Obóz Zgoda: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Likwidacja obozu: drobne redakcyjne |
merytoryczne wraz z podaniem źródeł i bardziej szczegółowo o epidemii tyfusu w sierpniu 1945 roku |
||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
[[Plik:Eintrachthütte gate.JPG|thumb|right|250px|'''Obóz Zgoda''', brama - pomnik]] |
[[Plik:Eintrachthütte gate.JPG|thumb|right|250px|'''Obóz Zgoda''', brama - pomnik]] |
||
'''Zgoda (obóz pracy)''' – znajdujący się w [[Świętochłowice|Świętochłowicach]] [[Zgoda (Świętochłowice)|Zgodzie]] od końca lutego 1945 roku do listopada 1945 obóz podlegający polskiemu [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego|Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego]], którego komendantem był [[Salomon Morel]]. Wcześniej w tym samym miejscu w latach 1942-1945 znajdował się niemiecki podobóz koncentracyjny [[Auschwitz-Birkenau|KL Auschwitz]]-[[Eintrachthütte]], w którym śmierć poniosło kilkaset osób. Podobóz został |
'''Zgoda (obóz pracy)''' – znajdujący się w [[Świętochłowice|Świętochłowicach]] [[Zgoda (Świętochłowice)|Zgodzie]] od końca lutego 1945 roku do listopada 1945 obóz podlegający polskiemu [[Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego|Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego]], którego komendantem był [[Salomon Morel]]. Wcześniej w tym samym miejscu w latach 1942-1945 znajdował się niemiecki podobóz koncentracyjny [[Auschwitz-Birkenau|KL Auschwitz]]-[[Eintrachthütte]], w którym śmierć poniosło kilkaset osób. Na jego potrzeby w 1943 roku Niemcy wybudowali cztery wartownicze wieże, a cały teren otoczono podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego. Podobóz, na którego terenie znajdowało się ówcześnie 1200 więźniów, został ewakuowany przez Niemców w grudniu 1944 oraz [[23 stycznia]] [[1945]] i zajęty przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]]<ref>"Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 16, ISBN 83-915983-6-5</ref>. |
||
== Osadzeni == |
|||
Niemiecki obóz w oparciu o [[dekret]] [[Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego|PKWN]]<ref>Dekret PKWN z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego'', (Dz. U. z 1944 r. Nr 4, poz. 16 ze zm.)</ref> został przekształcony na obóz dla Niemców oraz obywateli polskich pochodzących z terenu [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]] oskarżanych m.in. o podpisanie [[volkslista|volkslisty]] lub o "niechęć do komunistycznej władzy". W lutym [[1945]] skierowano do obozu pierwsze osoby zatrzymane przez funkcjonariuszy urzędów bezpieczeństwa, [[Milicja Obywatelska|milicji]] oraz [[NKWD]]. W początkowym okresie obozem kierowały dwie osoby przybyłe na [[Górny Śląsk]] z [[Województwo lubelskie|województwa lubelskiego]]: [[Aleksy Krut]] oraz [[Salomon Morel]]. Od czerwca 1945 obozem kierował samodzielnie Salomon Morel. Wśród więźniów obozu większość stanowili Ślązacy oraz obywatele [[III Rzesza|III Rzeszy]], ale znaleźli się tam również Polacy spoza Śląska oraz co najmniej 38 obywateli innych państw niż Niemcy i Polska. Do obozu kierowano na podstawie decyzji władz bezpieczeństwa. |
|||
Do obozu kierowano więźniów na podstawie [[dekret]]u [[Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego|PKWN]] odnoszącego się do [[volksdeutsch]]ów<ref>Dekret PKWN z 4 listopada 1944 r. o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu"</ref> oraz innych aktów prawnych <ref>Dekret z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego'', (Dz. U. z 1944 r. Nr 4, poz. 16 ze zm.)</ref>, na podstawie którego od lutego 1945 roku wysyłano do obozu Niemców, Polaków (w tym członków Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych), Żydów, Ukraińców, Austriaków, Rumunów<ref>"Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 19, 20, ISBN 83-915983-6-5</ref> i innych obywateli polskich pochodzących z terenu [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]] oskarżanych m.in. o podpisanie [[volkslista|volkslisty]] lub o "niechęć do komunistycznej władzy". Osoby kierowane do obozu zatrzymywane były przez funkcjonariuszy urzędów bezpieczeństwa, [[Milicja Obywatelska|milicji]] oraz [[NKWD]]. Początkowo w obozie przebywali też jeńcy wojenni pozostający w dyspozycji władz sowieckich. W połowie kwietnia 1945 roku do obozu trafiło 58 członków organizacji nazistowskich, w tym 39 członków [[Hitlerjugend]] z Chorzowa<ref>Archiwum Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Katowicach, PZ/6 WUBPKat, Dziennik aresztowanych od 12.02.1945 r. do 23.04.1945</ref>. W czerwcu i lipcu 1945 roku do obozu skierowano 80 osób podejrzanych o przynależność do [[NSDAP]], [[SA]] oraz [[SS]] zatrzymanych przez milicję w Prudniku i Głubczycach<ref>Archiwum Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Katowicach, WUBP Katowice, Śl/174, Rejestr spraw śledczych 23.06.1945-14.02.1946</ref>. |
|||
== Kierownictwo obozu == |
|||
W początkowym okresie obozem kierowały dwie osoby przybyłe na [[Górny Śląsk]] z [[Województwo lubelskie|województwa lubelskiego]]: [[Aleksy Krut]] oraz [[Salomon Morel]]. Od czerwca 1945 obozem kierował samodzielnie Salomon Morel. |
|||
== Warunki życia i represje == |
== Warunki życia i represje == |
||
Z obozu część osób wysłano do pracy w pobliskich kopalniach i hutach. Z powodu niskich racji żywnościowych w obozie panował głód, co doprowadziło do szerzenia się w obozie [[Dyzenteria|czerwonki]] i [[dur brzuszny|tyfusu]] (plamistego oraz brzusznego)<ref>"Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 21, ISBN 83-915983-6-5</ref>. Strażnicy kradli paczki żywnościowe przesyłane przez rodziny uwięzionym oraz rzeczy osobiste więźniów (za te nadużycia zwolniony został kierownik Działu Gospodarczego obozu [[Karol Zaks]]). Warunki sanitarno-bytowe były katastrofalne. W krótkim czasie plagą obozu stały się [[wszy]], [[pluskwa domowa|pluskwy]] i [[szczur]]y. W dniu 26 lipca 1945 rozpoczęła się [[epidemia]] tyfusu, którego ogniskiem był tzw. "brunatny barak" nr 7. W okresie największego nasilenia epidemii odnotowywano do 38 zgonów dziennie<ref>"Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 22, ISBN 83-915983-6-5</ref>. Kierownictwo obozu podjęto działania w celu powstrzymania epidemii, dopiero gdy zaraza objęła cały obóz. Po przybyciu komisji lekarskiej z Warszawy wszyscy więźniowie zostali zaszczepieni, baraki zdezynfekowano, a miejsca publiczne posypano chlorowanym wapnem. W miejscu dawnego karceru urządzono odwszalnię, a w baraku nr 7 kwarantannę. Więźniowie kąpali się raz w tygodniu, a ich rzeczy w tym czasie ich rzeczy były oddawane do odwszenia. Działania te doprowadziły do powstrzymania epidemii. Ppłk [[Teodor Duda]], dyrektor Departamentu Więziennictwa i Obozów MBP za dopuszczenie do rozwinięcia się epidemii tyfusu i niepoinformowanie o tym na czas zwierzchników oraz inne uchybienia w prowadzeniu obozu ukarał naczelnika Salomona Morela trzydniowym aresztem domowym oraz potrąceniem 50% pensji<ref>"Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 23, ISBN 83-915983-6-5</ref>. |
|||
Z obozu część osób wysłano do pracy w pobliskich kopalniach i hutach. W obozie panował głód, a strażnicy systematycznie kradli żywność przeznaczoną dla uwięzionych. Warunki sanitarno-bytowe były katastrofalne. W krótkim czasie plagą obozu stały się [[wszy]], [[pluskwa domowa|pluskwy]] i [[szczur]]y. Pojawiły się także groźne choroby epidemiczne: [[Dyzenteria|czerwonka]] i [[dur brzuszny|tyfus]]. W sierpniu 1945 warunki sanitarne spowodowały [[epidemia|epidemię]] tyfusu. W okresie największego nasilenia epidemii odnotowywano kilkadziesiąt zgonów dziennie. Najdotkliwsze represje dotknęły osadzonych w baraku nr 7, przeznaczonym dla podejrzanych o przynależność do [[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|NSDAP]] i innych organizacji [[Narodowy socjalizm|nazistowskich]]. W katowaniu uczestniczył naczelnik Morel, który bił więźniów pięściami, gumową pałką lub taboretem. Nieustalona liczba więźniów została zastrzelona przez strażników podczas próby ucieczki z obozu lub zakatowana przez funkcjonariuszy obozu. W obozie miały miejsce przypadki rzucania się uwięzionych na druty pod napięciem oraz samobójstwa przez powieszenie. <br />Jedną z ofiar był [[Protestantyzm|protestancki]] duchowny z Bielska Białej, ksiądz dr Richard Ernest Wagner zaaresztowany 16 maja 1945 (zginął 3 sierpnia 1945)<ref>[http://www.historia.beskidia.pl/2814_bielsko_-_biala_ksiadz_dr_r_e_wagner_stare_zdjecie.html Alfred Korzeniowsk, Ksiądz Dr. R. E. Wagner] beskidia.pl</ref>. |
|||
Najdotkliwsze represje dotknęły osadzonych w baraku nr 7, przeznaczonym dla podejrzanych o przynależność do [[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|NSDAP]] i innych organizacji [[Narodowy socjalizm|nazistowskich]]. W katowaniu uczestniczył naczelnik Salomon Morel, który witał więźniów "brunatnego baraku" przemową, w której oświadczał, że jest Żydem i byłym więźniem Oświęcimia, a jego największym pragnieniem jest okrutna zemsta na Niemcach, po czym często bił więźniów pięściami lub gumową pałką, a w dniu urodzin Hitlera więźniów bito nogami od taboretu. Salomon Morel kazał też więźniom śpiewać pieśń "[[Horst-Wessel-Lied]]"<ref>"Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 26, ISBN 83-915983-6-5</ref>. Nieustalona liczba więźniów została zastrzelona przez strażników podczas próby ucieczki z obozu lub zakatowana przez funkcjonariuszy obozu. W obozie miały miejsce przypadki rzucania się uwięzionych na druty pod napięciem oraz samobójstwa przez powieszenie. Jedną z ofiar był [[Protestantyzm|protestancki]] duchowny z Bielska Białej, ksiądz dr Richard Ernest Wagner zaaresztowany 16 maja 1945 (zmarł w czasie epidemii 3 sierpnia 1945)<ref>[http://www.historia.beskidia.pl/2814_bielsko_-_biala_ksiadz_dr_r_e_wagner_stare_zdjecie.html Alfred Korzeniowsk, Ksiądz Dr. R. E. Wagner] beskidia.pl</ref>. |
|||
== Likwidacja obozu == |
== Likwidacja obozu == |
||
Na przełomie października i listopada 1945 obóz wizytowała komisja, która zwolniła prawie wszystkich więźniów. Musieli oni przedtem podpisać zobowiązanie, że pod groźbą kary więzienia nie będą z nikim rozmawiać o tym, co się działo w obozie. Ostatecznie obóz przestał funkcjonować w listopadzie 1945. W obozie w okresie powojennym więzionych było |
Na przełomie października i listopada 1945 obóz wizytowała trzyosobowa komisja z prokuratorem Jerzym Rybakiewiczem na czele, która przejrzała akta, przesłuchała wszystkich więźniów, po czym zwolniła prawie wszystkich więźniów do domu. Musieli oni przedtem podpisać zobowiązanie, że pod groźbą kary więzienia nie będą z nikim rozmawiać o tym, co się działo w obozie. Ostatecznie obóz przestał funkcjonować w listopadzie 1945. W obozie w okresie powojennym więzionych było co najmniej 5764 więźniów, z których niemal 1/3 nie przeżyła pobytu<ref>"Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 31, ISBN 83-915983-6-5</ref>. [[Instytut Pamięci Narodowej|IPN]] udokumentował liczbę zmarłych w obozie na 1855 osób. Istnieją jednak przesłanki, aby całkowitą liczbę ofiar w okresie od lutego do listopada 1945 roku szacować na około 2,5 tysiąca{{Fakt|data=2013-01}}. |
||
== Zobacz też == |
== Zobacz też == |
||
Wersja z 11:34, 29 sty 2013
Zgoda (obóz pracy) – znajdujący się w Świętochłowicach Zgodzie od końca lutego 1945 roku do listopada 1945 obóz podlegający polskiemu Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego, którego komendantem był Salomon Morel. Wcześniej w tym samym miejscu w latach 1942-1945 znajdował się niemiecki podobóz koncentracyjny KL Auschwitz-Eintrachthütte, w którym śmierć poniosło kilkaset osób. Na jego potrzeby w 1943 roku Niemcy wybudowali cztery wartownicze wieże, a cały teren otoczono podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego. Podobóz, na którego terenie znajdowało się ówcześnie 1200 więźniów, został ewakuowany przez Niemców w grudniu 1944 oraz 23 stycznia 1945 i zajęty przez Armię Czerwoną[1].
Osadzeni
Do obozu kierowano więźniów na podstawie dekretu PKWN odnoszącego się do volksdeutschów[2] oraz innych aktów prawnych [3], na podstawie którego od lutego 1945 roku wysyłano do obozu Niemców, Polaków (w tym członków Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych), Żydów, Ukraińców, Austriaków, Rumunów[4] i innych obywateli polskich pochodzących z terenu Górnego Śląska oskarżanych m.in. o podpisanie volkslisty lub o "niechęć do komunistycznej władzy". Osoby kierowane do obozu zatrzymywane były przez funkcjonariuszy urzędów bezpieczeństwa, milicji oraz NKWD. Początkowo w obozie przebywali też jeńcy wojenni pozostający w dyspozycji władz sowieckich. W połowie kwietnia 1945 roku do obozu trafiło 58 członków organizacji nazistowskich, w tym 39 członków Hitlerjugend z Chorzowa[5]. W czerwcu i lipcu 1945 roku do obozu skierowano 80 osób podejrzanych o przynależność do NSDAP, SA oraz SS zatrzymanych przez milicję w Prudniku i Głubczycach[6].
Kierownictwo obozu
W początkowym okresie obozem kierowały dwie osoby przybyłe na Górny Śląsk z województwa lubelskiego: Aleksy Krut oraz Salomon Morel. Od czerwca 1945 obozem kierował samodzielnie Salomon Morel.
Warunki życia i represje
Z obozu część osób wysłano do pracy w pobliskich kopalniach i hutach. Z powodu niskich racji żywnościowych w obozie panował głód, co doprowadziło do szerzenia się w obozie czerwonki i tyfusu (plamistego oraz brzusznego)[7]. Strażnicy kradli paczki żywnościowe przesyłane przez rodziny uwięzionym oraz rzeczy osobiste więźniów (za te nadużycia zwolniony został kierownik Działu Gospodarczego obozu Karol Zaks). Warunki sanitarno-bytowe były katastrofalne. W krótkim czasie plagą obozu stały się wszy, pluskwy i szczury. W dniu 26 lipca 1945 rozpoczęła się epidemia tyfusu, którego ogniskiem był tzw. "brunatny barak" nr 7. W okresie największego nasilenia epidemii odnotowywano do 38 zgonów dziennie[8]. Kierownictwo obozu podjęto działania w celu powstrzymania epidemii, dopiero gdy zaraza objęła cały obóz. Po przybyciu komisji lekarskiej z Warszawy wszyscy więźniowie zostali zaszczepieni, baraki zdezynfekowano, a miejsca publiczne posypano chlorowanym wapnem. W miejscu dawnego karceru urządzono odwszalnię, a w baraku nr 7 kwarantannę. Więźniowie kąpali się raz w tygodniu, a ich rzeczy w tym czasie ich rzeczy były oddawane do odwszenia. Działania te doprowadziły do powstrzymania epidemii. Ppłk Teodor Duda, dyrektor Departamentu Więziennictwa i Obozów MBP za dopuszczenie do rozwinięcia się epidemii tyfusu i niepoinformowanie o tym na czas zwierzchników oraz inne uchybienia w prowadzeniu obozu ukarał naczelnika Salomona Morela trzydniowym aresztem domowym oraz potrąceniem 50% pensji[9].
Najdotkliwsze represje dotknęły osadzonych w baraku nr 7, przeznaczonym dla podejrzanych o przynależność do NSDAP i innych organizacji nazistowskich. W katowaniu uczestniczył naczelnik Salomon Morel, który witał więźniów "brunatnego baraku" przemową, w której oświadczał, że jest Żydem i byłym więźniem Oświęcimia, a jego największym pragnieniem jest okrutna zemsta na Niemcach, po czym często bił więźniów pięściami lub gumową pałką, a w dniu urodzin Hitlera więźniów bito nogami od taboretu. Salomon Morel kazał też więźniom śpiewać pieśń "Horst-Wessel-Lied"[10]. Nieustalona liczba więźniów została zastrzelona przez strażników podczas próby ucieczki z obozu lub zakatowana przez funkcjonariuszy obozu. W obozie miały miejsce przypadki rzucania się uwięzionych na druty pod napięciem oraz samobójstwa przez powieszenie. Jedną z ofiar był protestancki duchowny z Bielska Białej, ksiądz dr Richard Ernest Wagner zaaresztowany 16 maja 1945 (zmarł w czasie epidemii 3 sierpnia 1945)[11].
Likwidacja obozu
Na przełomie października i listopada 1945 obóz wizytowała trzyosobowa komisja z prokuratorem Jerzym Rybakiewiczem na czele, która przejrzała akta, przesłuchała wszystkich więźniów, po czym zwolniła prawie wszystkich więźniów do domu. Musieli oni przedtem podpisać zobowiązanie, że pod groźbą kary więzienia nie będą z nikim rozmawiać o tym, co się działo w obozie. Ostatecznie obóz przestał funkcjonować w listopadzie 1945. W obozie w okresie powojennym więzionych było co najmniej 5764 więźniów, z których niemal 1/3 nie przeżyła pobytu[12]. IPN udokumentował liczbę zmarłych w obozie na 1855 osób. Istnieją jednak przesłanki, aby całkowitą liczbę ofiar w okresie od lutego do listopada 1945 roku szacować na około 2,5 tysiąca[potrzebny przypis].
Zobacz też
- ↑ "Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 16, ISBN 83-915983-6-5
- ↑ Dekret PKWN z 4 listopada 1944 r. o środkach zabezpieczających w stosunku do zdrajców Narodu"
- ↑ Dekret z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego, (Dz. U. z 1944 r. Nr 4, poz. 16 ze zm.)
- ↑ "Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 19, 20, ISBN 83-915983-6-5
- ↑ Archiwum Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Katowicach, PZ/6 WUBPKat, Dziennik aresztowanych od 12.02.1945 r. do 23.04.1945
- ↑ Archiwum Delegatury Urzędu Ochrony Państwa w Katowicach, WUBP Katowice, Śl/174, Rejestr spraw śledczych 23.06.1945-14.02.1946
- ↑ "Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 21, ISBN 83-915983-6-5
- ↑ "Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 22, ISBN 83-915983-6-5
- ↑ "Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 23, ISBN 83-915983-6-5
- ↑ "Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 26, ISBN 83-915983-6-5
- ↑ Alfred Korzeniowsk, Ksiądz Dr. R. E. Wagner beskidia.pl
- ↑ "Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku. Dokumenty, Zeznania, Relacje, Listy". Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2002, s. 31, ISBN 83-915983-6-5
Bibliografia
- Obóz Pracy w Świętochłowicach w 1945 roku - Adam Dziurok, wyd. IPN ISBN 83-915983-6-5
- Obozowe dzieje Świętochłowic Eintrachthütte - Zgoda wyd. IPN 2002 ISBN 83-89078-11-2
- Zgoda - miejsce grozy: obóz koncentracyjny w Świętochłowicach - Gerhard Gruschka, ISBN 83-85338-74-8