Rącznik pospolity
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj |
rącznik |
Gatunek |
rącznik pospolity |
Nazwa systematyczna | |
Ricinus communis L. Sp. Pl. 1007 1753[3] |
Rącznik pospolity, dawniej też rycynus lub kleszczowina (Ricinus communis L.) – gatunek rośliny z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae). Jest jedynym przedstawicielem rodzaju rącznik Ricinus[4]. Pochodzi prawdopodobnie z północno-wschodniej Afryki i Bliskiego Wschodu[5], ew. tylko z Rogu Afryki[4]. Jako gatunek zawleczony szeroko rozprzestrzenił się w regionach o klimacie tropikalnym, podzwrotnikowym i umiarkowanym ciepłym[4]. W wielu krajach świata jest poza tym uprawiany[6].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Zmienny, uzależniony od warunków klimatycznych. W odpowiednich warunkach osiąga do 4 m wysokości. Pędy w dolnej części drewnieją[5].
- Korzeń
- Palowy, mocny, silnie rozgałęziony.
- Łodyga
- Dęta w międzywęźlach, u roślin jednorocznych, o zmiennym kolorze od zielonego do czerwonego, po ciemnopurpurowy (podobnie jak liście), zależnie od podgatunku.
- Liście
- Długoogonkowe, osadzone na łodydze skrętolegle, dłoniasto klapowane, przypominają kształtem liście kasztanowca, ząbkowane. W Europie środkowej osiągają średnicę 50 cm, w tropikach nawet do 1 m.
- Kwiaty
- Roślina jednopienna. Kwiaty zebrane w grono, osadzone grupami na osi kwiatostanu. Rozdzielnopłciowe, o pięciodziałkowym okwiecie, najczęściej wiatropylne, męskie skupione w dolnej części kwiatostanu, zredukowane są do pojedynczych, ale rozgałęzionych pręcików. Kwiaty słupkowe zebrane w górnej części kwiatostanu, z 3–5-dzielnym okwiatem, słupek z trójkomorową zalążnią, z trzema rozwidlonymi i piórkowatymi znamionami[5].
- Owoce
- Brodawkowatokolczaste, trójkomorowe torebki nasienne, pękające wzdłuż trzech szwów. W każdej komorze torebki znajduje się jedno nasiono. Nasiona o wielkości do 2 cm mają kształt owalny, ze szwem po brzusznej stronie, o twardej łupinie nasiennej, lśniące i mozaikowato zabarwione w różnych kolorach.
Biologia
[edytuj | edytuj kod]- W klimacie tropikalnym jest rośliną wieloletnią – krzewem lub małym drzewem. W klimacie śródziemnomorskim rącznik często zachowuje się jak bylina tracąca część nadziemną. Zimuje tylko korzeń. W Polsce przemarza zimą.
- Roślina trująca. Należy do silnie trujących. Jej nasiona zawierają rycynę śmiertelną dla człowieka w dawce powyżej 0,2 g – ilości zawartej w trzech nasionach rącznika[7].
Zastosowanie
[edytuj | edytuj kod]- Roślina lecznicza
- Surowiec zielarski: Nasiona rącznika – Semen Ricini. Wytwarza się z nich olej rycynowy, rącznikowy – Oleum Ricini. Nasiona zawierają 35–58% tłuszczu, a także około 20% białka oraz trujące związki – alkaloid rycyninę i białko rycynę.
- Zastosowanie medyczne: Olej rycynowy stosowany w medycynie, w przeciwieństwie do technicznego otrzymuje się tylko przez tłoczenie na zimno. Działa on drażniąco na błonę śluzową jelita cienkiego, pobudzając jego perystaltykę i dlatego działa rozwalniająco i przeczyszczająco (laxativum). Olej rycynowy będący składnikiem maści i past jest środkiem leczniczym przy leczeniu wrzodów skóry, oparzeń, leiszmaniozy skórnej, chorób pochwy i szyjki macicy oraz okulistyce, przy złuszczającym zapaleniu powiek rogówki.
- Zastosowanie przemysłowe: Z nasion tłoczonych na ciepło otrzymuje się do 60% oleju nieschnącego, z którego po dehydrogenacji otrzymuje się olej schnący w zależności od przyszłego zastosowania.
- Roślina ozdobna. Roślina uprawiana na całym świecie w celach ozdobnych, głównie ze względu na ładny pokrój, duże i zdrowo wyglądające liście, bujny wzrost oraz ładne owoce. Jej uprawa jest jednak niebezpieczna ze względu na silnie trujące właściwości.
- W ogrodzie używany jest jako naturalny repelent przeciw kretom i turkuciom.
- Roślina kosmetyczna:
Uprawa
[edytuj | edytuj kod]- Historia uprawy: Obecnie zakłada się, że pierwotnie rącznik występował w Etiopii lub Erytrei, nie ma na to jednak dowodów. Najstarsze nasiona były znajdowane w grobowcach egipskich pochodzących z okresu 4 tysięcy lat p.n.e. Wymieniony jest w Biblii (w Księdze Jonasza 4,6)[9]. Papirusy sprzed 4000 lat zawierają wskazówki na temat uprawy rącznika i zastosowania oleju w medycynie. Był też być może stosowany do smarowania bloków kamiennych w celu zwiększenia ich poślizgu podczas przesuwania przy budowie piramid. Częste wzmianki o rycynusie odnotowywane są w literaturze greckiej, rzymskiej i arabskiej. Prawdopodobnie w czasach greckich uprawa rącznika dotarła do Persji, Indii i stamtąd do Chin. W nowożytnej Europie do oficjalnej medycyny został zaliczony w 1788 r., kiedy to olej rycynowy został dopuszczony do użytku przez farmakopeę londyńską.
- Uprawa: W Polsce jest uprawiany jako roślina jednoroczna poprzez wysiew nasion. Jest bardzo wrażliwy na przymrozki (siewki marzną przy -1 °C). W latach sześćdziesiątych XX w. przeprowadzano w Polsce próby z uprawą polową rącznika. Zakończyły się one niepowodzeniem, ze względu na zbyt małą wydajność dojrzałych nasion, spowodowaną krótkim okresem wegetacyjnym (dojrzałe rośliny marzną w temperaturze -3 °C).
Nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]Rącznik pospolity zwyczajowo nazywany jest także kleszczowiną pospolitą lub rycynusem. Nazwa kleszczowina od wyglądu nasion przypominających opitą krwią samicę kleszcza pospolitego Ixodes ricinus[10]. W łacinie klasycznej są dwa znaczenia słowa ricinus: 'kleszcz' i 'rącznik'[11]. Olej rącznikowy (rycynowy) nosił w dawnej polszczyźnie nazwę olej kleszczowinowy[12].
Ze względu na kształt liści w średniowieczu nazywany był „dłonią Chrystusa” – Palma Christi[13].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-11-26] (ang.).
- ↑ The Plant List. [dostęp 2015-01-03].
- ↑ a b c Ricinus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2023-01-07].
- ↑ a b c Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 118. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2015-01-03].
- ↑ Dorota Wrońska. Oswojenie mordercy. „Wiedza i Życie”, s. 46-49, wrzesień 2010. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929.
- ↑ Bohumír. Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 188. ISBN 83-09-00765-5.
- ↑ Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
- ↑ Dunglison R. 1860: Medical lexicon: A dictionary of medical science... Blanchard & LEa, Philadelphia, str. 804.
- ↑ Plezia M. 1959–1979: Słownik łacińsko-polski. Wyd. 2. 1998–1999, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
- ↑ Majewski E. 1894: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Nakładem autora, Warszawa; F. A. Brockhaus, Leipzig.
- ↑ Scarpa A., Guerci A. 1982: Various uses of the castor oil plant (Ricinus communis L.). A review. J. Ethnophamacol. 5: 117–137.
- BioLib: 39395
- EoL: 1151096
- EUNIS: 169992
- Flora of China: 200012604
- Flora of North America: 200012604
- FloraWeb: 6963
- GBIF: 5380041
- identyfikator iNaturalist: 56739
- IPNI: 355498-1
- ITIS: 28393
- NCBI: 3988
- Plant Finder: 280095
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-178867
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:355498-1
- Tela Botanica: 56184
- identyfikator Tropicos: 12800093
- USDA PLANTS: RICO3
- CoL: 4T27V