |
Angielskie tłumaczenie profesora Ryūichiego Abe[1]:
- Although its scent still lingers on
- the form of a flower has scattered away
- For whom will the glory
- of this world remain unchanged?
- Arriving today at the yonder side
- of the deep mountains of evanescent existence
- We shall never allow ourselves to drift away
- intoxicated, in the world of shallow dreams.
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]Iroha zawiera każdy znak kana (z wyjątkiem ん [-n], który był wówczas pisany jako む „mu”) i używana jest, współcześnie w mniejszym stopniu niż historycznie, do oznaczania kolejności. Współcześnie w taki sposób oznaczane są fotele w teatrach, pola gry go w zapisie kifu, numery klas w pociągach Japan Railways (JR): I – I klasa, Ro – II, Ha – III, a także (w katakanie) nuty:
| Nazwa solmizacyjna | do | re | mi | fa | so | la | si |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Język japoński | イ (i) | ロ (ro) | ハ (ha) | ニ (ni) | ホ (ho) | ヘ (he) | ト (to) |
Kolejność iroha używana była historycznie do oznaczania broni w armii i marynarce japońskiej. Na przykład wielkie, oceaniczne okręty podwodne nosiły oznaczenie „I”, średnie okręty podwodne miały oznaczenie „Ro”, a małe okręty przybrzeżne oraz transportowe oznaczane były znakiem „Ha”[5].
Kolejne znaki iroha używane były do oznaczania kolejnych typów i modeli broni. Na przykład pierwszy czołg średni nosił oznaczenie wz. 89 I-Go („wz. 89” odnosił się do roku wejścia do służby według kalendarza japońskiego 2589, czyli do roku 1929 według kalendarza gregoriańskiego), „I” oznacza „pierwszy”, a „Go” [号] to numer). Podobnie oznaczana była broń strzelecka projektowana i produkowana w japońskich arsenałach państwowych[6].
System iroha używany był także, choć niekonsekwentnie, do oznaczania tajnych projektów japońskich wunderwaffe z okresu II wojny światowej. Na przykład, pierwszy japoński tajny projekt, odpowiednik niemieckiego goliata nosił oznaczenie I-Go (Numer 1, Broń A), drugi Ro-Go (Numer 2, Broń B), itd[7]. System oznaczeń tajnych broni nie był konsekwentny, na przykład bomba balonowa fu-go nie była trzydziestą drugą bronią tego typu. W tym przypadku „Fu” pochodziło od słowa fūsen („balon”)[7].
Iroha-zaka (zaka oznacza „stok”, „zbocze”, „wzgórze”) to para krętych dróg, które łączą niższe wzniesienia w pobliżu Nikkō z wyższymi wzniesieniami górzystego regionu Oku-nikkō (różnica wzniesień wynosi 440 m)[a]. Liczba bardzo ostrych zakrętów (jak wygięcia szpilki do włosów) odpowiada liczbie sylab iroha. Obie drogi zostały zbudowane odpowiednio w latach 1954 i 1965. Starsza droga jest otwarta dla ruchu w dół i obejmuje postój, z którego można zobaczyć dwa wodospady. Nowsza droga jest otwarta tylko dla ruchu w górę. Jesienią na obu drogach panuje zwiększony ruch, gdyż turyści udający się do kompleksu-mauzoleum Nikkō Tōshō-gū, pragną także podziwiać bogactwo kolorów roślinności, poprzez którą prowadzą obie drogi[2][8].
Karuta (z port. carta) to japońska nazwa gry karcianej wprowadzonej do Japonii przez portugalskich kupców w XVI wieku. Dwa główne rodzaje karuta to[3]:
- uta-garuta → „karty wierszy”, 200 kart podzielonych na dwa zestawy, z których każdy zawiera 100 wierszy waka. Jeden zestaw służy do czytania (yomi-fuda), a drugi do pobierania (torifuda)[3];
- iroha-garuta → łatwiejsza forma karuty, dwa zestawy po 48 kart, zamiast poezji waka zawiera przysłowia[3].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Oku-nikkō → górzysty region na zachód od centrum miasta Nikkō, część Parku Narodowego Nikkō (Nikkō Kokuritsu Kōen).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c R. Abe: The Weaving of Mantra. s. 392, 398.
- ↑ a b Kenkyusha's New Japanese-English Dictionary. Tokyo: Kenkyusha Limited, 1991, s. 551, 1422. ISBN 4-7674-2015-6.
- ↑ a b c d 新明解国語辞典. Tokyo: Sanseido Co., Ltd., 2018, s. 104, 123, 301. ISBN 978-4-385-13107-8.
- ↑ Autorem polskiego tłumaczenia Irohy jest: Krzysztof Wojciech Olszewski, Iroha uta, „figshare.com”, 2022, DOI: 10.6084/m9.figshare.14888979.v1 [dostęp 2022-08-02] (pol.).
- ↑ Conway’s All the world’s fighting ships 1922–1946. Robert Gardiner, Roger Chesneau (red.). London: Conway Maritime Press, 1980, s. 197-204. ISBN 0-85177-146-7. (ang.).
- ↑ F. Honeycutt: Military Rifles of Japan, 1897–1945.
- ↑ a b R. Mikesh: Japan's World War II Balloon Bomb Attacks on North America. s. 4-5.
- ↑ Irohazaka Winding Road. japan-guide.com, 2022. [dostęp 2022-05-11]. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Ryūichi Abe: The Weaving of Mantra : Kūkai and the Construction of Esoteric Buddhist Discourse. New York: Columbia University Press, 1999. ISBN 0-231-11286-6.
- Fred L. Honeycutt, F. Patt Anthony: Military Rifles of Japan, 1897–1945. Palm Beach Gardens, Fla.: Julin Books, 1996. ISBN 978-0-9623208-7-3.
- Robert C. Mikesh: Japan's World War II Balloon Bomb Attacks on North America. Washington: Smithsonian Institution Press, 1973.
- Maciej Stanisław Zięba, Najsłynniejszy anagram świata, czyli rzecz o piśmie japońskim, [w:] Krystyna M. Gładysz (red.), Kalendarz polski na rok 1995, Philadelphia, Pa., USA - Ottawa, Canada: Wydawnictwo "Promyk", 1994 (Kalendarz Polski; Rocznik XXVI), s. 181-186, ISBN 0-9695603-3-8.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Iroha Uta いろは歌 [online], thejapanesepage.com [dostęp 2013-09-18] (ang.).