Pszonak pieniński

Pszonak pieniński
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	kapustowate
Rodzaj	pszonak
Gatunek	pszonak pieniński
	Nazwa systematyczna
	Erysimum hungaricum Zapał.; Bull. Int. Acad. Sci. Cracovie, Cl. Sci. Math., Sér. B, Sci. Nat. 1913(2): 49 1913
Synonimy
	Erysimum pannonicum subsp. wahlenbergii (Asch. & Engl.) Simonk.; Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł.; Erysimum strictum var. wahlenbergii Asch. & Engl.; Erysimum wahlenbergii (Asch. & Engl.) Borbás; Erysimum wahlenbergii Simonk.; Erysimum wahlenbergii var. pieninicum Zapal.;
	Erysimum pannonicum subsp. wahlenbergii (Asch. & Engl.) Simonk.; Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł.; Erysimum strictum var. wahlenbergii Asch. & Engl.; Erysimum wahlenbergii (Asch. & Engl.) Borbás; Erysimum wahlenbergii Simonk.; Erysimum wahlenbergii var. pieninicum Zapal.;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; narażony na wyginięcie
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pszonak pieniński^[5] (Erysimum hungaricum Zapał.) – gatunek rośliny należący do rodziny kapustowatych.

Systematyka i nazewnictwo

We florze Polski pszonak pieniński Erysimum pieninicum (Zapał. Pawł.), pszonak Wahlenberga Erysimum wahlenbergii (Asch. & Engl.) Borbás i pszonak węgierski Erysimum hungaricum Zapał opisywane są jako odrębne gatunki^[6]^[5]. W The Plant List pszonak pieniński i pszonak Wahlenberga uznane są natomiast za synonimy pszonaka węgierskiego Erysimum hungaricum^[3]^[5].

Synonimy według The Plant List^[3]:

Erysimum pannonicum subsp. wahlenbergii (Asch. & Engl.) Simonk.
Erysimum pieninicum (Zapał.) Pawł.
Erysimum strictum var. wahlenbergii Asch. & Engl.
Erysimum wahlenbergii (Asch. & Engl.) Borbás
Erysimum wahlenbergii Simonk.
Erysimum wahlenbergii var. pieninicum Zapal.

Rozmieszczenie geograficzne

W Polsce występuje wyłącznie w Pieninach. W 2006 r. znany był z 4 tylko stanowisk; trzy z nich znajdowały się w Pieninach Właściwych (Flaki, Upszar i zamek w Czorsztynie), jedno w Małych Pieninach (wylot wąwozu Homole)^[7]. W Pieninach Właściwych największa jest populacja na zamku w Czorsztynie (ok. 1000 pędów), liczna jest również na Flakach. Populacja w Małych Pieninach liczy kilkadziesiąt osobników^[8].

Morfologia

Pokrój: Roślina o wysokości 30–120 cm z pojedynczą łodygą i różyczką liści odziomkowych. Cała jest szarozielona, przylegająco owłosiona krótkimi, gwiazdkowatymi włoskami o 3-4 ramionach^[9].

Łodyga: Pojedyncza, lub co najwyżej tylko w górnej części słabo rozgałęziona. Jest gęsto ulistniona^[9].

Liście: Ulistnienie skrętoległe. Liście lancetowate o długości 4–8 razy większej od szerokości, całobrzegie lub mające po 5-8 ząbków z każdej strony, górne są bardzo ostre. Okryte są obustronniedrobnymi, przeważnie 3-dzielnymi włoskami^[6]^[9].

Kwiaty: Promieniste, żółte, zebrane na szczycie łodygi w gęste grona. Szypułki kwiatowe o długości kielicha lub krótsze. Działki kielicha o długości 6,5–9 mm, błoniaste z wybrzuszeniem^[9].

Owoc: Prosto wzniesione, równowąskie łuszczyny o długości 4,5–6 cm zakończone dzióbkiem. Zawierają po kilkanaście do kilkudziesięciu nasion^[9].

Biologia i ekologia

Przeważnie jest rośliną dwuletnią, rzadziej byliną. Hemikryptofit. W pierwszym roku wytwarza tylko zimującą różyczkę liściową, w drugim roku kwitnącą łodygę. Po przekwitnieniu przeważnie ginie. Kwitnie od czerwca do lipca, jest owadopylny. Rozmnaża się wyłącznie przez nasiona, mają one dużą siłę kiełkowania (do 90%), zdolność wykiełkowania zachowują przez kilka lat^[7]. Występuje na naskalnych murawach, wyłącznie na podłożu wapiennym. Rośnie również na murach (np. na zamku w Czorsztynie). Jest heksaploidem, liczba chromosomów 2n=48^[7].

Zagrożenia i ochrona

Gatunek objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową, chroniony jest też Konwencją Berneńską^[7].

Kategorie zagrożenia gatunku:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[10]: R (rzadki); 2016: EN (zagrożony)^[11].

Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej czerwonej księgi roślin (2001): VU (vulnerable, narażony); 2014: EN (zagrożony)^[12].

Zagrożeniem dla gatunku jest zarastanie jego siedlisk. W populacji pszonaka na wzgórzu czorsztyńskim stwierdzono ponadto porażenie grzybem Erysiphe cruciferatum. Większość jego stanowisk znajduje się w Pienińskim Parku Narodowym. Liczna populacja na Flakach znajduje się poza jurysdykcją tego parku, jednakże ze względu na charakter siedliska (bardzo stromy i nasłoneczniony południowy stok) ma szansę przetrwać. Jest także uprawiany w ogródkach przy Pawilonach Pienińskiego Parku Narodowego i w wielu krajowych ogrodach botanicznych^[7].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).
↑ ^a ^b ^c The Plant List. [dostęp 2017-02-02].
↑ H.H. Piękoś-Mirkowa H.H., Z.Z. Mirek Z.Z., Erysimum pieninicum, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2014-03-06] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ Zbiorcze sprawozdanie z obserwacji monitoringowych dla pszonaka pienińskiego. [dostęp 2008-06-13].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-02-02].

[iucn-4] H.H. Piękoś-Mirkowa H.H., Z.Z. Mirek Z.Z., Erysimum pieninicum, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2014-03-06] (ang.).

[checklist2002-5] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[szafer-6] Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[Karpaty-7] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[8] Zbiorcze sprawozdanie z obserwacji monitoringowych dla pszonaka pienińskiego. [dostęp 2008-06-13].

[mirek-9] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[10] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[11] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[12] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]