Jodowanie soli

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Problem niedoboru jodu w diecie został zauważony prawie 200 lat temu[1]. Początkowe działania były prowadzone na niewielką skalę, dopiero w 1960 roku sprawą zajęła się Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), aktywnie angażując się w tworzenie powszechnych programów zdrowotnych zajmujących się m.in. jodowaniem soli spożywczej[1]. Przyniosły one wymierne efekty i znacząco ograniczyły występowanie chorób związanych z niskim spożyciem jodu[2] – również w Polsce[3]. Ich skuteczność jest tym bardziej widoczna, gdy uzyskane efekty zdrowotne zestawi się z ich relatywnie niewielkimi kosztami. Z tego powodu jodowanie soli uważane jest za najbardziej efektywny program zdrowotny w historii świata[4]

Znaczenie jodu[edytuj | edytuj kod]

Jod jest niezbędnym mikroelementem dla prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka, wykorzystywanym m.in. do produkcji hormonów tarczycy: tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3), od których uzależnione jest działanie większości komórek, a w szczególności rozwój układu nerwowego[5]. Jako pierwiastek najczęściej występuje w glebie, wodzie i powietrzu w pobliżu mórz[6]. Niedobór jodu zaburza pracę tarczycy, prowadzi do znacznego ograniczenia zdolności umysłowych i fizycznych u dzieci, u kobiet w ciąży może być powodem zaburzeń rozwoju płodu (np. wystąpienia kretynizmu)[7].

Tabela 1. Normy spożycia jodu dla dzieci w wieku szkolnym wg WHO[8]
Dzienne stężenie wydalanego jodu (ug/L) Spożycie jodu Status
<20 Niedostateczne Poważny niedobór jodu
20-49 Niedostateczne Umiarkowany niedobór jodu
50-99 Niedostateczne Łagodny niedobór jodu
100-199 Adekwatne Optymalne
200-299 Powyżej adekwatnego Optymalne
>300 Nadmierne Ryzyko wystąpienia negatywnych efektów zdrowotnych

Głównym objawem niedoboru jodu jest powiększenie tarczycy, czyli tzw. wole endemiczne, pociągające za sobą wzmożone ryzyko zachorowania gruczołu tarczycowego. W zależności od stopnia niedoboru jodu brak tego pierwiastka powoduje szereg innych zaburzeń, z których do najważniejszych należą: nieodwracalne uszkodzenie mózgu u płodu i noworodków, opóźniony rozwój psychomotoryczny u dzieci, obniżenie funkcji reprodukcyjnych oraz spowolniony rozwój intelektualny społeczeństw. Za grupy ryzyka o szczególnym znaczeniu uważa się: kobiety w ciąży, noworodki oraz dzieci i młodzież w okresie dojrzewania[9]. Wśród osób dorosłych niedobór jodu powoduje niedoczynność tarczycy, której objawami są skrajne zmęczenie, wole, spowolnienie umysłowe, depresja, podniesienie wagi i utrzymywanie się niskiej temperatury ciała[10]. Normy spożycia dla dzieci w wieku szkolnym przedstawione są w Tabeli 1.

Tabela 2. Dzienne zapotrzebowanie na jod w diecie wg WHO[8][11].
Grupa Spożycie jodu μg/dzień
Dzieci przedszkolne (0-59 miesięcy) 90
Dzieci szkolne (6-12 lat) 120
Dorośli i dzieci (>12 lat) 150
Kobiety w ciąży i kobiety karmiące 250

Pierwsze wzmianki o znaczeniu jodu można znaleźć w przekazach chińskich z IV tysiąclecia p.n.e., gdy zaobserwowano znaczące zmniejszenie woli na skutek spożywania wodorostów i glonów morskich[12]. Dopiero w XIX w. odkryto jednak pierwiastek jodu i potwierdzono jego rolę w funkcjonowaniu tarczycy i w powstawaniu wola endemicznego, czego dokonali francuscy chemicy: Curtois, Gay-Lussac[12], Chatin[13], Baumann[14] oraz Coindet[15] – lekarz mieszkający w Szwajcarii.

Przed 1990 rokiem, kiedy WHO zorganizowała światowy szczyt poświęcony temu problemowi, populacje tylko kilku krajów spożywały jod na odpowiednim poziomie – m.in. Szwajcarii, krajów skandynawskich, USA oraz Kanady[4]. Obecnie (dane z badania UNICEF i ONZ z 2011 roku, Tabela 3) na świecie około 2 miliardów ludzi nadal żyje w rejonach dotkniętych niedoborem jodu, a wole endemiczne pojawia się u około 600 milionów ludzi[4]. W około 50 krajach jest to nadal istotny problem zdrowia publicznego[16]. Niedobór jest szczególnie powszechny na Zachodnim Pacyfiku oraz w południowo-wschodniej Azji i Afryce[17], gdzie odpowiednio prawie 34, 78 i 58 milionów dzieci jest zagrożonych zbyt niskim spożyciem jodu.

Tabela 3. Występowanie niedoboru jodu na świecie wg regionów (dane WHO)[4]
Osoby doknięte niedoborem jodu (stężenie jodu w moczu <100ug/L)
Dzieci w wieku szkolnym Cała populacja
Region Proporcja dzieci (%) Liczba dzieci (w milionach) Proporcja całej populacji (%) Liczba osób (w milionach)
Afryka 39.5% 58.1 40.1 322.2
Ameryki 13.7% 14.6 13.7 125.7
Azja Mniejsza 38.6% 30.7 37.4 199.2
Europa 43.9% 30.5 44.2 393.1
Azja Płd.-Wsch. 31.9% 78.4 31.7 565.3
Zachodni Pacyfik 19.8% 33.9 17.9 319.4
GLOBALNIE 29.8% 246.2 28.7 1924.9

Programy zdrowotne[edytuj | edytuj kod]

Już w 1830 roku Jean Baptiste Boussingault rekomendował powszechne jodowanie soli[18], aby zapewnić odpowiednią podaż tego pierwiastka. Jednak dopiero po prawie stu latach, w 1922 roku, uwzględniono te zalecenia, a pierwszym krajem, który zaczął jodować sól, była Szwajcaria. W następnych latach dołączyły także inne państwa, w tym Polska w 1935 r.  Początkowo jodowanie obejmowało tylko niektóre sprzedawane sole spożywcze, a zawartość tego pierwiastka była relatywnie niska[2], lecz nawet takie działania przyniosły wymierne efekty. Dowód na poprawę sytuacji dał David Marine na początku lat 20. XX w., gdy w stanie Ohio w USA opublikował serię artykułów, w których informował o znaczącym spadku – o ponad 20 punktów procentowych – częstości występowania woli u jego pacjentów, głównie dzieci, którym podawał suplementy zawierające jod[19].

W sposób systematyczny tym problemem zajęła się WHO w 1960 roku poprzez wydanie kompleksowego raportu dotyczącego częstości występowania wola endemicznego oraz chorób wynikających z niedoboru jodu[20]. Pierwsze powszechne programy zdrowotne zaproponowane przez WHO powstawały po 1985 roku i obejmowały zarówno finansowanie badań naukowych, jak i wprowadzenie jodowanej soli na rynek. Następnie zajęto się także jodowaniem pokarmów dla dzieci do 3. roku życia oraz dodatkową suplementacją kobiet w ciąży, rozpoczęto również kampanie edukacyjne[2].

Efekty stosowania programów zdrowotnych zaproponowanych przez WHO są znaczące. Jedne z pierwszych badań pilotażowych prowadzonych w Finlandii w latach 1959, 1969 i 1979 wskazują na zmniejszenie częstości występowania wola z 62% do 28%[21]. W 2014 roku przeprowadzono systematyczną meta-analizę wszystkich najbardziej wiarygodnych doniesień naukowych na ten temat, która uwzględnia prawie 90 publikacji oraz (w sumie) kilka milionów przebadanych osób. Jej wyniki jednoznacznie potwierdzają, że wprowadzenie do obiegu jodowanej soli kuchennej co najmniej pięciokrotnie obniża ryzyko wystąpienia woli endemicznych, sześciokrotnie kretynizmu, a ponad dwukrotnie rzadziej obserwowano relatywnie niskie zdolności poznawcze[22]. Poziom spożytego jodu był oczywiście mocno skorelowany z dostępnością jodowanej soli. Wyniki te potwierdzają znaczenie wprowadzania programów WHO w poszczególnych krajach.

Z tych powodów, przez ostatnie 25 lat w wielu państwach wprowadzono obowiązkowe lub przynajmniej zalecane jodowanie soli jako bezpieczny, efektywny kosztowo i stabilny sposób zapobiegania chorobom związanym z niedoborem jodu[23]. W tym momencie ok. 120 krajów wymaga, by sprzedawana sól była jodowana[24], choć nie jest jasne, w ilu przypadkach przepisy te są efektywnie egzekwowane.

Jedną z istotniejszych przyczyn powodzenia tych programów jest fakt, że roczny koszt jodowania mieści się w przedziale 0.02–0.05 US$ na osobę, co nawet w kontekście całego społeczeństwa jest bardzo małym wydatkiem. Dla porównania, szacowany roczny koszt związany z zaburzeniami niedoboru jodu w krajach rozwijających się wynosi 36 miliardów dolarów, a jedynie 0,5 miliarda dolarów jest potrzebne, aby zapewnić tam skuteczne programy jodowania soli[25]. Ponadto, niemniejsze znaczenie ma fakt, że sól jest uniwersalnym produktem używanym każdego dnia praktycznie przez wszystkich mieszkańców świata w podobnych ilościach[26].

Spośród krajów monitorowanych przez UNICEF (w tym 128 krajów słabo rozwiniętych), tylko 37 spełnia międzynarodowe założenia, aby ponad 90% gospodarstw domowych stosowało jodowaną sól kuchenną[27]. W pozostałych państwach średnio tylko około 70% wszystkich rodzin ma dostęp do takiego rodzaju soli. Warto zwrócić uwagę, że przed rokiem 1990 było to jedynie 10% gospodarstw domowych[27].

Ostatnie rekomendacje WHO dotyczące ograniczenia spożycia soli jako czynnika ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego zmuszają do wprowadzenia dodatkowych nośników jodu w produktach spożywczych, takich jak mleko i naturalne wody mineralne o znanym stężeniu jodków (100-200 ug jodu/litr wody)[9]. Alternatywą jest kupowanie niesodowych soli kuchennych wzbogacanych o jod, pozostają one jednak nadal rzadko wybieranym produktem.

Sytuacja w Polsce[edytuj | edytuj kod]

Jodowanie soli spożywczej w Polsce wprowadzono po raz pierwszy w latach 1935-1939 w rejonie krakowskim w ilości 3,8 mg jodu/kg soli. Proces ten został przerwany przez wybuch II wojny światowej i wznowiony dopiero po 1947 roku. Z biegiem lat sól jodowano w różnych miejscach Polski w zmiennych ilościach 6-9 mg jodu/kg soli – aż do 1980 roku, kiedy to ponownie przerwano działania, tym razem z powodów ekonomicznych. Po awarii elektrowni w Czarnobylu (1986 r.) wznowiono jodowanie w systemie nieobligatoryjnym, co okazało się nieskutecznym rozwiązaniem[1].

W latach 1992-1993 przeprowadzono badania epidemiologiczne pod nazwą „ThyroMobil”, które ujawniły zwiększoną częstość występowania wola u dzieci i dorosłych.  Kryteria opracowane przez WHO i ICCIDD pozwoliły stwierdzić, że stan niedoboru jodu w większości polskich regionów został oceniony jako średniociężki, a tylko w pasie nadmorskim jako lekki. Badania ujawniły również niebezpieczeństwo pojawienia się endemii ciężkiej w obszarze endemii Karpackiej i Sudeckiej[9][3]. Z tego powodu w 1996 r. zarządzeniem Ministra Zdrowia[28] została wprowadzona profilaktyka oparta na obowiązkowym jodowaniu soli spożywczej przez producentów (23±7,6 mg jodu/kg soli  – co odpowiada 30 mg jodku potasu lub 39 mg jodanu potasu). Zasada ta w prawie niezmienionej formie obowiązuje do dziś[29]. Polska Komisja ds. Kontroli Zaburzeń z Niedoboru Jodu określiła także pozostałe składowe polskiego modelu profilaktyki jodowej: dodatkowe jodowanie pokarmu dla dzieci do 3. roku życia na poziomie 10 mcg jodu/100 ml mleka modyfikowanego (dla dzieci niekarmionych piersią) oraz porcje dla każdej kobiety w ciąży i w okresie karmienia piersią w wysokości 100-150 mcg jodu/dobę w postaci dostępnych na rynku farmaceutyków lub suplementów diety[11][9]

Badania wykazują[11], że po dziesięciu latach od rozpoczęcia programu obligatoryjnego jodowania soli, częstość wola u dzieci w wieku szkolnym spadła średnio z 24% do 4,7%, czyli do poziomu powszechnie uznawanego za naturalny. Ponadto częstość podwyższonych wartości TSH u noworodków obniżyła się z 14% do 6%, zahamowany został również ostry wzrost występowania raka tarczycy, w szczególności jego najbardziej złośliwej formy.

Zatem wśród dzieci i dorosłych nie odnotowuje się znacznych niedoborów jodu, co potwierdza WHO, uznając Polskę za kraj z odpowiednim poziomem spożycia jodu[8]. Inaczej jest wśród kobiet w ciąży[9]. Na przykład, w dotychczasowych badaniach wykonanych przez Instytut Matki i Dziecka w Warszawie oraz przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi wykazano, że tylko około 50% kobiet w ciąży otrzymuje zalecaną dodatkową dawkę jodu[11].

Kontrowersje[edytuj | edytuj kod]

Mimo iż zasadność powszechnego jodowania soli kuchennej wydaje się nie do podważenia, wciąż mogą istnieć pewne kontrowersje związane z negatywnym wpływem spożywania soli na zdrowie[30]. Można zauważyć występowanie konfliktu w postrzeganiu soli jodowanej – np. WHO z jednej strony rekomenduje jej spożycie[31], a z drugiej podkreśla, że należy ograniczać przyjmowane dawki. Sprzeczność tych komunikatów została dostrzeżona przez ekspertów na spotkaniu w Sydney w 2014 roku[32]. Obecnie podejmowane są działania dostosowujące profilaktykę jodową do obowiązujących zaleceń dotyczących redukcji spożycia soli w ramach działań prewencyjnych chorób układu krążenia. Zalecenia WHO precyzują maksymalne spożycie na 5 g soli na dobę[33] (średnie spożycie w Polsce wynosi ok. 13,5 g/dobę[34]). Starania idą w kierunku znalezienia alternatywnego źródła jodu, które umożliwi spożywanie mniejszej ilości soli, a przy tym zapobiegnie negatywnym skutkom niedoboru jodu. Niewykluczone, że wprowadzone zostanie jodowanie takich produktów, jak chleb, mleko czy woda[35],[36]. W ostatnich latach trwają też prace nad stworzeniem soli ze stabilnym związkiem jodu, który umożliwi lepsze efekty przy mniejszej ilości spożytej soli. Rozważane jest też zastosowanie soli niesodowej wzbogaconej o minerały oraz dodawanie jodu do paszy zwierzęcej[21].

Wiele typów soli reklamowanych jako „naturalne” lub „ekologiczne” – w tym np. tzw. sól himalajska oraz większość rodzajów soli morskiej – nie spełnia wymagań polskiego prawa[29] i nie jest wzbogacona o jod. Równocześnie  systematyczne analizy jednoznacznie wskazują, iż naturalna zawartość jodu w tych solach jest zdecydowanie niższa niż w jodowanej soli kuchennej. W przypadku soli himalajskiej jest to ok. 1.42 mg jodu/kg soli, czyli ponad piętnastokrotnie mniej niż w zwykłej kuchennej soli jodowanej[37]. Tym samym sole te nie zapewniają odpowiedniej podaży tego pierwiastka. Rozpowszechnienie ich w społeczeństwie może więc prowadzić do nawrotu chorób wynikających z niedoboru jodu[11].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Grażyna Dębska, Interdyscyplinarne aspekty nauk o zdrowiu, Krakowskie Towarzystwo Eduk, 2010, ISBN 978-83-7571-105-9 [dostęp 2018-03-12] (pol.).
  2. ↑ a b c Maria Andersson i inni, "Iodine deficiency in Europe: a continuing public health problem.", 2007 [dostęp 2024-01-21] (ang.).
  3. ↑ a b Z. Szybinski i inni, A programme of iodine supplementation using only iodised household salt is efficient - the case of Poland, 2001.
  4. ↑ a b c d Michael B. Zimmermann, Maria Andersson, Update on iodine status worldwide, „Current Opinion in Endocrinology & Diabetes and Obesity”, 19 (5), s. 382–387, DOI: 10.1097/med.0b013e328357271a [dostęp 2018-03-12].
  5. ↑ Michael B. Zimmermann, Pieter L. Jooste, Chandrakant S. Pandav, Iodine-deficiency disorders, 2008.
  6. ↑ Angela M. Leung, Lewis E. Braverman, Elizabeth N. Pearce, History of U.S. Iodine Fortification and Supplementation, „Nutrients”, 4 (11), 2012, s. 1740–1746, DOI: 10.3390/nu4111740 [dostęp 2018-03-12] (ang.).
  7. ↑ F. DELANGE, The Disorders Induced by Iodine Deficiency, 1994.
  8. ↑ a b c WHO, UNICEF, ICCIDD, Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their elimination, 2007.
  9. ↑ a b c d e l, Ministerstwo Zdrowia [online], www2.mz.gov.pl [dostęp 2018-03-12] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-18].
  10. ↑ Felig i inni, Endocrinology & metabolism, wyd. 4th ed, New York: McGraw-Hill, Health Professions Division, 2001, ISBN 978-0-07-022001-0, OCLC 43701858.
  11. ↑ a b c d e Zbigniew Szybiński, Sytuacja profilaktyki jodowej w Polsce w świetle ostatnich rekomendacji WHO dotyczących ograniczenia spożycia soli, 2009.
  12. ↑ a b L. Rosenfeld, Discovery and early uses of iodine. J. Chem. Educ., 2000.
  13. ↑ Chatin A. Recherches sur l'iode des eaux douces; de la présence de ce corps dans les plantes at les animaux terrestes. CR Acad Sci Paris. 1851;31:280-3.
  14. ↑ Merke, F. (Franz), 1893-, History and iconography of endemic goitre and cretinism, Lancaster: MTP Press, 1984, ISBN 978-0-85200-646-7, OCLC 12669060.
  15. ↑ K.J. Carpenter, David Marine and the problem of goiter. J. Nutr., 2005.
  16. ↑ Department of Nutrition for Health and Development World Health Organization, Iodine status worldwide WHO Global Database on Iodine Deficiency, 2004.
  17. ↑ Donald G. McNeil jr., In Raising the World’s I.Q., the Secret’s in the Salt, „The New York Times”, 16 grudnia 2006, ISSN 0362-4331 [dostęp 2018-03-13] (ang.).
  18. ↑ K.J. Carpenter, David Marine and the problem of goiter, 2005.
  19. ↑ Michael B. Zimmermann, Research on iodine deficiency and goiter in the 19th and early 20th centuries, „The Journal of Nutrition”, 138 (11), 2008, s. 2060–2063, DOI: 10.1093/jn/138.11.2060, ISSN 1541-6100, PMID: 18936198 [dostęp 2024-01-26].
  20. ↑ Perez i inni, "Technique of endemic goitre surveys." Monogr Ser World Health Organ, 1960.
  21. ↑ a b B.A. Lamberg i inni, Further decrease in thyroidal uptake and disappearance of endemic goitre in children after 30 years of iodine prophylaxis in the east of Finland, „Acta Endocrinologica”, 98 (2), 1981, s. 205–209, DOI: 10.1530/acta.0.0980205, ISSN 0001-5598, PMID: 7293651 [dostęp 2024-01-26].
  22. ↑ Aburto NJ, Abudou M, Candeias V, Wu T, World Health Organization. Effect and safety of salt iodization to prevent iodine deficiency disorders: a systematic review with meta-analyses, 2014.
  23. ↑ Anthony, David., UNICEF., The state of the world's children 2012 : children in an urban world, New York, NY: United Nations Children's Fund (UNICEF), 2012, ISBN 978-92-806-4597-2, OCLC 781849849.
  24. ↑ Dasgupta i inni, Iodine nutrition: iodine content of iodized salt in the United States, 2008.
  25. ↑ Sue Horton, The Economics of Food Fortification, 2006.
  26. ↑ Braverman i inni, Werner & Ingbar's the thyroid: a fundamental and clinical text, 2012.
  27. ↑ a b UNICEF, The State of the World's Children 2004-Girls, 2004.
  28. ↑ Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 24 lipca 1996 roku w sprawie zakazu produkcji i wprowadzania do obrotu w celach spożywczych niektórych rodzajów soli (M.P. z 1996 r. nr 48, poz. 462).
  29. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2024 r. w sprawie substancji wzbogacających dodawanych do żywności (Dz.U. z 2024 r. poz. 420)
  30. ↑ F J He, G A MacGregor, A comprehensive review on salt and health and current experience of worldwide salt reduction programmes, „Journal of Human Hypertension”, 23 (6), 2009, s. 363–384, DOI: 10.1038/jhh.2008.144, ISSN 1476-5527 [dostęp 2018-03-13] (ang.).
  31. ↑ Mirosław Jarosz, Normy żywienia dla populacji polskiej - nowelizacja, Instytut Żywności i Żywienia, 2012, ISBN 978-83-86060-83-2 [zarchiwizowane z adresu 2015-05-13] (pol.).
  32. ↑ Jacqui Webster i inni, Reducing dietary salt intake and preventing iodine deficiency: towards a common public health agenda, „The Medical Journal of Australia”, 201 (9), 2014, s. 507–508, DOI: 10.5694/mja14.00818 [dostęp 2018-03-13] (ang.).
  33. ↑ World Health Organization, Guideline. Sodium intake for adults and children., Geneva, Switzerland, ISBN 978-92-4-150483-6, OCLC 849715509.
  34. ↑ John Powles i inni, Global, regional and national sodium intakes in 1990 and 2010: a systematic analysis of 24 h urinary sodium excretion and dietary surveys worldwide, „BMJ Open”, 3 (12), 2013, e003733, DOI: 10.1136/bmjopen-2013-003733, ISSN 2044-6055, PMID: 24366578 [dostęp 2018-03-18] (ang.).
  35. ↑ Judy A. Seal i inni, Iodine status of Tasmanians following voluntary fortification of bread with iodine, „The Medical Journal of Australia”, 186 (2), 2007, s. 69–71, DOI: 10.5694/j.1326-5377.2007.tb00803.x, ISSN 0025-729X, PMID: 17223766 [dostęp 2024-01-20].
  36. ↑ X-Y Cao i inni, Iodination of irrigation water as a method of supplying iodine to a severely iodine-deficient population in XinJiang, China, „The Lancet”, 344 (8915), s. 107–110, DOI: 10.1016/s0140-6736(94)91286-6 [dostęp 2018-03-13].
  37. ↑ Peter. Ferreira, Water & salt : the essence of life : the healing power of nature, [United States]: Natural Resources, [2003], ISBN 0-9744515-1-7, OCLC 57364722.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jodowanie_soli&oldid=73468588”