Tekst źródłowy strony Smaczliwka wdzięczna

{{Takson infobox
 |nazwa                = Smaczliwka wdzięczna
 |grafika              = Avocado Hass - single and halved.jpg
 |opis grafiki         = Przekrój przez owoc
 |alt grafiki          = 
 |systematyka ref      = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" />
 |domena               = [[eukarionty]]
 |królestwo            = [[rośliny]]
 |podkrólestwo         = [[rośliny zielone]]
 |nadgromada           = [[rośliny telomowe]]
 |gromada              = [[rośliny naczyniowe]]
 |podgromada           = [[rośliny nasienne]]
 |nadklasa             = [[okrytonasienne]]
 |klasa                = ''[[Magnoliopsida]]''
 |nadrząd              = [[magnoliopodobne]]
 |rząd                 = [[wawrzynowce]]
 |rodzina              = [[wawrzynowate]]
 |rodzaj               = [[smaczliwka]]
 |gatunek              = smaczliwka wdzięczna
 |nazwa łacińska       = Persea americana
 |autor                = Mill.
 |cytat                = Gard. Dict. ed. 8 s.p. 1768<ref name="tpl1">{{Cytuj stronę |url = http://www.theplantlist.org/tpl1.1/record/kew-2529835 |tytuł = Persea americana Mill. |praca = The Plant List. Version 1.1 |data dostępu = 2016-10-21}}</ref>
 |synonimy             = 
 |IUCN id              = 96986556
 |status IUCN          = LC
 |wikispecies          = 
 |commons              = Category:Persea americana
}}
[[Plik:Starr 060928-0513 Persea americana-2.jpg|thumb|left|180px|Pokrój]]
[[Plik:Persea americana20090705 42.jpg|thumb|left|180px|Liście]]
[[Plik:Persea americana flowers-2.jpg|thumb|left|180px|Kwiat]]
'''Smaczliwka wdzięczna, awokado właściwe''' (''Persea americana'') – [[gatunek (biologia)|gatunek]] wiecznie zielonych [[drzewo|drzew]] z rodziny [[wawrzynowate|wawrzynowatych]] (''Lauraceae''). Wykopaliska dowodzą, że awokado było już wykorzystywane 7000 lat p.n.e. Pierwotnie pochodzi z południowego [[Meksyk]]u, lecz stosunkowo szybko rozpowszechniło się z Ameryki Północnej – przez Środkową – aż do Południowej ([[Peru]])<ref>{{cytuj stronę| url =http://www.avocadissimo.de |tytuł = Avocadissimo |praca =Alles rund um die Avocado |język = de |data dostępu = 2011-06-10}}</ref>.

== Morfologia ==
; Pokrój: [[Drzewo]] dorastające do 24 m wysokości<ref name=":0">{{Cytuj|autor = Bartosz Kulczyński, Anna Gramza-Michałowska|tytuł = Awokado. wartość żywieniowa|data = 2015|czasopismo = Przemysł Spożywczy|issn = 0033-250X|miejsce = Warszawa|wydawca = Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o.|s = 33–34|język = pl}}</ref>.
; [[Liść|Liście]]: Skórzaste, lancetowate, całobrzegie, o długości do 25 cm, 2–12 cm szerokości, ułożone na pędzie skrętolegle lub naprzemianlegle.
; [[Kwiat]]y: Żółtawozielone, zebrane w [[wiecha|wiechy]] na szczytach pędów.
; [[Owoc]]e: Owoc o masie do 170 g, nazywany '''gruszką awokado''', ma gruszkowaty, rzadziej okrągły lub jajowaty kształt<ref name=":0" />. Gruby, zielony [[egzokarp]] otacza tłusty, kremowozielonkawy miąższ ([[mezokarp]]) oraz niejadalne [[nasiono]]. Ze względu na brak [[endokarp]]u owoc ten jest jednonasienną [[jagoda (botanika)|jagodą]]<ref>{{cytuj stronę| url =http://www.globinmed.com/index.php?option=com_content&view=article&id=79893:persea-americana-miller&catid=380:p |tytuł = Persea americana Miller |praca =Global Information Hub on Integrated Medicine (Globinmed) |język = en |data dostępu = 2011-01-25}}</ref><ref>{{cytuj książkę |tytuł =The encyclopedia of fruit & nuts |inni =Janick J., Paull R. E. (red.) |wydawca =Cambridge University Press |miejsce =Cambridge |rok =2006 |strony = 441 |isbn =978-0-85199-638-7}}</ref><ref>{{cytuj książkę |autor =Litz R. E., Witjaksono, Raharjo S., Efendi D., Pliego-Alfaro F., Barcelo-Munoz A. |tytuł =Persea americana Avocado. W: Litz R. E. (red.) Biotechnology of fruit and nut crops. Biotechnology in Agriculture Series |wydawca =Biotechnology in Agriculture Series 29 |rok =2004 |strony = 325–345 |isbn =0-85199-662-0}}</ref>, z nasionem otoczonym cienką [[łupina nasienna|łupiną nasienną]]. Z uwagi jednak na podobieństwo morfologiczne część autorów zalicza ten owoc do pestkowców<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Węglarska |imię=Jolanta |nazwisko2=Węglarski |imię2=Karol |tytuł=Użyteczne rośliny tropików. Szkice etnobotaniczne |data=2008 |wydawca=Bogucki Wydawnictwo Naukowe |miejsce=Poznań |isbn=978-8361320173}}</ref>.
: Okres dojrzewania owocu jest wyjątkowo długi – przeciętnie trwa 6-8 miesięcy. Częścią jadalną jest miąższ, stanowiący ok. 85% masy owocu.

== Znaczenie gospodarcze ==
{| class="wikitable floatright" style="width:18em;"
! colspan="2" |Awokado
<small>Produkcja w 2018</small>
|-
! style="background:#ddf; width:75%;" |Państwo
! style="background:#ddf; width:25%;" |Produkcja (w tonach)
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|MEX}}
| style="text-align:center;" | 2 184 663
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|DOM}}
| style="text-align:center;" | 644 306
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|PER}}
| style="text-align:center;" | 504 517
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|IDN}}
| style="text-align:center;" | 410 094
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|COL}}
| style="text-align:center;" | 326 666
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|BRA}}
| style="text-align:center;" | 235 788
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|KEN}}
| style="text-align:center;" | 233 933
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|USA}}
| style="text-align:center;" | 168 528
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|VEN}}
| style="text-align:center;" | 139 685
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|ISR}}
| style="text-align:center;" | 131 720
|-
!<center>'''Świat'''</center>
!<center>'''6 407 171'''</center>
|-
| colspan="2" |<small><center>Źródło: ''[[FAOSTAT]] of the [[United Nations]]''<ref>{{Cytuj |tytuł = FAOSTAT |data dostępu = 2020-04-13 |opublikowany = www.fao.org |url = http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC/visualize}}</ref></center></small>
|}
Awokado jest uprawiane głównie w [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]] (76% światowej produkcji), Afryce (11%), Azji (9%) i południowej Europie (2%)<ref name=":0" />.

W medycynie ludowej awokado miało szereg zastosowań, w tym leczenie [[Nadciśnienie tętnicze|nadciśnienia tętniczego]], [[Cukrzyca|cukrzycy]], [[Zapalenie oskrzeli|zapalenia oskrzeli]], bóli brzucha i [[Biegunka|biegunek]]. Skórka owocu wykazuje działanie antybiotyczne (stosowano ją jako środek przeciwrobaczy). Olej z nasiona ma właściwości ściągające, wywar z pestek uśmierzał ból zębów, a pasta z mielonych pestek stosowana była w leczeniu dolegliwości skórnych ([[świerzb]], [[łupież]], ropiejące rany). Liście stosowano jako środek przeciwkaszlowy, stosowano je ponadto w niedokrwistości, hipercholersterolemii, zapaleniu [[Błona śluzowa|błony śluzowej]] żołądka, wrzodów żołądka i dwunastnicy, a okłady z liści do leczenia nerwobóli. W badaniach na zwierzętach wykazano pozytywny wpływ na profil lipidowy krwi, stężenie HDL, poziom glukozy i stężenie hemoglobiny<ref name=":0" />.

Awokado jest stosowane także w [[Sztuka kulinarna|sztuce kulinarnej]]. Zawarte w owocach tłuszcze są równie łatwo przyswajalne przez organizm człowieka co [[masło]]. Zawartość nienasyconych tłuszczów sprawia, że polecane powinno być osobom chorującym na [[miażdżyca|miażdżycę]], nadciśnienie oraz jako uzupełnienie diety lub substytut masła<ref>{{cytuj stronę| url =http://dieta.mp.pl/zasady/show.html?id=79612 |tytuł = Smaczliwka, czyli awokado |autor= Prof. dr hab. nauk. farm. Małgorzata Schlegel-Zawadzka |data dostępu = 2013-01-10}}</ref>.

W 2000 r. na Międzynarodowym Kongresie Chemicznym w Honolulu dr H. Kawagishi z Uniwersytetu Shizuoka (Japonia) przedstawił zachęcające wyniki oddziaływania awokado na wątrobę uszkodzoną [[wirusowe zapalenie wątroby typu C|wirusowym zapaleniem wątroby (WZW typu C)]]<ref>{{cytuj stronę| url =https://www.sciencedaily.com/releases/2000/12/001219074822.htm |tytuł = Avocados Contain Potent Liver Protectants |data dostępu = 2012-02-12}}</ref>.

Dojrzały owoc doskonale się rozsmarowuje. Bywa zamiennikiem tłuszczów zwierzęcych. Spożywać go można w postaci [[sałatka|sałatek]] oraz przystawek. Dodanie soku z [[Cytryna zwyczajna|cytryny]] zapobiega brunatnieniu miąższu owocu{{fakt|data=2022-12}}.

Owoc znajduje także różnorodne zastosowanie w kuchniach etnicznych{{fakt|data=2022-12}}:
* wegetariańskie [[sushi]] ([[Japonia]]/[[Kalifornia]]),
* napoje mleczne z awokado i lodem (''vitamina de abacate'', [[Brazylia]]),
* pasta z awokado (''[[guacamole]]'', [[Meksyk]]),
* odwar sporządzony ze skóry pomaga w rozstrojach żołądkowo-jelitowych oraz wykazuje działanie przeciwrobacze.
Awokado stosuje się także w [[Kosmetyki|kosmetyce]]. Maseczki z tego owocu łagodzą podrażnienia [[Skóra|skóry]] (w tym również spowodowane słońcem) i odżywiają [[cera|cerę]]{{fakt|data=2022-12}}.
<gallery>
Plik:IndonesianFood JusAlpokat.JPG|Indonezyjski shake (''jus alpokat'')
Plik:Avocado-Guacamole-Colombia.jpg|Guacamole
</gallery>
{{Wartość odżywcza
| nazwa = Awokado
| próbka = 100 g
| źródło = Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow; Tabele składu i wartości odżywczej żywności; Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Warszawa; 2017; s. 604, {{ISBN|978-83-200-5311-1}}
| wartość energetyczna = 169
| jednostka energii = kcal
| białka = 2
| węglowodany = 7,4
| węglowodany metabol = 4,1
| cukry = 0,5
| glukoza = 0,2
| fruktoza = 0,2
| sacharoza = 0,1
| błonnik = 3,3
| tłuszcze = 15,3
| nasycone = 1,8
| nienasycone = 12,84
| jednonienasycone = 11,51
| wielonienasycone = 1,33
| omega-3 = 0,07
| kwas α-linolenowy = 0,06
| omega-6 = 1,26
| kwas linolowy = 1,26
| woda = 74,3
| witamina C = 8
| tiamina = 0,11
| ryboflawina = 0,12
| niacyna = 1,9
| witamina B6 = 0,28
| foliany = 0,0062
| kobalamina = 0,00
| witamina A = 0,007
| witamina E = 1,30
| fosfor = 41
| wapń = 11
| magnez = 39
| potas = 600
| sód = 10
| sól = 25
| jod = 0,002
| żelazo = 1
| miedź = 0,18
| cynk = 0,4
| mangan = 0,19
| pozycja = prawo
| kolumny = 1
| nagłówki = zwiń
| witaminy nagłówek = zwiń
| makroelementy nagłówek = zwiń
| mikroelementy nagłówek = zwiń
}}

== Skład chemiczny i wartość odżywcza ==
Poza wymienionymi w szablonie wartości odżywczych znajdują się jeszcze znaczne ilości aminokwasów (na 100 g):
* [[Izoleucyna]] – 89 mg;
* [[Leucyna]] – 158 mg;
* [[Lizyna]] – 118 mg;
* [[Metionina]] – 47 mg;
* [[Fenyloalanina]] – 86 mg;
* [[Tyrozyna]] – 32 mg;
* [[Treonina]] – 83 mg;
* [[Walina]] – 122 mg;
* [[Alanina]] – 151 mg;
* [[Kwas asparaginowy]] – 353 mg;
* [[Kwas glutaminowy]] – 265 mg;
* [[Glicyna]] – 105 mg;
* [[Prolina]] – 97 mg;
* [[Seryna]] – 102 mg<ref>{{Cytuj|autor=prof. dr hab. Hanna Kunachowicz; dr inż. Beata Przygoda; dr n. farm. Irena Nadolna; inż. Krystyna Iwanow |tytuł=Tabele składu i wartości odżywczej żywności |data=2017 |isbn=978-83-200-5311-1 |wydanie=II zmienione |miejsce=Warszawa |wydawca=Wydawnictwo Lekarskie PZWL |s=604}}</ref>.

=== Toksyczność dla zwierząt ===
Roślina jest trująca dla psów, kotów, koni, bydła, kóz, królików, ptaków (strusi<ref name=":1">{{Cytuj |autor = W. P. Burger, T. W. Naudé, I. B. Van Rensburg, C. J. Botha, A. C. Pienaar |tytuł = Cardiomyopathy in ostriches (Struthio camelus) due to avocado (Persea americana var. guatemalensis) intoxication |czasopismo = Journal of the South African Veterinary Association |data = September 1994 |data dostępu = 2017-12-23 |issn = 1019-9128 |wolumin = 65 |numer = 3 |s = 113–118 |pmid = 7595917}}</ref>, kur<ref name=":1" />, kanarków<ref name=":2">{{Cytuj |autor = A. M. Hargis, E. Stauber, S. Casteel, D. Eitner |tytuł = Avocado (Persea americana) intoxication in caged birds |czasopismo = Journal of the American Veterinary Medical Association |data = 1989-01-01 |data dostępu = 2017-12-23 |issn = 0003-1488 |wolumin = 194 |numer = 1 |s = 64–66 |pmid = 2914792}}</ref>, papużek falistych<ref name=":2" />) i ryb z powodu zawartości [[persyna|persyny]]. Spożycie może doprowadzić do śmierci<ref>{{cytuj stronę |url=http://www.aspca.org/pet-care/poison-control/plants/avocado.aspx |tytuł=Avocado |opublikowany=ASPCA |język=en|data dostępu=2012-09-20}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url=http://www.cbif.gc.ca/pls/pp/ppack.info?p_psn=238&p_type=all&p_sci=comm&p_x=px |tytuł=Notes on poisoning: avocado|praca=Canadian poisonous plants |opublikowany=Government Canada |język=en |data dostępu=2012-09-20}}</ref>. Ptaki tropikalne w rejonach, gdzie awokado występuje naturalnie, np. [[Trogon|trogony]] czy {{link-interwiki|kwezal|tekst=kwezale|Q=Q5885047}} zjadają dzikie owoce awokado<ref>{{Cytuj |tytuł = Can Birds Eat Avocado? Everything You Need To Know |data = 2022-08-03 |data dostępu = 2023-03-11 |opublikowany = www.wildbirdscoop.com |url = https://www.wildbirdscoop.com/can-birds-eat-avocado.html |język = en-US}}</ref> bez uszczerbku na zdrowiu<ref>{{Cytuj |autor = David Moran |tytuł = Why Are These 10 Foods Unsafe For Wild Birds? |data = 2021-04-23 |data dostępu = 2023-03-11 |opublikowany = Avian Report |url = https://avianreport.com/foods-unsafe-for-wild-birds/ |język = en-US}}</ref>.
== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="ruggiero">{{Ruggiero |data dostępu = 2020-02-20}}</ref>
<ref name="apweb">{{Angiosperm Phylogeny Website |data dostępu = 2016-08-06}}</ref>
}}

== Bibliografia ==
* Barlow, Connie und Paul Martin; ''The Ghosts of Evolution: nonsensical fruit, missing partners and other ecological anachronisms'', 2002
* {{Cytuj pismo |autor= Hirokazu Kawagishi, Yuko Fukumoto, Mina Hatakeyama,.. |tytuł = Liver Injury Suppressing Compounds from Avocado (Persea americana)| czasopismo = J. Agric. Food Chem| wolumin = 49| wydanie = 5| strony = 2215–2221| data = 2001 |miesiąc=April |issn = |doi = 10.1021/jf0015120 |data dostępu= 2012-02-12}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Wawrzynowate]]
[[Kategoria:Rośliny owocowe tropikalne]]