Pszonak
|
||
![]() Morfologia (pszonak drobnokwiatowy) |
||
Systematyka[1] | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | rośliny | |
Klad | rośliny naczyniowe | |
Klad | rośliny nasienne | |
Klasa | okrytonasienne | |
Klad | różowe | |
Rząd | kapustowce | |
Rodzina | kapustowate | |
Rodzaj | pszonak | |
Nazwa systematyczna | ||
Erysimum L. Sp. Pl. 660. 1753[2] |
||
Typ nomenklatoryczny | ||
Erysimum cheiranthoides L.[2] | ||
Synonimy | ||
|
Pszonak (Erysimum L.) – rodzaj roślin z rodziny kapustowatych obejmujący ponad 250[4] gatunków roślin zasiedlających strefę umiarkowaną i ciepłą półkuli północnej[5]. Występują głównie w Europie i Azji, tylko kilka gatunków rośnie dziko w Ameryce Północnej[5]. W naturze spotykane zwykle na obszarach suchych i skalistych[6]. Nazwa rodzaju pochodzi od greckiego eryso – uwalniać od czegoś, w tym wypadku choroby i ma związek ze zastosowaniami leczniczymi niektórych gatunków już w czasach starożytnych[7]. Niektóre gatunki, zwłaszcza lak pospolity (Erysimum cheiri, syn. Cheiranthus cheiri), są szeroko rozpowszechnione w uprawie. Walorem są barwne i pachnące, choć u laku pozbawione nektaru kwiaty[6].
Spis treści
Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]
Rośliny z tego rodzaju są szeroko rozpowszechnione na półkuli północnej, przy czym największe zróżnicowanie rodzaj osiąga w Europie i Azji[3]. Z Europy podawanych jest co najmniej 38 gatunków[6]. Na kontynencie północnoamerykańskim rośnie 19 gatunków[7]. Osiem gatunków rośnie w północnej Afryce i w Makaronezji[3]. Jako rośliny zawleczone pszonaki występują też w Australii i Ameryce Południowej[7]. W granicach Polski naturalnie występuje pięć gatunków, kilka innych przejściowo lub trwale dziczeje[8].
- Gatunki flory Polski[8]
- pszonak drobnokwiatowy (Erysimum cheiranthoides L.)
- pszonak jastrzębcolistny (Erysimum hieraciifolium L.)
- pszonak obłączysty (Erysimum repandum L.) – efemerofit
- pszonak pannoński (Erysimum odoratum Ehrh.)
- pszonak pępawolistny (Erysimum crepidifolium Rchb.) – efemerofit
- pszonak pieniński (Erysimum pieninicum (Zap.) Pawł.)
- pszonak siwy (Erysimum diffusum Ehrh., syn. E. canescens Roth) – efemerofit
- pszonak sztywny (Erysimum marschallianum Andrz. ex M. Bieb., syn. E. durum J. Presl & C. Presl) – antropofit zadomowiony
- pszonak Wahlenberga (Erysimum wahlenbergii (Asch. et Engl.) Borb.) – antropofit zadomowiony (według The Plant List nazwa jest synonimem pszonaka pienińskiego (Erysimum hungaricum Zapał.)[4]
- pszonak Wittmanna (Erysimum wittmannii Zaw.)
-
pszonak drobnokwiatowy (E. cheiranthoides)
-
pszonak jastrzębcolistny (E. hieraciifolium)
-
pszonak obłączysty (E. repandum)
-
pszonak pannoński (E. odoratum)
-
pszonak pępawolistny (E. crepidifolium)
-
pszonak siwy (E. diffusum)
-
pszonak Wittmanna (E. wittmannii)
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny osiągające do 1,2 m wysokości, u niektórych gatunków z drewniejącą dolną częścią pędów[6], rzadko krzewy[3]. Pędy pokryte są włoskami dwudzielnymi lub gwiazdkowatymi, przy czym jeśli są dwudzielne, to dwie części włoska skierowane są w przeciwne strony wzdłuż osi pędu[3]. Pędy prosto wzniesione lub podnoszące się, nierozgałęzione lub rozgałęziające się w części dolnej, czasem górnej[7].
- Liście
- Skrętoległe, łodygowe i czasem skupione w rozecie przyziemnej[7]. Zwykle zwężone u nasady[6], ogonkowe lub siedzące[7]. Blaszka całobrzega lub ząbkowata, czasem zatokowa, rzadko pierzasto silniej powcinana[7]. Często liście są nieco mięsiste[6].
- Kwiaty
- Promieniste, obupłciowe, zebrane w grona. Działki kielicha 4, prosto wzniesione, równowąskie lub lancetowate, boczne czasem z woreczkowatą ostrogą, owłosione. Płatki korony najczęściej żółte lub pomarańczowe, rzadziej białe, różowe lub fioletowe. W górnej części zaokrąglona, w dole z wyraźnym paznokciem i tu u nasady pręcików z miodnikami produkującymi nektar. Pręciki w liczbie 6, prosto wzniesione z pylnikami podłużnymi lub równowąskimi. Zalążnia górna, z wyraźną szyjką słupka[3][6]. Znamię główkowate[7].
- Owoc
- Łuszczyna, o licznych nasionach w każdej komorze ułożonych w jednym rzędzie[3].
Biologia[edytuj | edytuj kod]
Większość gatunków to rośliny dwuletnie, choć zdarzają się rośliny jednoroczne lub byliny, a nawet krzewy[3]. Rośliny obcopylne, zapylane przez owady, zwłaszcza pszczoły[6]. Większość gatunków jest trująca.
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Acachmena H. P. Fuchs, Cheiranthus L., Dichroanthus Webb & Berthel., Syrenia Andrz. ex Besser, Zederbauera H. P. F[9]
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system system APG III z 2009)
Należy do rodziny kapustowatych (Brassicaceae), rzędu kapustowców (Brassicales), kladu różowych (rosids) w obrębie okrytonasiennych (Magnoliophyta)[1][10].
- Pozycja rodzaju w systemie Reveala (1993-1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Capparanae Reveal, rząd kaparowce (Capparales Hutch.), podrząd Capparineae Engl., rodzina kapustowate (Brassicaceae Burnett), plemię Erysimeae Dumort., podplemię Erysiminae Prantl in Engl. & Prantl, rodzaj pszonak (Erysimum L.)[11].
- Erysimum absconditum O.E.Schulz
- Erysimum aciphyllum Boiss.
- Erysimum acrotonum Polatschek & Rech.f.
- Erysimum adcumbens (Boiss.) Polatschek
- Erysimum afghanicum Kitam.
- Erysimum aksaricum Pavlov
- Erysimum alaicum Novopokr. ex Nikitina
- Erysimum albescens (Webb & Berthel.) Bramwell
- Erysimum altaicum C.A.Mey.
- Erysimum amasianum Hausskn. & Bornm.
- Erysimum ammophilum A.Heller
- Erysimum anceps Steven ex Ledeb.
- Erysimum andrzejowskianum DC.
- Erysimum arbuscula (Lowe) Snogerup
- Erysimum arenicola S.Watson
- Erysimum argyrocarpum N.Busch
- Erysimum armeniacum (Sims) J.Gay
- Erysimum artwinense N.Busch
- Erysimum asperulum Boiss. & Heldr.
- Erysimum asperum (Nutt.) DC.
- Erysimum aucherianum J.Gay
- Erysimum aureum M.Bieb. – pszonak złocisty
- Erysimum aznavourii Polatschek
- Erysimum babadagensis Prima
- Erysimum babataghi Korsh.
- Erysimum badghisi (Korsh.) Lipsky ex N.Busch
- Erysimum baeticum (Heywood) Polatschek
- Erysimum bagcii Yıld.
- Erysimum baicalense Polatschek
- Erysimum baytopiae Yıld.
- Erysimum belvederense Polatschek
- Erysimum benthamii Monnet
- Erysimum bicolor (Hornem.) DC.
- Erysimum boissieri Polatschek
- Erysimum bonannianum C.Presl
- Erysimum boreale (C.A.Mey. ex Rupr.) Trautv.
- Erysimum brachycarpum Boiss.
- Erysimum brevistylum Sommier & Levier
- Erysimum brulloi G.Ferro
- Erysimum bulgaricum (Velen.) Ančev & Polatschek
- Erysimum burnatii Vidal
- Erysimum caboverdeanum (Chev.) Sunding
- Erysimum caespitosum DC.
- Erysimum callicarpum Lipsky
- Erysimum calycinum Griseb.
- Erysimum candicum Snogerup
- Erysimum canescens Roth
- Erysimum cantabricum Álv.Mart., Fern.Casado
- Erysimum capitatum (Douglas) Greene
- Erysimum carium Boiss.
- Erysimum carniolicum Doell.
- Erysimum caspicum N.Busch
- Erysimum caucasicum Trautv.
- Erysimum cazorlense J. Holub
- Erysimum chazarjurti N.Busch
- Erysimum cheiranthoides L. – pszonak drobnokwiatowy
- Erysimum × cheiri (L.) Crantz – lak pospolity (syn. Cheiranthus × cheiri L.)
- Erysimum collinum (M.Bieb.) Andrz. ex DC.
- Erysimum comatum Pančić
- Erysimum contractum Sommier & Levier
- Erysimum corinthium (Boiss.) Wettst.
- Erysimum crassicaule (Boiss.) Boiss.
- Erysimum crassipes Fisch. & C.A.Mey.
- Erysimum crassistylum C.Presl
- Erysimum crepidifolium Rchb. – pszonak pępawolistny
- Erysimum cretaceum (Trautv.) Schmalh.
- Erysimum creticum Boiss. & Heldr.
- Erysimum cuspidatum (M.Bieb.) DC.
- Erysimum cyaneum Popov
- Erysimum czernjajevi N.Busch
- Erysimum dagestanicum Polatschek
- Erysimum deflexum Hook.f. & Thomson
- Erysimum degenianum Azn.
- Erysimum diffusum Ehrh. – pszonak siwy
- Erysimum dincii Yıld.
- Erysimum dirmilense Yıld. & Dinç
- Erysimum drenowskii Degen
- Erysimum duranii Yıld.
- Erysimum duriaei Boiss.
- Erysimum echinellum Hand.-Mazz.
- Erysimum ehrendorferi Polatschek
- Erysimum elbrusense Boiss.
- Erysimum elymaiticum Mozaff.
- Erysimum erosum O.E.Schulz
- Erysimum euphraticum Polatschek
- Erysimum evinense Polatschek
- Erysimum exaltatum Andrz. ex Besser
- Erysimum favargeri Polatschek
- Erysimum forrestii (W.W.Sm.) Polatschek
- Erysimum franciscanum Rossbach
- Erysimum frigidum Boiss. & Hausskn.
- Erysimum froehneri Polatschek
- Erysimum funiculosum Hook.f. & Thomson
- Erysimum gabrielianiae Polatschek
- Erysimum gaudanense Litv.
- Erysimum geisleri Polatschek
- Erysimum gelidum Bunge
- Erysimum ghaznicum Cullen & Rech.f.
- Erysimum ghiesbreghtii Donn.Sm.
- Erysimum gladiiferum Boiss. & Hausskn.
- Erysimum graecum Boiss. & Heldr.
- Erysimum gramineum Pomel
- Erysimum grandiflorum Desf.
- Erysimum griffithianum Boiss.
- Erysimum griffithii (Hook.f. & Thomson) Jafri
- Erysimum guneri Yıld.
- Erysimum gypsaceum Botch. & Vved.
- Erysimum hakkiaricum Cullen
- Erysimum handel-mazzettii Polatschek
- Erysimum hedgeanum Al-Shehbaz
- Erysimum heritieri Kuntze
- Erysimum hieraciifolium L. f. – pszonak jastrzębcolistny
- Erysimum himalayense Wettst.
- Erysimum hirschfeldioides Boiss. & Hausskn.
- Erysimum horizontale Candargy
- Erysimum huber-morathii Polatschek
- Erysimum hungaricum Zapał. – pszonak pieniński
- Erysimum ibericum (Adam) DC.
- Erysimum idae Polatschek
- Erysimum ikizdereense Yıld.
- Erysimum incanum Kunze
- Erysimum inconspicuum (S.Watson) MacMill.
- Erysimum inense N.Busch
- Erysimum insulare (Greene) Greene
- Erysimum iraqense Polatschek
- Erysimum ischnostylum Freyn & Sint
- Erysimum jacquemoudii Yıld.
- Erysimum janchenii Fritsch
- Erysimum javalambrense Mateo, M.B.Crespo & López]] Udias
- Erysimum jugicola Jord.
- Erysimum kartalkayaense Yıld.
- Erysimum kerbabaevii Kurbanov & Gudkova
- Erysimum ketenoglui Yıld.
- Erysimum koelzii Polatschek & Rech.f.
- Erysimum korabense Kümmerle & Jáv.
- Erysimum kostkae Polatschek
- Erysimum kotschyanum J.Gay – pszonak Kotschy'ego
- Erysimum krendlii Polatschek
- Erysimum krynkense Lavrenko
- Erysimum kuemmerlei Jáv.
- Erysimum kurdicum Boiss. & Hausskn.
- Erysimum kykkoticum Hadjik. & Alziar
- Erysimum lazistanicum Rupr.
- Erysimum ledebourii D.A.German
- Erysimum leptophyllum (M.Bieb.) Andrz. ex DC.
- Erysimum leptostylum DC.
- Erysimum leucanthemum (Stephan ex Willd.) B.Fedtsch.
- Erysimum lilacinum Steinb.
- Erysimum limprichtii O.E.Schulz
- Erysimum linariifolium Tausch
- Erysimum linifolium (Pers.) J.Gay
- Erysimum lycaonicum (Hand.-Mazz.) Hub.-Mor.
- Erysimum macilentum Bunge
- Erysimum macropetalum Polatschek
- Erysimum macrospermum Cullen & Rech.f.
- Erysimum macrostigma Boiss.
- Erysimum maderense (L'Hér.) Polatschek
- Erysimum majellense Polatschek
- Erysimum maritima Desv.
- Erysimum marschallianum Andrz. ex DC. – pszonak sztywny
- Erysimum marshallii Bois
- Erysimum mayorii Álv.Mart., Nava & Fern.Casado
- Erysimum melicentae Dunn
- Erysimum menziesii (Hook.) Wettst.
- Erysimum metlesicsii Polatschek
- Erysimum meyerianum (Rupr.) N.Busch
- Erysimum moesiacum Velen.
- Erysimum mongolicum D.A.German
- Erysimum montosicolum Jord.
- Erysimum moranii Rollins
- Erysimum munzuriense Polatschek
- Erysimum mutabile Boiss. & Heldr.
- Erysimum myriophyllum Lange
- Erysimum nabievii Adylov
- Erysimum nanum Boiss. & Hohen.
- Erysimum nasturtioides Boiss. & Hausskn.
- Erysimum naxense Snogerup
- Erysimum nervosum Pomel
- Erysimum nevadense Reut.
- Erysimum nuristanicum Polatschek & Rech.f.
- Erysimum occidentale (S.Watson) B.L.Rob.
- Erysimum ochroleucum (Haller f. ex Schleich.) DC. – pszonak żółtawy, p. zagięty, p. niski
- Erysimum odoratum Ehrh. – pszonak pannoński
- Erysimum oleifolium J.Gay
- Erysimum olympicum Boiss.
- Erysimum osseticum Polatschek
- Erysimum pachycarpum Hook.f. & Thomson
- Erysimum parryoides (Kurz) Wettst.
- Erysimum pectinatum Bory & Chaub.
- Erysimum penyalarensis (Pau) Polatschek
- Erysimum perofskianum Fisch. & C.A.Mey. – pszonak Perowskiego
- Erysimum persepolitanum Boiss.
- Erysimum pirinicum Ančev & Polatschek
- Erysimum popovii Rothm.
- Erysimum pseudoatticum Ančev & Polatschek
- Erysimum pseudocheiri Boiss.
- Erysimum pseudocuspidatum Polatschek
- Erysimum pseudopurpureum Polatschek
- Erysimum pseudorhaeticum Polatschek
- Erysimum pulchellum (Willd.) J.Gay – pszonak nadobny
- Erysimum purpureum J.Gay
- Erysimum pusillum Bory & Chaub.
- Erysimum quadrangulum Desf.
- Erysimum raulinii Boiss.
- Erysimum redowskii Weinm.
- Erysimum repandum L. – pszonak obłączysty
- Erysimum rhaeticum (Schleich. ex Hornem.) DC. – pszonak retycki
- Erysimum rhodium Snogerup
- Erysimum rizeense Yıld.
- Erysimum robustum D.Don
- Erysimum roseum (Maxim.) Polatschek
- Erysimum rossicum Polatschek
- Erysimum salangense Polatschek & Rech.f.
- Erysimum samarkandicum Popov
- Erysimum scabrum DC.
- Erysimum schlagintweitianum O.E.Schulz
- Erysimum scoparium (Brouss. ex Willd.) Wettst.
- Erysimum semperflorens (Schousb.) Wettst.
- Erysimum senoneri (Reut.) Wettst.
- Erysimum serpentinicum Polatschek
- Erysimum siliculosum (M.Bieb.) DC.
- Erysimum sintenisianum Bornm.
- Erysimum sisymbrioides C.A.Mey.
- Erysimum sivasicum Yıld.
- Erysimum slavjankae Ančev & Polatschek
- Erysimum smyrnaeum Boiss. & Balansa
- Erysimum sorgerae Polatschek
- Erysimum spetae Polatschek
- Erysimum stenophyllum Boiss. ex Polatschek
- Erysimum stewartii (T.Anderson) Wettst.
- Erysimum strictisiliquum N.Busch
- Erysimum substrigosum (Rupr.) N.Busch
- Erysimum subulatum J.Gay
- Erysimum suffrutescens (Abrams) Rossbach
- Erysimum sylvestre (Crantz) Scop.
- Erysimum szowitsianum Boiss.
- Erysimum takhtajanii V.I. Dorof.
- Erysimum talijevii Klokov
- Erysimum tenellum DC.
- Erysimum teretifolium Eastw.
- Erysimum thyrsoideum Boiss.
- Erysimum tuteliae Yıld.
- Erysimum uncinatifolium Boiss. & A.Huet
- Erysimum vassilczenkoi Polatschek
- Erysimum verrucosum Boiss. & Gaill.
- Erysimum violascens Popov
- Erysimum virgatum Roth
- Erysimum vitellinum Popov
- Erysimum vuralii Yıld.
- Erysimum wagifii Kassumov
- Erysimum wardii Polatschek
- Erysimum welchevii Urum.
- Erysimum wilczekianum Braun-Blanq. & Maire
- Erysimum witmannii Zaw.
- Erysimum yaltirikii Yıld.
- Erysimum yildirimlii Dinç
- Erysimum zeybekianum Yıld.
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
- Niektóre gatunki znajdują zastosowanie w ziołolecznictwie, gdzie służą do pozyskiwania glikozydów nasercowych, takich jak erizymina i erizymozyd. Starożytni Grecy używali pszonaka do leczenia wysiękowego zapalenia opłucnej i innych chorób. W starożytnym Rzymie poznano działanie nasercowe i moczopędne pszonaka oraz stosowano go w puchlinie wodnej. W średniowieczu zaczęto używać pszonaka głównie jako środek nasercowy.
- Niektóre gatunki (np. Erysimum cheiri) są uprawiane jako rośliny ozdobne.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001- .... [dostęp 2010-05-13].
- ↑ a b Erysimum. W: Index Nominum Genericorum [on-line]. [dostęp 2016-02-11].
- ↑ a b c d e f g h Erysimum Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-02-11].
- ↑ a b c Erysimum. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2016-02-11].
- ↑ a b Geoff Burnie i inni: Botanica. Rośliny ogrodowe. Könemann, 2005. ISBN 3-8331-1916-0.
- ↑ a b c d e f g h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 162. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c d e f g h Ihsan A. Al-Shehbaz: Erysimum Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-02-11].
- ↑ a b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland : a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-10-27].
- ↑ Brassicaceae Genera. [dostęp 2010-11-10].
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Erysimum (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-01-30].
- ↑ Nazwy polskie według Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 80. ISBN 978-83-925110-5-2.