Salambo

Salambo

Salammbô

Autor	Gustaw Flaubert
Typ utworu	powieść
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Francja
Język	francuski
Data wydania	1862

Salambo (mal. Gaston Bussière, 1907)

Salambo (oryg. fr. Salammbô) – powieść Gustawa Flauberta z 1862 roku, której akcja rozgrywa się podczas wojny Kartagińczyków z najemnikami w III stuleciu p.n.e. (240-237 p.n.e.).

Na język polski przetłumaczona pierwotnie przez Natalię Dygasińską pt. Córka Hamilkara (1876), a następnie przez W. Rogowicza jako Salambo (wyd. Książka i Wiedza, Warszawa, 1950). W 1864 umieszczona przez Watykan w Indeksie ksiąg zakazanych.

Okoliczności powstania utworu

Pomysł napisania powieści historycznej, bliskiej konwencjom romantycznym, powstał u Flauberta pod wpływem niepowodzeń związanych z utworem Pani Bovary. Twórca uznał wówczas, że nie będzie w stanie pisać o współczesnym mu świecie bez ponownego narażania się na oskarżenia o niemoralność, i zdecydował się umieścić akcję kolejnej powieści w dalekiej przeszłości, a jej główną bohaterką uczynić kobietę o imieniu Pyrrha. W 1858 udał się do Tunisu dla poznania ruin Kartaginy, równolegle zapoznając się z odpowiednimi tekstami historyków starożytnych. Pod wpływem tych lektur całkowicie przekształcił pierwotny plan powieści, zmieniając też imię tytułowej postaci.

Od dzieciństwa zafascynowany historią starożytną, Flaubert poszerzał swoją wiedzę o dziejach i obyczajowości Kartaginy przez kilka miesięcy, zanim ostatecznie przystąpił do pisania. Latem 1857 w listach do przyjaciół skarżył się, iż mimo przeczytania ponad stu pozycji opisujących różne aspekty dziejów interesującej go epoki, nadal nie jest w stanie wyobrazić sobie emocji przeżywanych przez uczestników wojny, którą obrał za tło akcji powieści.

Treść

Po zakończeniu pierwszej wojny punickiej tysiące najemników zatrudnionych przez władze Kartaginy oczekują na wypłatę żołdu, która jednak nie następuje. Gdy atmosfera w ich obozie staje się nerwowa, część z nich, dowodzona przez Matha, pustoszy ogrody pałacu wodza Hamilkara, gdzie Matho widzi jego córkę – piękną Salambo. Władze Kartaginy nakazują najemnikom wyjść z miasta i oczekiwać na wypłatę poza murami. Po wymarszu do żołnierzy docierają wiadomości o śmierci trzystu ich towarzyszy w mieście i o dalszej zwłoce z wypłatą. Dodatkowo do buntu podżega ich podstępny i mściwy Grek Spendiusz – były niewolnik. Wojska najemne podejmują oblężenie miasta.

Dla osłabienia ducha obrońców Matho i Spendiusz przedostają się do miasta, z którego Matho wykrada przedmiot kultu – święty welon (zaimf). Trwają też walki o miasto Utyka, z którego ostatecznie najemnicy zostają wyparci. Sytuację buntowników ratuje powrót oddziałów Matha. Tymczasem do Kartaginy powraca Hamilkar Barkas, niedawny bohater wojny z Rzymem, teraz obwiniany za bunt najemników, którymi wcześniej dowodził. Choć wódz początkowo nie chce występować przeciw tym, których racje pojmuje, ulega w końcu namowom na przejęcie dowództwa nad wojskami kartagińskimi. Zaczyna odnosić zwycięstwa, jednak Kartagina nadal pozostaje odcięta od reszty ziem kraju. W mieście szerzy się głód, a utrata zaimfu nasila zwątpienie i obawy mieszkańców. Za namową kapłanów Salambo udaje się do namiotu Matha, by odzyskać święty welon. Uwodzi go, po czym ucieka, wykradając zaimf. Tymczasem Hamilkar porozumiewa się z Narr Hawasem, władcą sąsiedniego państwa pomagającego najemnikom, i skłania go do zerwania sojuszu z Mathem.

W toku zażartych walk najemnicy na nowo otaczają Kartaginę, której mieszkańcy, cierpiąc z głodu i pragnienia, składają własne dzieci w ofierze Molochowi. Hamilkar ukrywa swego kilkuletniego syna Hannibala, ratując mu życie. Tymczasem część oddziałów najemników zostaje zwabiona do skalnego wąwozu i tam otoczona; tam umierają z głodu. Pojmany i ukrzyżowany zostaje również Spendiusz. W odwecie najemnicy zabijają w taki sam sposób okrutnego dowódcę kartagińskiego Hannona. Pozostałe wojska najemników zostają pokonane i wycięte w końcowej bitwie. Jedynie wzięty do niewoli Matho zostaje przeznaczony do złożenia go na ofiarę dziękczynną. Prowadzony ulicami miasta, wyszydzany i maltretowany przez tłum, staje przed Salambo, która ma za chwilę zostać małżonką Narr Hawasa. Na widok jego zmasakrowanej postaci dziewczyna pada martwa.

Cechy utworu

Salambo wśród gołębi (mal. Georges Rochegrosse, 1895)

Głównym tematem powieści jest cierpienie i obsesja przywódcy najemników Matha, który w ujęciu Flauberta stał się romantycznym barbarzyńcą, i którego życie od momentu spotkania z Salambo jest podporządkowane marzeniom o niej. Motywacją Matha w działaniu nie są pieniądze (jak w przypadku autentycznych przywódców buntu), lecz pożądanie nieosiągalnej córki Hamilkara. Toczona przez niego walka jest bojem o wszystko albo nic: Matho utożsamia walkę o Kartaginę z walką o własną miłość. Skazany jest jednak na klęskę, gdyż dowodzone przez niego siły nie są zdolne do skoordynowanego działania – zbyt wielkie są wśród jego żołnierzy różnice kulturowe i językowe. Stosując zabieg ironii, Flaubert konstruuje monumentalną scenę wkroczenia Matha do Kartaginy – jest to jednak wejście do miasta przez bezbronnego jeńca, zakończone jego egzekucją – nie zaś wymarzone przez bohatera zdobycie fortecy.

Salambo jest równocześnie powieścią o iluzji i nietrwałości. Matho marzy o życiu z Salambo w mitycznej, rajskiej krainie, zarazem wyobrażając sobie Kartaginę jako niezdobytą, mityczną twierdzę. Tymczasem oblegane przez najemników miasto jest pogrążone w wewnętrznym chaosie, zaś jego mieszkańcy nie wiedzą, w jaki sposób ratować własne życie. Iluzją jest również pozycja Hamilkara Barkasa, na przemian czczonego i potępianego przez współrodaków (zależnie od wyników toczonych przez niego bitew), a nawet szczęście samej Salambo, odsuniętej wbrew własnej woli od roli kapłanki Tanit i zmuszonej do zawarcia małżeństwa. Kruchość jej istnienia symbolicznie ukazuje śmierć tytułowej postaci w finałowej scenie utworu.

Recepcja

Galijscy najemnicy w Kartaginie (mal. Paul Jamin – Pokusa)

Powieść została bardzo dobrze przyjęta przez krytykę (poza Sainte-Beuve'em, który zarzucił Flaubertowi sadyzm i mnogość niezrozumiałego słownictwa) oraz innych znanych artystów francuskich – o Salambo pozytywnie wypowiadał się Victor Hugo, Jules Michelet czy Hector Berlioz. Wysoko oceniona została zarówno umiejętność oddawania przez autora realiów minionej epoki, jak i siła oddziaływania licznych w utworze epickich scen zbiorowych i batalistycznych. Doceniono nowatorski sposób ukazania wydarzeń wojennych z perspektywy ich szeregowych uczestników, równoległe ukazywanie punktu widzenia obydwu stron, a zarazem wyjątkową atmosferę utworu.

Późniejsi krytycy byli mniej przychylni wobec Salambo – mimo docenienia rozmachu utworu i talentu narracyjnego Flauberta, powieść ta zyskiwała o wiele niższe oceny niż Pani Bovary czy Szkoła uczuć, jako nienaturalna, pełna umyślnie przejaskrawionych epizodów i przesadnie eksponująca okrucieństwo. Krytycy ci wychodzili z założenia, że Flaubert, pragnąc za wszelką cenę "odciąć się" od Pani Bovary i jej stylistyki, celowo skonstruował Salambo jako jej zupełne zaprzeczenie – pomimo istniejących podobieństw w psychologicznym rysie obydwu bohaterek.

Wielkim obrońcą i miłośnikiem Salambo był György Lukács, który uznał ją za wzorcową powieść historyczną. Z taką interpretacją nie zgadzał się inny badacz francuskiej powieści dziewiętnastowiecznej Victor Brombert, którego zdaniem utwór, chociaż utrzymany w historycznej konwencji, był przede wszystkim opowieścią o świętokradztwie, naturze bogów i zakazanej namiętności, zaś Flaubert, nie chcąc dopuścić do nowego skandalu obyczajowego, zatuszował te skandalizujące motywy wśród wielości krwawych scen bitewnych. Podkreślany był tu fakt, że Salambo nie jest w stanie w rzeczywistości przedstawić obrazu prawdziwej Kartaginy ze względu na całkowity brak opisów życia codziennego tego miasta w literaturze historycznej.

Adaptacje i nawiązania

Sztuki plastyczne

• Rzeźby w brązie: Théodore'a Rivière (1895) i Jean Antoine Marie Idraca (1903)
• Litografia barwna Alfonsa Muchy (1896) i obraz Gastona Bussière'a (1907)

Muzyka

• Salambo – opera Ernesta Reyera (1890);
• Salambo – opera Philippe'a Fénelona (1998);
• W 1989 Julie Pietri śpiewała piosenkę zatytułowaną Salambo i nawiązującą do losów tytułowej bohaterki powieści;
• W 1977 powstał zatytułowany tak album grupy rockowej Wapassou ze Strasburga;
• Opery na podstawie powieści pisali Modest Musorgski i Siergiej Rachmaninow, jednak żaden nie dokończył swojego dzieła.

Film

• Cabiria - włoski film Giovanni'ego Pastrone z 1914 luźno opierał swoją fabułę o wątki z Salambo
• Salammbô – francuski film Pierre'a Marodona z 1925
• Salammbô – włosko-francuski film Sergia Grieca z 1960

Komiks

Luźną interpretację powieści, łączącą wątki flaubertowskie z elementami science fiction, stworzył Philippe Druillet w trzech albumach: Salambo, Kartagina i Matho.

Inne

• Bezpośrednio po wydaniu książki w paryskim Palais-Royal została wystawiona jej parodia pt. Folambo.
• 9 sierpnia 1980, w dniu rocznicy śmierci Flauberta, Rober Racine czytał publicznie, bez przerwy, cały tekst Salambo.
• Na fabule powieści oparto tak samo zatytułowaną grę komputerową.

Bibliografia

• F. Brown, Gustaw Flaubert: w niewoli słowa i kobiet, Twój Styl, Warszawa 2008, ISBN 978-83-7163-470-3

Linki zewnętrzne

• Tekst powieści według wydania z 1881