Mniszek pieniński

Mniszek pieniński
	; Okaz uprawiany w Ogrodzie Botanicznym UMCS w Lublinie
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Cichorioideae
Rodzaj	mniszek
Gatunek	mniszek pieniński
	Nazwa systematyczna
	Taraxacum pieninicum Pawł.; Bull. Intern. Acad. Polon. Sci. & Lett., Cl. Sci. Math. & Nat., Ser. B 1924,109." 109 1924
Synonimy
	Taraxacum hoppeanum subsp. pieninicum (Pawł.) Domin; Taraxacum erythrocarpum Kirschner & Štěpánek;
	Taraxacum hoppeanum subsp. pieninicum (Pawł.) Domin; Taraxacum erythrocarpum Kirschner & Štěpánek;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Mniszek pieniński^[4] (Taraxacum pieninicum Pawł.) – endemiczny dla Karpat Zachodnich gatunek rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae), należący do sekcji Erythrocarpa rodzaju mniszek (Taraxacum). Opisany ze zboczy masywu Trzech Koron w paśmie Pienin Środkowych. Nowsze badania wykazały, że synonimem tego gatunku jest opisany z Małych Karpat Taraxacum erythrocarpum Kirschner & Štěpánek^[5], w związku z czym zasięg gatunku obejmuje Polskę i Słowację, a nie, jak dawniej uważano, jedynie Pieniny^[6].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Liście: Dość zmienne morfologicznie. Przeważnie do połowy, lub 2/3 wcinane, o łatkach zwróconych ku nasadzie. Czasami nie podzielone, a tylko ząbkowane. Sinozielone i nagie^[7].
Kwiat: Pojedynczy koszyczek o okrywie długości 15–20 mm. Zewnętrzne łuski okrywy 16–19, podługowatojajowate, bladozielone, zwykle nabiegłe bladoczerwono i odstające poziomo lub odgięte^[6]. Na ich obrzeżach wąski, błoniasty, jasny i nieco zaróżowiony pasek. Listki wewnętrzne jasnoszarawozielone, pokryte woskiem^[7]. Znamię koloru żółtego. Pyłek obecny^[6].
Korzeń: Ma wyraźną szyjkę korzeniową osłoniętą resztkami zeschłych liści^[7].
Owoc: Dojrzałe niełupki mają czerwono-brunatny kolor, są górą pokryte kolczastymi brodawkami i zakończone dzióbkiem z kończykiem. Mają długość do 5 mm^[7].
Gatunki podobne: Jako bardzo podobny do T. pieninicum podawano Taraxacum hoppeanum Griseb. & Schenk^[7]. Nazwa ta jest jednak nieuprawniona (nomen illegitimum)^[5]; znaczna część populacji, określanych dawniej tą nazwą, należy do Taraxacum janchenii Kirschner & Štěpánek^[5], występującego na Bałkanach i w Rumunii^[6].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój: Bylina, hemikryptofit. Kwitnie w maju, zapylany jest przez owady. Po dojrzeniu nasion nadziemne części obumierają, ale pod koniec lata roślina wytwarza nowe liście, często o innym kształcie, niż liście wiosenne. Taki tryb życia jest przystosowaniem do braku wody w okresie letnich upałów, roślina ta rośnie bowiem na wystawionych na działanie słońca południowych ścianach skalnych i to na wapiennym, przepuszczalnym podłożu^[7].

Siedlisko: Rośnie w murawach naskalnych na podłożu wapiennym^[7].

Genetyka: Liczba chromosomów 2n=16. Jest to jedyny we florze Polski diploidalny mniszek, którego nasiona powstają w wyniku procesów płciowych (nie występuje agamospermia)^[7].

Zagrożenia i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Kategorie zagrożenia gatunku:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[8]: E (wymierający); 2016: CR (krytycznie zagrożony)^[9].
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (2001, 2014): CR (krytycznie zagrożony)^[10].
Kategoria zagrożenia podane w monografii sekcji Erythrocarpa Štěpánka & Kirschnera: VU (narażony), w Polsce EN (zagrożony)^[6].

W Polsce objęty jest ochroną ścisłą^[7].

Pierwsze znane miejsce występowania gatunku (locus classicus) znajdowało się przy szlaku turystycznym na Trzy Korony i uległo zniszczeniu w wyniku oberwania się bloku skalnego. Mniszek pieniński uznano wówczas za wymarły. Około 2005 r. odnaleziono ponownie jego egzemplarze w szczelinach skał wapiennych pionowych, południowo-wschodnich ścian Okrąglicy. Są tu dwa skupiska; jedno liczy kilkanaście osobników, drugie około 25, liczby te zmieniają się. Obydwa skupiska są systematycznie monitorowane^[7].

W Polsce mniszek pieniński rośnie na niedostępnych dla turystów i znajdujących się pod ścisłą ochroną obszarach Pienińskiego Parku Narodowego. Jednak mała liczba osobników i mały zajmowany przez nie obszar powodują, że na tym terenie jest to gatunek skrajnie zagrożony. Wymarcie tak niewielkiej populacji mogą spowodować losowe, trudne do przewidzenia zdarzenia^[7].

Na Słowacji rośnie w Małych Karpatach, na Wielkiej Fatrze i Strażowskich Wierchach^[6].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ ^a ^b The Plant List. [dostęp 2017-03-14].
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c JanJ. Kirschner JanJ., JanJ. Stepanek JanJ., "Taraxacum hoppeanum" and its allies (Studies in Taraxacum, 4.), „Preslia”, 57, 1985, s. 111–137 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f J.J. Kirschner J.J., J.J. Štěpánek J.J., Taraxacum sect. Erythrocarpa in Europe in the Alps and eastwards: A revision of a precursor group of relicts, „Phytotaxa”, 536 (1), 2022, s. 7–52 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-03-14].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[:0-5] JanJ. Kirschner JanJ., JanJ. Stepanek JanJ., "Taraxacum hoppeanum" and its allies (Studies in Taraxacum, 4.), „Preslia”, 57, 1985, s. 111–137 .

[:1-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f J.J. Kirschner J.J., J.J. Štěpánek J.J., Taraxacum sect. Erythrocarpa in Europe in the Alps and eastwards: A revision of a precursor group of relicts, „Phytotaxa”, 536 (1), 2022, s. 7–52 .

[K-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[8] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[9] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[10] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]