Prawo Grimma

Prawo Grimma (ang. Grimm’s law) – prawo głosowe, opisujące przebieg pierwszej (starogermańskiej) i drugiej (staro-wysoko-niemieckiej) przesuwki spółgłoskowej.

Zostało sformułowane w 1822 roku przez Jacoba Grimma (bardziej znanego z baśni braci Grimm) w jego Deutsche Grammatik na podstawie pochodzących z 1818 roku ustaleń Rasmusa Kristiana Raska (stąd inna nazwa – reguła Raska). W 1877 doprecyzował je Karl Verner, który zauważył, iż dalsza ewolucja indoeuropejskich głosek zwartych bezdźwięcznych p, t, k zależy od tego, czy akcent występuje przed czy za nimi (prawo Vernera). Zjawisko przechodzenia indoeuropejskich zwartych bezdźwięcznych w germańskie zwarte dźwięczne traktowano do tego momentu jako wyjątek.

Angielską nazwę Grimm’s law wprowadził w 2. poł. XIX w. Max Friedrich Müller. Niektórzy językoznawcy uważają, że nie jest to określenie adekwatne, gdyż użycie słowa law (‘prawo’) sugeruje regułę o charakterze bezwyjątkowym i uniwersalnym, a więc dotyczącą wszystkich języków. Tylko niewielka liczba odkrytych przez językoznawstwo zasad, np. prawo Zipfa, spełniałaby taki wymóg.

Szczegółowy opis

Prawo Grimma mówi, iż indoeuropejskie spółgłoski zwarte bezdźwięczne przechodzą w językach starogermańskich (zob. język pragermański) przed akcentem – w zwarte dźwięczne, po akcencie – w przydechowe. Indoeuropejskie zwarte dźwięczne w starogermańskich ubezdźwięczniają się. Indoeuropejskie przydechowe przechodzą w starogermańskie zwarte dźwięczne.

Starogermańskie spółgłoski zwarte bezdźwięczne po samogłoskach w śródgłosie przechodzą w staro-wysoko-niemieckie długie bezdźwięczne szczelinowe, a po spółgłoskach i w nagłosie – w zwarto-szczelinowe. Starogermańskie zwarte dźwięczne na ogół ulegają w staro-wysoko-niemieckim ubezdźwięcznieniu.

Tabele

Dwa człony prawa Grimma można ująć tabelarycznie:

Pierwsza przesuwka spółgłoskowa

Języki	Głoski
grecki (ogólniej: indoeuropejskie)	zwarte bezdźwięczne p, t, k		zwarte dźwięczne b, d, g	aspiraty (przydechowe) bh, dh, gh
	przed akcentem	po akcencie
gocki (ogólniej: starogermańskie)	zwarte dźwięczne b, d, g	aspiraty (przydechowe) f, θ, x	zwarte bezdźwięczne p, t, k	zwarte dźwięczne b, d, g

Druga przesuwka spółgłoskowa

Języki	Głoski
starogermańskie	zwarte bezdźwięczne p, t, k		zwarte dźwięczne b, d, g
	w śródgłosie po samogłoskach	w nagłosie lub po spółgłosce
staro-wysoko-niemiecki	bezdźwięczne szczelinowe ff, zz, hh	zwarto-szczelinowe pf, ts, kh	(najczęściej) zwarte bezdźwięczne p, t, k

Wyrazy ilustrujące prawo Grimma

Pierwsza przesuwka spółgłoskowa

zwarte dźwięczne > zwarte bezdźwięczne:

• pl. ‘dwa’, łac. duo > ang. two
• łac. ‘dentis’ > ang. ‘tooth’ (‘ząb’)
• pol. ‘drwa’ > ang. ‘tree’
• pol. ‘woda’ > ang. ‘water’
• pol. ‘błoto’ > ang. ‘pool’
• pol. ‘jabłko’ > ang. ‘apple’
• łac. ‘granum’ > ang. ‘corn’ (‘zboże’)
• łac. ‘ego’ > staroang. ‘ic’ (‘ja’)

zwarte bezdźwięczne > szczelinowe bezdźwięczne

• pol. ‘pięć’ > ang. ‘five’
• pol. ‘płowy’ > ang. ‘fallow’
• pol. ‘trzy’, łac. ‘tres’ > ang. ‘three’
• łac. ‘cordis’ > ang. ‘heart’ (‘serce’)
• łac. ‘quod’ > staroang. ‘hwæt’ (‘co’)
• łac. ‘cornu’, pol. ‘krowa’ > ang. ‘horn’ (‘róg’, w pol. zmiana znaczenia)
• łac. ‘piscis’ > ang. ‘fish’
• gr. ‘πoδός’, łac. ‘pedis’ > goc. ‘fet’, ang. ‘foot’ (‘stopa’)
• gr. ‘πατήρ’, łac. ‘pater’ > goc. ‘fadar’, ang. ‘father’ (‘ojciec’)
• łac. ‘noctis’ > ang. ‘night’ (<gh>w staroang. wymawiane jako szczelinowe [x])

aspiraty > zwarte dźwięczne

• gr. ‘φρατήρ’, łac. ‘frater’ > goc. ‘brothar’ (‘brat’)

Druga przesuwka spółgłoskowa

• goc. ‘itan’ > staro-wysoko-niemieckie ‘ezza’ (‘jeść’)
• anglosaskie ‘plegan’ > niem. ‘pflegen’ (‘uprawiać’)
• goc. ‘dags’ > niem. ‘Tag’ (‘dzień’)

Zobacz też

• językoznawstwo diachroniczne
• prawo głosowe
• indoeuropeistyka
• metoda porównawcza