Leon Pasternak

Leon Pasternak
Data i miejsce urodzenia	12 sierpnia 1909 ; Lwów
Data i miejsce śmierci	14 października 1969 ; Warszawa
Miejsce spoczynku	Cmentarz Wojskowy na Powązkach
Zawód, zajęcie	poeta, satyryk
Partia	Komunistyczna Partia Polski
	Odznaczenia
	Multimedia w Wikimedia Commons

Leon Jakub Pasternak (ur. 12 sierpnia 1909 we Lwowie, zm. 14 października 1969 w Warszawie) – polski poeta, satyryk, pochodzenia żydowskiego, pierwszy mąż (1940–1956) aktorki Ryszardy Hanin.

Życiorys

Urodził się w rodzinie Józefa i Róży z Hirschhornów. Członek Komunistycznej Partii Polski. W II RP był kilkakrotnie aresztowany i skazany za zakazaną działalność komunistyczną, m.in. w 1932 skazany przez sąd w Stanisławowie za działalność wywrotową na 7 miesięcy więzienia. Był także dwukrotnie osadzony (decyzją administracyjną) w Berezie Kartuskiej (w 1937^[1] i w 1938^[2]) przy czym za drugim razem jego zatrzymanie przedłużano kilkukrotnie: od marca 1938 do września 1939.

Współzałożyciel pisma Lewar. Pisał wiersze, głównie satyryczne do czasopism takich jak „Szpilki” czy „Chochoł”. W początkach roku 1938, w „Chochole” opublikowano jego wiersz „Pieśń o hańbieniu rasy”, który był komentarzem do coraz silniejszego w Polsce antysemityzmu. Wiersz odnosił się do relacji seksualnych podmiotu lirycznego – Żyda z kobietą-Polką, co wzbudziło w prasie narodowej bardzo duże wzburzenie, szczególne z powodu użycia zwrotu „Matka Polka”^[3].

[...]
I myślę sobie Zochnę głaszcząc,
piastową córę pieszcząc ninie:
Poczynam sobie choć mój praszczur
nie rodził mi się w Biskupinie.
[...]
Cóż ja? Żydowin. Cóż? Semita.
Nie było w rodzie moim Bolka,
jakaż wyrośnie z niej kobita,
jaka matrona, Matka Polka?
[...]
Jeśli z nią będę miał potomka,
to biada mi, po trzykroć biada!
Syn mego Józwy, czy też Romka,
zaprze się pewno swego dziada!
[...]

Wydrukowanie tego wiersza stało się przyczyną nagonki prasowej na autora, która spowodowała zamknięcie go w obozie w Berezie Kartuskiej^[4]. W marcu 1938 sprawa tego wiersza stała się pretekstem do urządzenia w kilku uczelniach polskich „Dnia bez Żydów”^[5].

Od 1939 roku w ZSRR. Pracownik redakcji „Czerwonego Sztandaru”^[6]. 19 listopada 1939 roku podpisał oświadczenie pisarzy polskich witające przyłączenie zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej^[7]. 17 września 1940 roku wstąpił do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy^[8]^[9]. W 1940 roku przyczynił się do aresztowania i późniejszej śmierci innego redaktora „Czerwonego Sztandaru” Stanisława Salzmana^[6]^[10].

Od 1943 oficer 1 Dywizji Wojska Polskiego. Członek PKWN (1944).

Według Ryszarda Marka Grońskiego „Leon Pasternak był ideowcem do końca, wiernym do ostatniego tchnienia”.

Leon Pasternak tak pisał w Wierszu noworocznym^[11] na nowy rok 1940, w okupowanym przez Związek Radziecki Lwowie, po agresji Armii Czerwonej na Polskę 17 września 1939 roku:

„a jednak podejmij kalendarz zdeptany,
część kart jego będziesz sławił w pieśniach
gdy padła granica, pękły więzień bramy,
w ten dzień wyzwolenia: siedemnasty września”

Autor wierszy i pieśni propagandowych (m.in. „Oka”), dorobił nowe słowa do melodii My, Pierwsza Brygada^[12]:

My, Pierwsza Dywizja,
Wolność i Ojczyzna.
Baczność! Komendo, dzwoń!
Pobudka gra! Na ramię broń!

Został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A32-3-24)^[13].

Ordery i odznaczenia

Order Sztandaru Pracy I klasy
Order Sztandaru Pracy II klasy
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (11 lipca 1955)^[14]
Złoty Krzyż Zasługi (8 maja 1946)^[15]
Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)^[16]

Przypisy

↑ Pasternak i trzej literaci – żydzi osadzeni w Berezie, „Kurier Wileński”, 14 (54), 24 lutego 1937, s. 3, Cytat: Przed kilkoma dniami aresztowano poetę Leona Jakuba Pasternaka [...] wraz z Pasternakiem wysłano do Berezy literatów Moszka Rakowskiego (Otwock) i Arona Walda. Wszystkim trzem zarzucana jest działalność wywrotowa .
↑ Literat-komunista w Berezie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 51 z 5 marca 1938.
↑ Cyniczne oplwanie polskiej kobiety, „Echo”, 14 (63), Łódź, 4 marca 1938, s. 7, Cytat: Wychodzące we Lwowie pismo humorystyczne „Chochoł”, które redagują przeważnie żydzi zamieściło w numerze z dnia 13 lutego rb. wiersz pornograficzny Leona Pasternaka, który zawiera w sobie cyniczne oplwanie polskiej kobiety. Wiersz jest opisem stosunku płciowego autora, żyda z aryjką, Zosią i nosi tytuł „Pieśń o hańbieniu rasy”. Wiemy, że t. zw. Rassenschande, czyli „hańbienie rasy”, stanowi w Niemczech surowo karane przestępstwo. Stąd drwiny p. Pasternaka. Wiersz jest tak pornograficzny, że niesposób go przytoczyć w całości. Ale wyjątki prasa podaje czytelnikom, by unaocznić wprost niebywałą bezczelność autora. .
↑ Bezczelny wywrotowiec w Berezie, „Echo”, 17 (63), 4 marca 1938, s. 7, Cytat: W dniu 2 marca rb. został zatrzymany w Krakowie i skierowany do miejsca odosobnienia znany działacz komunistyczny, literat Pasternak Leon. Pasternak już w r. 1932 skazany został przez Sąd Okręgowy w Stanisławowie za działalność wywrotową na karę 7 miesięcy więzienia, w r. 1937 zaś był za działalność komunistyczną osadzony w miejscu odosobnienia .
↑ Zajścia podczas „Dnia bez Żydów” na Uniwersytecie Jagiellońskim, „Mały dziennik”, IV (65), Niepokalanów, 11 marca 1938, s. 5, Cytat: W ub. środę młodzież akademicka w Krakowie urządziła „Dzień bez żydów” na wyższych uczelniach krakowskich, jako reakcję przeciw bezczelnemu wystąpieniu „literata” żydowskiego Pasternaka uwłaczającego kobiecie Polce. Wystawione posterunki przez młodzież nie wpuszczały do gmachów uniwersyteckich ani jednego żyda. Pewnie zdziwienie wywołało zachowanie się prof. Krzyżanowskiego, który dwukrotnie zerwał napis o „Dniu bez żydów”. Na ogół panował spokój. Jedynie na wydziale medycyny doszło do ostrzejszego wystąpienia młodzieży. Zajście do którego doszło w gmachu, przeniosło się następnie na ulicę. Interwencja policji zakończyła awanturę. Kilka osób zostało poturbowanych .
↑ ^a ^b IreneuszI. Piekarski IreneuszI., Stanisław Salzman – gawęda tragiczna. Lwowski esej środowiskowy., „Teksty Drugie”, 2007 (5), 2007, s. 214–225 .
↑ Prawdziwa historia Polaków. s. 168.
↑ Bohdan Urbankowski, Czerwona msza, czyli uśmiech Stalina, t. 1, Warszawa 1998, s. 123.
↑ Rozdział 2. Polska lewica od rozwiązania KPP do przejęcia władzy, [w:] Rafał KazimierzR.K. Nowak Rafał KazimierzR.K., Związek Patriotów Polskich w zachodnich obwodach Ukraińskiej SRR (1944–1946), praca doktorska, Uniwersytet Łódzki, 2015, Cytat: W drugim półroczu 1940 r. do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy przyjęto 58 pisarzy polskich, ukraińskich i żydowskich, m.in. Wandę Wasilewską, Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Leona Pasternaka czy Elżbietę Szemplińską .
↑ JanuszJ. Kowalewski JanuszJ., Droga powrotna, Londyn 1974, Cytat: Stanisława Sulikowskiego-Zalcmana [Leon Pasternak] skazał po prostu na śmierć, gdy mu na jakimś kolejnym zebraniu „załogi zakładowej”, która tego dnia miała zdecydować o przyjęciu do „związku zawodowego pracowników »Czerwonego Sztandaru«” przypomniał: „Czy ty, kochany Stasiu, nie zapomniałeś złożyć samokrytyki ze swoich wystąpień przeciw paktowi radziecko-niemieckiemu, który nazwałeś przejawem hitleryzacji bolszewizmu?”. Wszyscy zamilkli. Powiało chłodem śmierci. Mańkowski [redaktor naczelny] złapał się za nagan – to był jego dość częsty gest, był prawdopodobnie przez jakiś czas sledowatielem NKWD, a Sulikowski zaczął się tłumaczyć, że on to nie od siebie powiedział, ale że przytaczał opinie innych. – Czyje?! – krzyknął Mańkowski. – Czyście już o tym mówili odpowiednim władzom? Nie? No to idźcie natychmiast… Ja z wami pójdę… […] Sulikowski już nie wrócił do redakcji. W kilka miesięcy potem spotkałem go w przejściowym więzieniu w Charkowie na dziedzińcu. Pytał, kiedy byłem aresztowany, czy wiem coś o jego żonie i córce. Wyglądał strasznie, znać było, że był mocno bity. Dostał wyrok śmierci – jak się dowiedziałem już po amnestii – wykonany natychmiast. .
↑ Leon Pasternak, Wiersz noworoczny.
↑ Andrzej Romanowski, „My, Pierwsza Brygada”: powstanie pieśni – przemiany – recepcja społeczna s. 294n.
↑ Juliusz Jerzy Malczewski: Cmentarz komunalny (dawny Wojskowy) na Powązkach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1975, s. 27.
↑ M.P. z 1955 r. nr 91, poz. 1144 „w 10 rocznicę Polski Ludowej za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki”.
↑ M.P. z 1946 r. nr 93, poz. 175 „w uznaniu zasług położonych dla dobra demokratycznej Polski w dziele zabezpieczenia porzuconego przez okupanta mienia, odbudowy i uruchomienia miejskich zakładów pracy, jak również stworzenia życia gospodarczego i społecznego na terenie m. Łodzi”.
↑ M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400 - Uchwała Rady Państwa z dnia 19 stycznia 1955 r. nr 0/196 - na wniosek Ministra Kultury i Sztuki.

Bibliografia

Prawdziwa historia Polaków. Ilustrowane wypisy źródłowe 1939–1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 1999. ISBN 83-87893-33-1.

[1] Pasternak i trzej literaci – żydzi osadzeni w Berezie, „Kurier Wileński”, 14 (54), 24 lutego 1937, s. 3, Cytat: Przed kilkoma dniami aresztowano poetę Leona Jakuba Pasternaka [...] wraz z Pasternakiem wysłano do Berezy literatów Moszka Rakowskiego (Otwock) i Arona Walda. Wszystkim trzem zarzucana jest działalność wywrotowa .

[2] Literat-komunista w Berezie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 51 z 5 marca 1938.

[3] Cyniczne oplwanie polskiej kobiety, „Echo”, 14 (63), Łódź, 4 marca 1938, s. 7, Cytat: Wychodzące we Lwowie pismo humorystyczne „Chochoł”, które redagują przeważnie żydzi zamieściło w numerze z dnia 13 lutego rb. wiersz pornograficzny Leona Pasternaka, który zawiera w sobie cyniczne oplwanie polskiej kobiety. Wiersz jest opisem stosunku płciowego autora, żyda z aryjką, Zosią i nosi tytuł „Pieśń o hańbieniu rasy”. Wiemy, że t. zw. Rassenschande, czyli „hańbienie rasy”, stanowi w Niemczech surowo karane przestępstwo. Stąd drwiny p. Pasternaka. Wiersz jest tak pornograficzny, że niesposób go przytoczyć w całości. Ale wyjątki prasa podaje czytelnikom, by unaocznić wprost niebywałą bezczelność autora. .

[4] Bezczelny wywrotowiec w Berezie, „Echo”, 17 (63), 4 marca 1938, s. 7, Cytat: W dniu 2 marca rb. został zatrzymany w Krakowie i skierowany do miejsca odosobnienia znany działacz komunistyczny, literat Pasternak Leon. Pasternak już w r. 1932 skazany został przez Sąd Okręgowy w Stanisławowie za działalność wywrotową na karę 7 miesięcy więzienia, w r. 1937 zaś był za działalność komunistyczną osadzony w miejscu odosobnienia .

[5] Zajścia podczas „Dnia bez Żydów” na Uniwersytecie Jagiellońskim, „Mały dziennik”, IV (65), Niepokalanów, 11 marca 1938, s. 5, Cytat: W ub. środę młodzież akademicka w Krakowie urządziła „Dzień bez żydów” na wyższych uczelniach krakowskich, jako reakcję przeciw bezczelnemu wystąpieniu „literata” żydowskiego Pasternaka uwłaczającego kobiecie Polce. Wystawione posterunki przez młodzież nie wpuszczały do gmachów uniwersyteckich ani jednego żyda. Pewnie zdziwienie wywołało zachowanie się prof. Krzyżanowskiego, który dwukrotnie zerwał napis o „Dniu bez żydów”. Na ogół panował spokój. Jedynie na wydziale medycyny doszło do ostrzejszego wystąpienia młodzieży. Zajście do którego doszło w gmachu, przeniosło się następnie na ulicę. Interwencja policji zakończyła awanturę. Kilka osób zostało poturbowanych .

[:0-6] IreneuszI. Piekarski IreneuszI., Stanisław Salzman – gawęda tragiczna. Lwowski esej środowiskowy., „Teksty Drugie”, 2007 (5), 2007, s. 214–225 .

[7] Prawdziwa historia Polaków. s. 168.

[8] Bohdan Urbankowski, Czerwona msza, czyli uśmiech Stalina, t. 1, Warszawa 1998, s. 123.

[9] Rozdział 2. Polska lewica od rozwiązania KPP do przejęcia władzy, [w:] Rafał KazimierzR.K. Nowak Rafał KazimierzR.K., Związek Patriotów Polskich w zachodnich obwodach Ukraińskiej SRR (1944–1946), praca doktorska, Uniwersytet Łódzki, 2015, Cytat: W drugim półroczu 1940 r. do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy przyjęto 58 pisarzy polskich, ukraińskich i żydowskich, m.in. Wandę Wasilewską, Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Leona Pasternaka czy Elżbietę Szemplińską .

[10] JanuszJ. Kowalewski JanuszJ., Droga powrotna, Londyn 1974, Cytat: Stanisława Sulikowskiego-Zalcmana [Leon Pasternak] skazał po prostu na śmierć, gdy mu na jakimś kolejnym zebraniu „załogi zakładowej”, która tego dnia miała zdecydować o przyjęciu do „związku zawodowego pracowników »Czerwonego Sztandaru«” przypomniał: „Czy ty, kochany Stasiu, nie zapomniałeś złożyć samokrytyki ze swoich wystąpień przeciw paktowi radziecko-niemieckiemu, który nazwałeś przejawem hitleryzacji bolszewizmu?”. Wszyscy zamilkli. Powiało chłodem śmierci. Mańkowski [redaktor naczelny] złapał się za nagan – to był jego dość częsty gest, był prawdopodobnie przez jakiś czas sledowatielem NKWD, a Sulikowski zaczął się tłumaczyć, że on to nie od siebie powiedział, ale że przytaczał opinie innych. – Czyje?! – krzyknął Mańkowski. – Czyście już o tym mówili odpowiednim władzom? Nie? No to idźcie natychmiast… Ja z wami pójdę… […] Sulikowski już nie wrócił do redakcji. W kilka miesięcy potem spotkałem go w przejściowym więzieniu w Charkowie na dziedzińcu. Pytał, kiedy byłem aresztowany, czy wiem coś o jego żonie i córce. Wyglądał strasznie, znać było, że był mocno bity. Dostał wyrok śmierci – jak się dowiedziałem już po amnestii – wykonany natychmiast. .

[11] Leon Pasternak, Wiersz noworoczny.

[12] Andrzej Romanowski, „My, Pierwsza Brygada”: powstanie pieśni – przemiany – recepcja społeczna s. 294n.

[13] Juliusz Jerzy Malczewski: Cmentarz komunalny (dawny Wojskowy) na Powązkach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1975, s. 27.

[14] M.P. z 1955 r. nr 91, poz. 1144 „w 10 rocznicę Polski Ludowej za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki”.

[15] M.P. z 1946 r. nr 93, poz. 175 „w uznaniu zasług położonych dla dobra demokratycznej Polski w dziele zabezpieczenia porzuconego przez okupanta mienia, odbudowy i uruchomienia miejskich zakładów pracy, jak również stworzenia życia gospodarczego i społecznego na terenie m. Łodzi”.

[16] M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400 - Uchwała Rady Państwa z dnia 19 stycznia 1955 r. nr 0/196 - na wniosek Ministra Kultury i Sztuki.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]