Legenda o księciu presławskim Sybinie

Legenda o księciu presławskim Sybinie

Легенда за Сибин, преславския княз

Autor	Emilian Stanew
Typ utworu	powieść
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Bułgaria
Język	bułgarski
Data wydania	1968
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	1971
Wydawca	Wydawnictwo Czytelnik
Przekład	Teresa Dąbek-Wirgowa

Legenda o księciu presławskim Sybinie (oryg. bułg. Легенда за Сибин, преславския княз) – powieść Emiliana Stanewa, opublikowana po raz pierwszy w 1968. Jej kontynuacją jest powieść Tichik i Nazariusz, napisana dziewięć lat później.

Powieść została wpisana do kanonu literatury bułgarskiej 1878-1988.

Na język polski utwór przetłumaczyła Teresa Dąbek-Wirgowa.

Treść

Akcja utworu rozgrywa się na początku XIII wieku w Bułgarii.

Sybin jest ostatnim męskim potomkiem niegdyś znakomitego, obecnie wygasającego rodu protobułgarskiego. Wyznaje niemal zapomnianą religię protobułgarską, w szczególności potężnego i sprawiedliwego boga Tangrę, czyta księgi ezoteryczne. Nienawidzi chrześcijaństwa, w którym widzi wiarę niewolników, wrogo odnosi się również do Bizancjum, któremu zarzuca pozbawienie Bułgarów należnego im znaczenia. Równocześnie nękają go myśli o Bogu, diable i losie człowieka na ziemi i po śmierci.

Matka Sybina pragnie, by dla ratowania rodu ożenił się z piękną Kalomeą, bowiem pierwsza i ukochana małżonka księcia, piękna i silna Kotra, zmarła w czasie porodu. Sybin początkowo odrzuca tę myśl, gdyż dziewczyna należy do sekty bogomiłów. Dłuższe przebywanie z dziewczyną zmienia jednak ich wzajemne relacje. Obserwując Kalomeę, jej niezachwianą wiarę i pragnienie, by stać się po śmierci jednym z aniołów, książę zaczyna fascynować się jej wiarą i mieć nadzieję, że właśnie dzięki niej zostanie zbawiony. W ślad za nią Sybin udaje się do bogomilskiej gminy kierowanej przez mnicha, „doskonałego”, Sylwestra. Ku swojemu zdumieniu spotyka w niej swojego zbiegłego służącego, Tichika, który okazuje się jednym z heretyckich kapłanów.

Sylwester nie akceptuje obecności księcia w leśnej osadzie bogomiłów, a Kalomei nakazuje, w celu osiągnięcia duchowej doskonałości, ubierać się w nędzne szaty i ukrywać swoją urodę. Dziewczyna radzi księciu, by zamieszkał w lesie w pobliżu obozowiska i wytrwałą ascezą przekonał do siebie „doskonałego”, rozmawia z nim o grzechu i zbawieniu duszy. W tajemnicy spotyka się z nim, w końcu zostają kochankami. Kalomea nie wie, że w lesie podglądał ją Tichik, platonicznie w niej zakochany, marzący o wspólnym zbawieniu i życiu niebieskim.

Pewnego dnia Kalomea ostatecznie opuszcza wspólnotę i zamieszkuje razem z Sybinem: straciła wiarę w naukę bogomiłów po tym, gdy „doskonały” Sylwester nagle zmienił głoszone prawdy wiary, oznajmiając, że ani Bóg, ani Szatan nie istnieją, a o dusze ludzkie rywalizują jedynie ślepe siły tworzenia i zniszczenia. Kalomea zatraca się całkowicie w miłości do Sybina, oboje spędzają całe dnie, zajęci wyłącznie sobą. Księcia przeraża jednak fakt, jak łatwo kobieta straciła wiarę w to, co niegdyś było treścią jej życia. Kalomea przestaje go fascynować, a dawna miłość zamienia się w rozczarowanie.

Równocześnie osada bogomiłów zaczyna pogrążać się w anarchii; nowa nauka Sylwestra przekonała jej mieszkańców, że wobec nieistnienia Boga asceza i pobożność nie mają sensu. Wspólnotę postanawia ratować Tichik. Dawnego służącego przepaja również nienawiść wobec Kalomei, którą niegdyś uważał za świętą, a teraz, gdy widział ją szczęśliwą razem z Sybinem, uważa za oszustkę i sługę diabelską. Zebrawszy bogomiłów, przerażonych dochodzącymi wieściami o represjach wymierzonych w heretyków, przekonuje, że tylko zabójstwo dwojga sług diabła – Sybina i Kalomei – pozwoli gminie się uratować. Tłum daje wiarę jego słowom, napada na parę kochanków i związanych oraz pobitych porzuca w lesie.

Tichik odczytuje list napisany do innych gmin bogomilskich przez Sylwestra i odkrywa, że „doskonały” był zakochany w Kalomei. Domyśla się, że mnich będzie chciał uwolnić dziewczynę. Przybywa na miejsce samosądu, by ujrzeć, jak Sybin, któremu udało się wyzwolić z więzów, morduje Sylwestra. Tichik z przerażeniem patrzy w oczy zabitego duchownego. Tymczasem Sybin zanosi ciężko ranną dziewczynę do pieczary, w której żyli przez ostatnie tygodnie. Domyślając się, gdzie obydwoje się schronili, Tichik doprowadza na miejsce bogomiłów, którzy kamieniami zasypują wyjście z jaskini. Nie mając innej drogi ucieczki, Sybin rzuca się z umierającą kochanką na rękach do podziemnego strumienia, w nadziei, że nurt wyniesie ich na powierzchnię.

Tichik gromadzi bogomiłów i oznajmia, że Sylwester zginął, ukarany przez samego Boga. Członkowie gminy zgodnie uznają go za swojego nauczyciela i mianują nowym „doskonałym”.

Cechy utworu

Obraz bogomiłów

Legenda o księciu presławskim Sybinie oraz jej kontynuacja, Tichik i Nazariusz, ukazuje bogomiłów jako społeczność biedaków, ruch oparty na nienawiści do dawnych panów. Członkowie gminy bogomilskiej to ludzie ubodzy z powodów niezależnych od siebie, żyjący w poczuciu krzywdy. Odejście z niesprawiedliwego świata i wykreowanie własnej rzeczywistości ma być dla nich szansą na poprawę tej sytuacji, zaś gwarancją, że nowy świat będzie urządzony lepiej, ma być zachowanie surowej ascezy i dbałość o moralność. Szybko okazuje się jednak, że deklarowane dążenie do zbawienia było jedynie zasłoną dymną: heretykom chodziło w rzeczywistości o zwykłą poprawę bytu. Żadne zasady moralne i prawdy wiary głoszone przez gminę nie okazują się trwałe, a jej członkowie na przemian dążą do duchowej doskonałości i popadają w wulgarny hedonizm.

Szczególne miejsce w powieści zajmuje Tichik – dawny sługa Sybina, który staje się duchowym przywódcą heretyków. Bohater ten pełen jest kompleksów w odniesieniu do świata „panów”, którym był niegdyś podporządkowany. Chociaż głosi skomplikowane i górnolotne prawdy wiary bogomiłów, jego rzeczywiste credo sprowadza się do nienawiści wobec bojarów, rodów szlacheckich i hierarchów cerkiewnych, dopuszcza walkę z nimi w każdy możliwy sposób. Nie ma żadnych zahamowań, by wezwać do samosądu na Sybinie i Kalomei, pochodzących ze znienawidzonych warstw społecznych. Krok ten ugruntowuje jego władzę we wspólnocie, do której dążył. Dalsze losy Tichika i ostateczną jego klęskę ukazuje kontynuacja powieści.

Odmienny charakter ma postać Sylwestra, pierwszego przywódcy sekty. Kolejne doświadczenia życiowe skłaniają go do przewartościowywania prawd, których do tej pory nauczał. Zakochawszy się w Kalomei i pożądając jej, Sylwester nie walczy z zakazanym pragnieniem, lecz uznaje dawne dogmaty za błędne i formułuje zupełnie nowe. Ostatecznym rezultatem takiej refleksji jest ogłoszenie nieistnienia Boga i zastąpienie go rywalizującymi, bezosobowymi siłami. Tok myśli Sylwestra ukazany jest jako głębsze rozważania nad istotą świata, a nie tylko dostosowywanie głoszonej wiary do prywatnych potrzeb, co stawia tę postać w rzędzie godnych szacunku myślicieli, nieufnych wobec każdego gotowego systemu wartości. Jego działania przynoszą jednak katastrofę – to, co dla Sylwestra było poważną refleksją nad światem, dla zwykłych członków jego osady staje się pretekstem do nieokiełznanej rozpusty i wyrzeczenia się marzeń o transcendencji. W innej interpretacji, zaprezentowanej przez tę samą autorkę, los Sylwestra ukazuje przede wszystkim przyrodzoną słabość człowieka i tkwiące w nim zło. Głosząc surowe, oparte na manichejskim dualiźmie, prawdy wiary, Sylwester nie potrafi zachować wierności wobec nich w momencie próby. Jest bowiem wewnętrznie, jak każdy, egoistą, pragnie spełniać swoje pragnienia, a nie doskonalić się duchowo, nakładając na siebie ograniczenia. Zmiana dogmatów w tym ujęciu jest jedynie próbą ratowania własnego wizerunku przed samym sobą, przekonania samego siebie, że uleganie zabronionej pokusie nie było w rzeczywistości czynem nagannym.

Postać księcia Sybina

Człowiekiem pozostającym w stanie niepokoju duchowego, stale poszukującym prawdy, jest również tytułowy książę Sybin. W miarę rozwoju akcji skłania się on ku różnym systemom wierzeń (od religii protobułgarskiej, poprzez wiarę bogomiłów, po zwątpienie i uznanie wszechpotęgi diabła, któremu towarzyszy żal z powodu wyrzeczenia się wiary w potężnego Tangrę). Sybin buntuje się przeciwko każdemu nauczaniu, jego specyficzna wrażliwość intelektualna nakazuje mu odrzucić każdy dogmat. Książę nie odnajduje w końcu ukojenia i do końca bez powodzenia szuka prawdy wśród sprzecznych wartości i przekonań. Symbolem dobrowolnego wykluczenia się przez Sybina z jakiejkolwiek społeczności jest zamieszkiwanie przez niego – a być może także śmierć – w pieczarze, która w różnych tradycjach religijnych i mitologiach była albo mieszkaniem ascety, dobrowolnie odchodzącego ze społeczności dla osiągnięcia zbawienia, albo siedliskiem diabła (tak też w utworze postrzegają ją bogomili).

Powieść nie rozstrzyga, czy Sybin zginął w podziemnej rzece, czy też zdołał się z niej wydostać. W finale narrator wspomina, że książę stał się bohaterem legend, przypisujących mu nieśmiertelność i wieczną tułaczkę po Bułgarii. Podkreśla to jego nieuniknioną samotność i błąkanie się w poszukiwaniu wartości, które mógłby przyjąć.

Sytuacja Sybina ma w uniwersalny sposób obrazować położenie człowieka w świecie, gdzie wszystkie tradycyjne systemy wartości zostały zakwestionowane i porzucone. Kolejne wierzenia, osłabiając poprzednie, nie mogą zaspokoić tęsknoty za transcendencją. W ostatecznym rozrachunku okazuje się, że samotność człowieka jest nieunikniona, a świat, pozbawiony trwałych wartości, to pułapka, w której każdego czeka wyłącznie cierpienie. Sybin jest także ucieleśnieniem mitu Bułgara – wiecznego buntownika, walczącego o własną godność w świecie bez Boga. Podobny charakter ma postać głównego bohatera innej powieści Stanewa poświęconej bogomiłom – Antychrysta.

Aluzje literackie zawierają się ponadto w samym imieniu bohatera. Może ono nawiązywać do protobułgarskiego imienia Siwin, co zgadzałoby się z pochodzeniem etnicznym postaci. Sybin to również nazwa miasta w Rumunii, w którym w XIII w. istniała wspólnota bogomilska.

Postać Kalomei

Imię głównej kobiecej bohaterki powieści Stanew zaczerpnął z okultystycznych Legend bogomilskich, wydanych w 1912 przez teozofa Nikołaja Rajnowa. Jedną z centralnych postaci tego tekstu jest Kalomain – córka Szatana i pramatki Ewy.

W odróżnieniu od postaci, której imię zainspirowało Stanewa, Kalomea jest postacią pasywną, duchowo zależną od innych osób. Początkowo dziewczyna ślepo podąża za Sylwestrem; gdy ten odstępuje od dawnej nauki, równie silnie angażuje się w związek z Sybinem, wyrzekając się wszystkiego, w co dotąd wierzyła. Wyrazem tego jest gotowość zamieszkania w jaskini, którą bogomili uważali za siedlisko diabła; Kalomea widzi zresztą niekiedy samego Szatana właśnie w swoim kochanku. Sama nie ma żadnego wpływu na rzeczywistość, nie wpływa na duchowe poszukiwania księcia. Wyrazem braku znaczenia Kalomei dla filozoficznego, metafizycznego przesłania powieści jest fakt, że w przywołanej w finale legendzie o Sybinie-nieśmiertelnym buntowniku o towarzyszącej mu Kalomei nawet się nie wspomina.

Recepcja

Wszystkie dzieła Stanewa, w których przewijał się wątek bogomiłów, zostały wysoko ocenione przez krytykę i cieszyły się znaczną popularnością wśród czytelników.

Bibliografia

• G. Szwat-Gyłybowa, Haeresis Bulgarica w bułgarskiej świadomości kulturowej XIX i XX wieku, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2005
• G. Szwat-Gyłybowa, Bogomilstwo. Wielki temat literatury bułgarskiej w prozie Emiliana Stanewa, [w:] red. I. Malej, Z. Tarajło-Lipowska, Wielkie tematy kultury w literaturach słowiańskich, t. VI, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004.