Szatanka czarna

Szatanka czarna
	Chiropotes satanas
	(Hoffmannsegg, 1807)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Parvordo	małpy szerokonose
Rodzina	sakowate
Podrodzina	saki
Rodzaj	szatanka
Gatunek	szatanka czarna
Synonimy
	Cebus satanas Hoffmannsegg, 1807; Chiropotes ater J.E. Gray, 1870; Pithecia nigra Trouessart, 1897;
	Cebus satanas Hoffmannsegg, 1807; Chiropotes ater J.E. Gray, 1870; Pithecia nigra Trouessart, 1897;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; zagrożony
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Szatanka czarna^[5], szatanka^[6], czuprynek szataniec^[6] (Chiropotes satanas) – zagrożony wyginięciem gatunek ssaka naczelnego z podrodziny saki (Pitheciinae) w obrębie rodziny sakowatych (Pitheciidae).

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Gatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 1807 roku niemiecki przyrodnik Johann Centurius Hoffmannsegg, nadając mu nazwę Cebus satanas^[1]. Miejsce typowe to Cametá, w dolnym biegu rzeki Tocantins, w Pará, w Brazylii^[1]^[7]^[8]. Prawdopodobnym okazem typowym jest dorosły samiec opisany i zilustrowany przez Alexandra von Humboldta w 1811 roku^[9]^[10]; Philip Hershkovitz wyznaczył w 1985 roku lektotyp w postaci zamontowanej skóry z czaszką w środku ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie; okaz został zebrany w 1804 roku przez Friedricha Wilhelma Siebera^[10].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten takson za gatunek monotypowy^[11].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

Chiropotes: gr. χειρ kheir, χειρος kheiros „ręka”; ποτης potēs „pijący”, od πινω pinō „pić”^[12].
satanas: w judaizmie Szatan (gr. Σατανας Satanas) był jednym z aniołów, który zbuntował się przeciwko Bogu^[13].

Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

Szatanka czarna występuje w północnej Brazylii, na południe od dolnego biegu rzeki Amazonki, od rzeki Tocantins do wschodnich granic amazońskich lasów deszczowych w stanach Pará i Maranhão^[11].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Długość ciała (bez ogona) samic 34–39 cm, samców 38–42 cm, długość ogona samic 36–41 cm, samców 36–42 cm; masa ciała samic 2–3,5 kg, samców 2,5–4 kg^[14]^[15]. Sierść gęsta, szczególnie długa na ogonie, czarna, na grzbiecie może być czarnoruda. Twarz nieowłosiona, czarna.

Ekologia[edytuj | edytuj kod]

Występują w lasach tropikalnych, gdzie przebywają głównie w wysokich partiach koron drzew.

Sposób lokomocji saki określany jest jako nadrzewna czworonożność – przemieszczanie się po poziomo ułożonych gałęziach przy zaangażowaniu czterech kończyn. Rzadko skaczą, a jeszcze rzadziej się wspinają. Szatanki żyją w stadach złożonych z osobników obu płci. Stada liczą od 8 do 40 osobników. Charakterystyczny dla tego gatunku jest ogon, który jest chwytny u młodych do około drugiego miesiąca życia, a później traci tę zdolność. Małpy z rodziny sakowatych mają ogony niechwytne.

Inną, również charakterystyczną dla szatanek cechą jest reakcja na stres spowodowany pojawieniem się zagrożenia, przy obronie terytoriów lub towarzyszy. Dwa lub więcej osobników, najczęściej są to samce, przyciskają się do siebie, często się przy tym obejmując, wydając alarmujące, świergotliwe dźwięki. Trwa to około 20 sekund. Zachowania te obserwowano najczęściej pomiędzy dwoma samcami, rzadziej pomiędzy samcem i samicą, natomiast nie stwierdzono go pomiędzy dwiema samicami.

Status i ochrona[edytuj | edytuj kod]

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii EN (ang. endangered ‘zagrożony’)^[4]. Liczebność populacji tych małp gwałtownie spada w wyniku utraty siedlisk spowodowanej rozwojem rolnictwa oraz z powodu polowań^[4].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b ^c J.C. Hoffmannsegg. Beschreibung vier affenartiger Thiere aus Brasilien. „Der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin Magazin für die neuesten Entdeckungen in der gesammten Naturkunde”. 10, s. 93, 1807. (niem.).
↑ J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 61. (ang.).
↑ É.L. Trouessart: Catalogus mammalium tam viventium quam fossilium. Wyd. Nova ed. (prima completa). Cz. 1. Berolini: R. Friedländer & sohn, 1898, s. 43. (łac.).
↑ ^a ^b ^c M.M. Port-Carvalho M.M. i inni, Chiropotes satanas, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-13] (ang.).
↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 41–42. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 349, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Chiropotes satanas. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-13].
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Chiropotes satanas (Hoffmannsegg, 1807). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-13]. (ang.).
↑ A. von Humboldt: Sur les singes qui habitent les rives de l’Orénoque, du cassiquiare et du Rio Negro. W: A. von Humboldt & A. Bonpland: Recueil d’observations de zoologie et d’anatomie comparée, faites dans l’Océan atlantique, dans l’intérieur du nouveau continent et dans la mer du sud pendant les années 1799, 1800, 1801, 1802 et 1803. T. 1. Paris: F. Schoell, 1812, s. 315, ryc. xvii. (fr. • łac.).
↑ ^a ^b P. Hershkovitz. A preliminary taxonomic review of the South American bearded saki monkeys genus Chiropotes (Cebidae, Platyrrhini), with the description of a new subspecies. „Fieldiana”. Zoology. 27, s. 25, 1985. (ang.).
↑ ^a ^b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 208. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 182, 1904. (ang.).
↑ Edmund C.E.C. Jaeger Edmund C.E.C., Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 203, OCLC 637083062 (ang.).
↑ S.F. Ferrari, L.M. Veiga, L.P. Pinto, L.K. Marsh, R.A. Mittermeier & A.B. Rylands: Family Pitheciidae (Titis, Sakis and Uacaris). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 479–480. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 135. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Chiropotes satanas. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-13].
K. Gron: Primate Factsheets: Bearded saki (Chiropotes) Taxonomy, Morphology, & Ecology. 2009. [dostęp 2018-10-18]. (ang.).
A. Berne & S. Frost: Chiropotes satanas. (On-line), Animal Diversity Web, 2008. [dostęp 2010-03-02]. (ang.).

[Hoffmannsegg-1] J.C. Hoffmannsegg. Beschreibung vier affenartiger Thiere aus Brasilien. „Der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin Magazin für die neuesten Entdeckungen in der gesammten Naturkunde”. 10, s. 93, 1807. (niem.).

[Gray-2] J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 61. (ang.).

[Trouessart-3] É.L. Trouessart: Catalogus mammalium tam viventium quam fossilium. Wyd. Nova ed. (prima completa). Cz. 1. Berolini: R. Friedländer & sohn, 1898, s. 43. (łac.).

[iucn-4] M.M. Port-Carvalho M.M. i inni, Chiropotes satanas, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-13] (ang.).

[Cichocki&inni-5] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 41–42. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Kowalski&inni-6] K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 349, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.

[Wilson&Reeder-7] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Chiropotes satanas. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-13].

[mdd-8] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Chiropotes satanas (Hoffmannsegg, 1807). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-13]. (ang.).

[hum-9] A. von Humboldt: Sur les singes qui habitent les rives de l’Orénoque, du cassiquiare et du Rio Negro. W: A. von Humboldt & A. Bonpland: Recueil d’observations de zoologie et d’anatomie comparée, faites dans l’Océan atlantique, dans l’intérieur du nouveau continent et dans la mer du sud pendant les années 1799, 1800, 1801, 1802 et 1803. T. 1. Paris: F. Schoell, 1812, s. 315, ryc. xvii. (fr. • łac.).

[her-10] P. Hershkovitz. A preliminary taxonomic review of the South American bearded saki monkeys genus Chiropotes (Cebidae, Platyrrhini), with the description of a new subspecies. „Fieldiana”. Zoology. 27, s. 25, 1985. (ang.).

[Burgin&inni-11] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 208. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Palmer-12] T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 182, 1904. (ang.).

[Jaeger-13] Edmund C.E.C. Jaeger Edmund C.E.C., Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 203, OCLC 637083062 (ang.).

[Ferrari&inni-14] S.F. Ferrari, L.M. Veiga, L.P. Pinto, L.K. Marsh, R.A. Mittermeier & A.B. Rylands: Family Pitheciidae (Titis, Sakis and Uacaris). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 479–480. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[amw-15] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 135. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]