Pierwiosnek (roślina)
 Morfologia | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj |
pierwiosnek |
| Nazwa systematyczna | |
| Primula L. Sp. Pl. 142. 1753 | |
| Typ nomenklatoryczny | |
Pierwiosnek, pierwiosnka, prymulka (Primula L.) – rodzaj roślin należący do rodziny pierwiosnkowatych. Według różnych ujęć taksonomicznych należy do niego od ok. 400[4][5] do 500 gatunków[6]. Występują one głównie w Europie (33 gatunki[5]) i Azji na obszarach o klimacie umiarkowanym, najliczniej w Chinach i Himalajach[4] (w Chinach za rodzime uznawanych jest ok. 300 gatunków[6]). Niektóre jednak gatunki sięgają swoją południową granicą zasięgu aż po góry Nowej Gwinei[4]. Nieliczne gatunki rosną także w Afryce (w Etiopii) oraz na obu kontynentach amerykańskich[6] (w Ameryce Północnej 20 gatunków[7]). Rośliny te zasiedlają murawy i łąki, skaliste urwiska oraz lasy[5]. Nazwa naukowa pochodzi od słowa primus = pierwszy i zdrobnienia -ulus i powodem jej użycia w odniesieniu do tych roślin jest ich wczesnowiosenne zazwyczaj kwitnienie[7]. Wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne[5].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Byliny, zazwyczaj kłączowe, o bezlistnych łodygach kwiatonośnych osiągających do 1 m wysokości, czasem jednak też bardzo skróconych[5].
- Liście
- Pojedyncze, u większości gatunków najszersze przy końcu i przeważnie tworzące różyczki liściowe[4].
- Kwiaty
- Najczęściej zebrane w baldachy, u kilku tylko gatunków wyrastają pojedynczo lub po kilka. Budowa kwiatów zróżnicowana u różnych gatunków, ale zawsze są to kwiaty rurkowate o 5 płatkach odgiętych na zewnątrz i bardzo często karbowanych[4]. Pięć działek zrośniętych jest w rurkowaty, na końcu ząbkowany kielich. Pręcików jest 5 i mają równą długość, która jednak często jest różna w różnych kwiatach. Zalążnia pojedyncza, jednokomorowa, górna. Szyjka słupka zwykle o dwóch różnych długościach w różnych kwiatach tego samego gatunku[5].
- Owoce
- Kulistawa torebka zawierająca wiele nasion[5].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Aretia Link, Sredinskya (Stein) Fed.
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)
Należy do podrodziny pierwiosnkowe Primuloideae, rodziny pierwiosnkowatych Primulaceae, która wraz z siostrzaną rodziną hebankowatych należą do rzędu wrzosowców, grupy astrowych (asterids) w obrębie dwuliściennych właściwych (eudicots)[2].
- Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe Takht. ex Reveal & Tahkt., nadrząd Primulananae R. Dahlgren ex Reveal, rząd pierwiosnkowce (Primulales Dumort.), podrząd Primulineae Burnett, rodzina pierwiosnkowate (Primulaceae Vent., podrodzina Primuloideae Kostel, plemię Primuleae Dumort., podplemię Primulinae Pax in Engl. & Prantl, rodzaj pierwiosnek (Primula L.)[9].
- Gatunki flory Polski[10]
- pierwiosnek bezłodygowy Primula vulgaris Huds. – w Polsce gatunek wymarły
- pierwiosnek Hallera, p. długokwiatowy Primula halleri Honck. – gatunek wymarły
- pierwiosnek lekarski Primula veris L.
- pierwiosnek łyszczak Primula auricula L.
- pierwiosnek maleńki Primula minima L.
- pierwiosnek omączony Primula farinosa L.
- pierwiosnek wyniosły Primula elatior (L.) Hill
- pierwiosnek bezwonny Primula anisodora Balf.f. & Forrest
- pierwiosnek błotny Primula helodoxa Balf.
- pierwiosnek chiński Primula sinensis Lindl. ≡ P. praenitens Ker Gawl.
- pierwiosnek Cockburna Primula cockburniana Hemsl.
- pierwiosnek główkowaty Primula capitata Hook.
- pierwiosnek gruziński Primula juliae Kusn.
- pierwiosnek japoński Primula japonica A.Gray
- pierwiosnek kubkowaty, p. pokojowy Primula obconica Hance
- pierwiosnek kwiecisty Primula florindae Kingdon-Ward
- pierwiosnek omszony Primula ×pubescens Jacq.
- pierwiosnek przyprószony Primula pulverulenta Duthie
- pierwiosnek różowy Primula rosea Royle
- pierwiosnek Siebolda Primula sieboldii E. Moren
- pierwiosnek ślimakowaty, p. miękki Primula malacoides Franch
- pierwiosnek Viala Primula vialii Delavay ex Franch.
- pierwiosnek wianuszkowaty, p. Bulleya Primula bulleyana Forrest
- pierwiosnek zarzyczkowaty Primula cortusoides L.
- pierwiosnek ząbkowany Primula denticulata Sm.
- Lista gatunków
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-04-21] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-22].
- ↑ a b c d e Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ a b c d e f g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 198. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c Primula Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-04-20].
- ↑ a b Sylvia Kelso: Primula Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-04-20].
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-15].
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Primula. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-02-22]. (ang.).
- ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 141, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
- ↑ Pierwiosnki. [dostęp 2009-03-04].
- ↑ Miłowit Boguszewicz, Piotr Banaszczak: Katalog roślin II: drzewa, krzewy, byliny polecane przez Związek Szkółkarzy Polskich. Warszawa: Agencja Promocji Zieleni. Związek Szkółkarzy Polskich, 2003. ISBN 83-912272-3-5.