Rącznik pospolity

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Rącznik pospolity
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

malpigiowce

Rodzina

wilczomleczowate

Rodzaj

rącznik

Gatunek

rącznik pospolity

Nazwa systematyczna
Ricinus communis L.
Sp. Pl. 1007 1753[3]

Rącznik pospolity, dawniej też rycynus lub kleszczowina (Ricinus communis L.) – gatunek rośliny z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae). Jest jedynym przedstawicielem rodzaju rącznik Ricinus[4]. Pochodzi prawdopodobnie z północno-wschodniej Afryki i Bliskiego Wschodu[5], ew. tylko z Rogu Afryki[4]. Jako gatunek zawleczony szeroko rozprzestrzenił się w regionach o klimacie tropikalnym, podzwrotnikowym i umiarkowanym ciepłym[4]. W wielu krajach świata jest poza tym uprawiany[6].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Kwiatostan
Kwiat żeński
Kwiat męski
Pokrój
Zmienny, uzależniony od warunków klimatycznych. W odpowiednich warunkach osiąga do 4 m wysokości. Pędy w dolnej części drewnieją[5].
Korzeń
Palowy, mocny, silnie rozgałęziony.
Łodyga
Dęta w międzywęźlach, u roślin jednorocznych, o zmiennym kolorze od zielonego do czerwonego, po ciemnopurpurowy (podobnie jak liście), zależnie od podgatunku.
Liście
Długoogonkowe, osadzone na łodydze skrętolegle, dłoniasto klapowane, przypominają kształtem liście kasztanowca, ząbkowane. W Europie środkowej osiągają średnicę 50 cm, w tropikach nawet do 1 m.
Kwiaty
Roślina jednopienna. Kwiaty zebrane w grono, osadzone grupami na osi kwiatostanu. Rozdzielnopłciowe, o pięciodziałkowym okwiecie, najczęściej wiatropylne, męskie skupione w dolnej części kwiatostanu, zredukowane są do pojedynczych, ale rozgałęzionych pręcików. Kwiaty słupkowe zebrane w górnej części kwiatostanu, z 3–5-dzielnym okwiatem, słupek z trójkomorową zalążnią, z trzema rozwidlonymi i piórkowatymi znamionami[5].
Owoce
Brodawkowatokolczaste, trójkomorowe torebki nasienne, pękające wzdłuż trzech szwów. W każdej komorze torebki znajduje się jedno nasiono. Nasiona o wielkości do 2 cm mają kształt owalny, ze szwem po brzusznej stronie, o twardej łupinie nasiennej, lśniące i mozaikowato zabarwione w różnych kolorach.
Pokrój rośliny
Siewka rącznika pospolitego z dwoma liścieniami różniącymi się kształtem od liści dojrzałych
Nasiona

Biologia[edytuj | edytuj kod]

  • W klimacie tropikalnym jest rośliną wieloletnią – krzewem lub małym drzewem. W klimacie śródziemnomorskim rącznik często zachowuje się jak bylina tracąca część nadziemną. Zimuje tylko korzeń. W Polsce przemarza zimą.
  • Roślina trująca. Należy do silnie trujących. Jej nasiona zawierają rycynę śmiertelną dla człowieka w dawce powyżej 0,2 g – ilości zawartej w trzech nasionach rącznika[7].

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

  • Roślina lecznicza
    • Surowiec zielarski: Nasiona rącznika – Semen Ricini. Wytwarza się z nich olej rycynowy, rącznikowy – Oleum Ricini. Nasiona zawierają 35–58% tłuszczu, a także około 20% białka oraz trujące związki – alkaloid rycyninę i białko rycynę.
    • Zastosowanie medyczne: Olej rycynowy stosowany w medycynie, w przeciwieństwie do technicznego otrzymuje się tylko przez tłoczenie na zimno. Działa on drażniąco na błonę śluzową jelita cienkiego, pobudzając jego perystaltykę i dlatego działa rozwalniająco i przeczyszczająco (laxativum). Olej rycynowy będący składnikiem maści i past jest środkiem leczniczym przy leczeniu wrzodów skóry, oparzeń, leiszmaniozy skórnej, chorób pochwy i szyjki macicy oraz okulistyce, przy złuszczającym zapaleniu powiek rogówki.
  • Zastosowanie przemysłowe: Z nasion tłoczonych na ciepło otrzymuje się do 60% oleju nieschnącego, z którego po dehydrogenacji otrzymuje się olej schnący w zależności od przyszłego zastosowania.
  • Roślina ozdobna. Roślina uprawiana na całym świecie w celach ozdobnych, głównie ze względu na ładny pokrój, duże i zdrowo wyglądające liście, bujny wzrost oraz ładne owoce. Jej uprawa jest jednak niebezpieczna ze względu na silnie trujące właściwości.
  • W ogrodzie używany jest jako naturalny repelent przeciw kretom i turkuciom.
  • Roślina kosmetyczna:

Uprawa[edytuj | edytuj kod]

  • Historia uprawy: Obecnie zakłada się, że pierwotnie rącznik występował w Etiopii lub Erytrei, nie ma na to jednak dowodów. Najstarsze nasiona były znajdowane w grobowcach egipskich pochodzących z okresu 4 tysięcy lat p.n.e. Wymieniony jest w Biblii (w Księdze Jonasza 4,6)[9]. Papirusy sprzed 4000 lat zawierają wskazówki na temat uprawy rącznika i zastosowania oleju w medycynie. Był też być może stosowany do smarowania bloków kamiennych w celu zwiększenia ich poślizgu podczas przesuwania przy budowie piramid. Częste wzmianki o rycynusie odnotowywane są w literaturze greckiej, rzymskiej i arabskiej. Prawdopodobnie w czasach greckich uprawa rącznika dotarła do Persji, Indii i stamtąd do Chin. W nowożytnej Europie do oficjalnej medycyny został zaliczony w 1788 r., kiedy to olej rycynowy został dopuszczony do użytku przez farmakopeę londyńską.
  • Uprawa: W Polsce jest uprawiany jako roślina jednoroczna poprzez wysiew nasion. Jest bardzo wrażliwy na przymrozki (siewki marzną przy -1 °C). W latach sześćdziesiątych XX w. przeprowadzano w Polsce próby z uprawą polową rącznika. Zakończyły się one niepowodzeniem, ze względu na zbyt małą wydajność dojrzałych nasion, spowodowaną krótkim okresem wegetacyjnym (dojrzałe rośliny marzną w temperaturze -3 °C).

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Rącznik pospolity zwyczajowo nazywany jest także kleszczowiną pospolitą lub rycynusem. Nazwa kleszczowina od wyglądu nasion przypominających opitą krwią samicę kleszcza pospolitego Ixodes ricinus[10]. W łacinie klasycznej są dwa znaczenia słowa ricinus: 'kleszcz' i 'rącznik'[11]. Olej rącznikowy (rycynowy) nosił w dawnej polszczyźnie nazwę olej kleszczowinowy[12].

Ze względu na kształt liści w średniowieczu nazywany był "Dłonią Chrystusa" – Palma Christi[13].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-11-26] (ang.).
  3. The Plant List. [dostęp 2015-01-03].
  4. a b c Ricinus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2023-01-07].
  5. a b c Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 118. ISBN 0-333-74890-5.
  6. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2015-01-03].
  7. Dorota Wrońska. Oswojenie mordercy. „Wiedza i Życie”, s. 46-49, wrzesień 2010. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929. 
  8. Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 188. ISBN 83-09-00765-5.
  9. Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  10. Dunglison R. 1860: Medical lexicon: A dictionary of medical science... Blanchard & LEa, Philadelphia, str. 804.
  11. Plezia M. 1959–1979: Słownik łacińsko-polski. Wyd. 2. 1998–1999, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
  12. Majewski E. 1894: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Nakładem autora, Warszawa; F. A. Brockhaus, Leipzig.
  13. Scarpa A., Guerci A. 1982: Various uses of the castor oil plant (Ricinus communis L.). A review. J. Ethnophamacol. 5: 117–137.