Przejdź do zawartości

Park Zofiówka w Humaniu: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m MalarzBOT: regeneracja szablonu {{Park infobox}}
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
merytoryczne, źródła/przypisy
Linia 19: Linia 19:
'''Zofiówka''' także '''Sofijówka''' obecnie też '''Park w Zofiówce''' ([[Język ukraiński|ukr.]] "Софіївський парк", ''Sofijiwśkyj park'') – park o charakterze krajobrazowym położony w [[Humań|Humaniu]] nad jarem rzeki Kamionki, obecnie na terytorium [[Ukraina|Ukrainy]].
'''Zofiówka''' także '''Sofijówka''' obecnie też '''Park w Zofiówce''' ([[Język ukraiński|ukr.]] "Софіївський парк", ''Sofijiwśkyj park'') – park o charakterze krajobrazowym położony w [[Humań|Humaniu]] nad jarem rzeki Kamionki, obecnie na terytorium [[Ukraina|Ukrainy]].


Park został założony w [[1796]] roku przez [[Stanisław Szczęsny Potocki|Stanisława Szczęsnego Potockiego]] dla żony [[Zofia Potocka|Zofii Potockiej]] i nazwany na jej cześć "Sofijówką" (od imienia). Założenie parkowe kosztowało 15 milionów ówczesnych złotych, co stanowiło kolosalny wydatek na ówczesne czasy, a jego budowa zakończyła się w pierwszych latach XIX wieku. Projektant i wykonawca - polski [[inżynieria wojskowa|inżynier wojskowy]] [[Ludwik Metzell]] zgromadził florę z wielu zakątków [[Europa|Europy]] (m.in. posadzono 512 gatunków drzew z całego świata).
Park został założony w [[1796]] roku przez [[Stanisław Szczęsny Potocki|Stanisława Szczęsnego Potockiego]] dla żony [[Zofia Potocka|Zofii Potockiej]] i nazwany na jej cześć "Sofijówką" (od imienia). Przed rozpoczęciem prac miejsce to było niemal bezdrzewne<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = OD ZOFIÓWKI DO НАЦІОНАЛЬНОГО ДЕНДРОЛОГІЧНОГО ПАРКА СОФІЇВКА. HISTORIA, PRZEKSZTAŁCENIA I REWALORYZACJA OGRODU PIĘKNEJ BITYNKI - PDF |data dostępu = 2018-08-01 |opublikowany = docplayer.pl |url = https://docplayer.pl/54588425-Od-zofiowki-do-nacionalnogo-dendrologichnogo-parka-sofiyivka-historia-przeksztalcenia-i-rewaloryzacja-ogrodu-pieknej-bitynki.html}}</ref>. Założenie parkowe kosztowało 20 milionów ówczesnych złotych<ref name=":0" />, co stanowiło kolosalny wydatek na ówczesne czasy. Budowa trwała 9 lat i zakończyła się w 1802 roku. Projektant i wykonawca - polski [[inżynieria wojskowa|inżynier wojskowy]] [[Ludwik Metzell]] zgromadził florę z wielu zakątków [[Europa|Europy]] (m.in. posadzono 512 gatunków drzew z całego świata).


Prace polegały na zmianie ukształtowania terenu, co wiązało się z przemieszczeniem olbrzymich mas ziemi oraz potężnych bloków kamiennych, które potrzebne były do stworzenia rumowisk skalnych i grot. Z kamiennymi kompozycjami współgrał przemyślny system wodny, ponieważ niezbyt wielka ilość wody, jaką dostarczała Kamionka, musiała zostać odpowiednio skumulowana, aby zapewnić właściwe działanie wodnych atrakcji. Wykopano dwa duże stawy i dzięki przegrodzeniu tamami jaru Kamionki powstały dwa zbiorniki wodne, a dzielące je różnice poziomów, regulowane przez śluzy, pozwalały na stworzenie wodotrysków, kaskad i wodospadów<ref name=":0" />.
⚫
Całość została skomponowana przestrzennie w stylu romantycznym. W trakcie budowy wykopano dwa wielkie sztuczne stawy (Dolny i Górny), które połączono kaskadą rzeki Kamionki, natomiast pod ziemią oba stawy łączy(ł) kanał ze śluzą (podwodna rzeka), którędy do dnia dzisiejszego pływają łodzie obwożąc turystów. Na dolnym stawie utworzono wyspę na której wybudowano największy w Europie wodotrysk (fontanna Żmija). Do stawu wpadał wodospad o wysokości 23 metrów. Park zajmował obszar 160 hektarów, na powierzchni którego znajdowało się ponad 60 różnego rodzaju dzieł architektonicznych: rzeźby i popiersia z pracowni we [[Włochy|Włoszech]] i [[Grecja|Grecji]], starożytny amfiteatr, "samotnia", "skała leukadyjska", "labirynt kreteński", "Pola Elizejskie", sztuczne groty, altany, mostki, pawilony, obeliski, amfiteatr i inne. Rośliny do parku zostały sprowadzone z [[Turcja|Turcji]] i [[Egipt]]u, a ptaki z [[Ameryka|Ameryki]]. O park dbało 200 samych ogrodników. Zespół parkowy po jego ukończeniu, stanowił jeden z najwspanialszych w Europie parków krajobrazowych.


⚫
Całość została skomponowana przestrzennie w stylu romantycznym. W trakcie budowy wykopano dwa wielkie sztuczne stawy (Dolny i Górny), które połączono kaskadą rzeki Kamionki, natomiast pod ziemią oba stawy łączy 224 metrowy kanał ze śluzą Amsterdamską (podwodna rzeka zwana jest Rzeką Styks<ref name=":0" />), którędy do dnia dzisiejszego pływają łodzie obwożąc turystów. Na dolnym stawie utworzono wyspę, na której wybudowano największy w Europie wodotrysk (fontanna Żmija). Do stawu wpadał wodospad o wysokości 23 metrów. Park zajmował obszar 160 hektarów, na powierzchni którego znajdowało się ponad 60 różnego rodzaju dzieł architektonicznych: sztuczne groty, altany, mostki, pawilony, obeliski oraz rzeźby i popiersia z pracowni we [[Włochy|Włoszech]] i [[Grecja|Grecji]]. Oprócz tego zbudowano takie obiekty jak:
⚫
Na polecenie Potockiego [[Stanisław Trembecki]] napisał [[s:Sofiówka|poemat Sofiówka]], w którym lirycznie oddał piękno parku. O parku pisali także [[Jan Ursyn Niemcewicz]] i Augustyn de Lagarde.


* stylizowany na starożytny amfiteatr
Park został skonfiskowany przez cara [[Mikołaj I Romanow|Mikołaja I]] za udział w [[powstanie listopadowe|powstaniu listopadowym]] [[Aleksander Potocki (1798-1868)|Aleksandra Potockiego]], syna Szczęsnego i przemianowany na "Carycy Sad". W [[XIX]] w. przeprowadzono zmiany, w [[1841]] wybudowano altanę chińską, klasycystyczny Pawilon Flory i Pawilon Różowy oraz bramę wjazdową z dwoma pawilonami odźwiernych. Pod koniec XIX wieku powołano Instytut Rolniczy. W czasach [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|sowieckich]] ''Zofiówka'' utraciła wiele ze swego blasku. Obecnie utrzymana jest w stosunkowo dobrym stanie i odwiedzana przez turystów. Zaliczona została do [[Siedem cudów Ukrainy|siedmiu cudów]] na obecnym terytorium [[Ukraina|Ukrainy]].
* Skała Leukadyjska, na której szczycie ukształtowano z kamieni taras widokowy zwany Belwederem
* Labirynt Kreteński
* Skała Tarpejska z późniejszą altanką
* Pola Elizejskie z postumentem z wazą, na którym pierwotnie umieszczono wiersz autorstwa Szczęsnego, ''Płyń strumyku szybkim biegiem, Te na zawsze rzucaj cienie, Z kwiecistym się żegnaj brzegiem, Skropić dzikie śpiesz kamienie, Tak szczęśliwy dzień uchodzi, Choć zbyt rzadki dla człowieka, Ledwo się go ujrzeć godzi, Tylko błyśnie i ucieka.'' Później wazę zastąpiono wykonanym z brązu popiersiem Stanisława Trembeckiego
* w zakolu Dolnego Stawu, utworzono plateau, zwane Reunionem (czyli Placem Zebrań). Na jego środku uformowano niewielki kolisty zbiornik wodny, noszący nazwę Stawu Rybki, a w nim ustawiono potężną granitową misę, wyciosaną z jednego bloku granitu, wypełnioną kwiatami. Plac ten pomyślany został jako dogodne miejsce do podziwiania Wielkiego Wodospadu.
* Zmarłe dzieci Zofii i Szczęsnego upamiętniał także niewielki wodospad zwany Trzema Łzami oraz kamienna złamana kolumna
* Obok wodospadu koryto Kamionki przegrodzone zostało rumowiskiem skalnym, noszącym nazwę Doliny Gigantów
* Pośrodku górnego stawu utworzono sztuczną zwaną Anti-Circe (Miłości lub Wyspą Topolową)
* Źródło Wężowe (Źródło Hippokrene) koło Groty Krynica
* Groty: Łokietka, Strachu i Zwątpienia, Thetydion (Wenus), Grota Zwierciadła Diany (Krynica), Grota Kalipso (zwaną także Grotą Grzmotów lub Grotą Lwów) z dwuwierszem Potockiego: ''Strać tutaj pamięć nieszczęść, a szczęścia przyjm wieszcze, A jeśliś jest szczęśliwy, bądź szczęśliwszym jeszcze''<ref name=":0" />


⚫
Rośliny do parku zostały sprowadzone z [[Turcja|Turcji]] i [[Egipt]]u, a ptaki z [[Ameryka|Ameryki]]. O park dbało 200 ogrodników. Zespół parkowy po jego ukończeniu, stanowił jeden z najwspanialszych w Europie parków krajobrazowych. Na polecenie Potockiego [[Stanisław Trembecki]] napisał [[s:Sofiówka|poemat Sofiówka]], w którym lirycznie oddał piękno parku. O parku pisali także [[Jan Ursyn Niemcewicz]] i Augustyn de Lagarde.
<gallery>

Po śmierci Szczęsnego w 1805 r. prace w Zofiówce uległy spowolnieniu. Zaniechano wtedy także budowy domu mieszkalnego oraz grobowca w kształcie piramidy. Po śmierci Zofii Potockiej w 1822 r., w wyniku działów spadkowych, Humań i Zofiówka przypadły Aleksandrowi Potockiemu. Jego patriotyczna postawa zaowocowała ustawieniem w ogrodzie dwóch pomników: Tadeusza Kościuszki na Górce Kaukaskiej i księcia Józefa Poniatowskiego na Polach Elizejskich<ref name=":0" />.

Za udział w [[powstanie listopadowe|powstaniu listopadowym]] [[Aleksander Potocki (1798-1868)|Aleksandra Potockiego]], syna Szczęsnego, car Rosji [[Mikołaj I Romanow|Mikołaj I]] obłożył w 1831 roku dobra humańskie wraz z Zofiówką najpierw [[Sekwestr|sekwestrem]], a następnie w 1832 r. je skonfiskował<ref name=":0" />. W 1836 r. Zofiówka przeszła pod administrację rosyjskiego Zarządu Kolonii Wojskowych<ref name=":0" />. W [[1841]] wybudowano Pawilon Chiński oraz altanę zwaną Grzybkiem. W 1842 r. rozpoczęto budowę klasycystycznego Pawilonu Flory i Pawilonu Różowego na wyspie Anti-Circe oraz bramę wjazdową z dwoma pawilonami odźwiernych. W tym czasie usunięto z parku pomniki Kościuszki i Poniatowskiego, a na miejscu pierwszego z tych monumentów na Kaukaskiej Górce ustawiono brązowe popiersie carycy Aleksandry. Do 1860 roku zrabowany ogród stanowił własność Mikołaja I, kiedy to całe założenie przekazano przeniesionej tu z Odessy w 1858 r. szkole ogrodniczej o nazwie Humański Ogród Głównej Szkoły Ogrodnictwa<ref name=":0" />.

W 1923 r. dokonano zmiany nazwy Zofiówki na Park Trzeciej Międzynarodówki<ref name=":0" />. W 1945 r. założenie otrzymało oficjalną nazwę Państwowy Rezerwat "Zofiówka". W 1955 r. Zofiówka przeszła pod zarząd Akademii Nauk Ukrainy. Trzy lata później obszar parku został powiększony o około 15 ha, a następnie w 1972 r. o kolejne 5 ha, co dało łączną powierzchnię 153,7 ha.

Obecnie Zofiówka utrzymana jest w stosunkowo dobrym stanie i odwiedzana przez turystów. Zaliczona została do [[Siedem cudów Ukrainy|siedmiu cudów]] na obecnym terytorium [[Ukraina|Ukrainy]].<gallery>
Plik:Zofiówka1.JPG
Plik:Zofiówka1.JPG
Plik:Zofiówka2.JPG
Plik:Zofiówka2.JPG
Linia 36: Linia 54:


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
* [[Roman Aftanazy]], ''[[Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej]]'', Tom XI (Województwo Bracławskie), s. 110
* [[Roman Aftanazy]], ''[[Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej]]'', Tom XI (Województwo Bracławskie), s. 110-131
* {{cytuj książkę |autor=Jerzy Łojek |tytuł=[[Dzieje pięknej Bitynki]] |miejsce=Warszawa |wydawca=Instytut Wydawniczy Pax |rok=1982 |isbn=83-211-0337-5}}
* {{cytuj książkę |autor=Jerzy Łojek |tytuł=[[Dzieje pięknej Bitynki]] |miejsce=Warszawa |wydawca=Instytut Wydawniczy Pax |rok=1982 |isbn=83-211-0337-5}}
*Chrząszczewski A., ''Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna'', Wrocław–Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976
*Groza S., ''Opisanie Sofijówki przez S. Gr. „Rimembranza”'', Wilno 1843
*Jaroszewski T.S., ''Wychowaniec pojętny Gradywa. Wiadomość o Ludwiku Chrystianie Metzllu. Materiały do Dziejów Zofiówki pod Humaniem'', „Rocznik Historii Sztuki”, t. XX, 1994, s. 309-352
*Kraszewski J.I., ''Wspomnienia Odessy, Jedyssanu i Budzaku'', t. 1, Wilno 1845
*Swaryczewska M., Zofiówka Potockich w Humaniu, „Teka Komisji Architektury i Urbanistyki”, t. XXIV, 1990, s. 101-108; t. XXV, 1992, s. 95-104
*Wołyniak [pseud.], O bazylianach w Humaniu, „Przewodnik Naukowy i Literacki” (dodatek do „Gazety Lwowskiej”), R. 27, 1899, s. 1144
*Niemcewicz J.U., ''Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1817 a 1828 odbyte'', Paryż – Petersburg 1858, s. 305


== Linki zewnętrzne ==
== Linki zewnętrzne ==

Wersja z 15:43, 1 sie 2018

Park Zofiówka w Humaniu
Ilustracja
Park Zofiówka w Humaniu
Państwo

 Ukraina

Miejscowość

Humań

Powierzchnia

179,2 ha

Data założenia

1796–1802

Projektant

Ludwik Metzell

Położenie na mapie obwodu czerkaskiego
Mapa konturowa obwodu czerkaskiego, na dole po lewej znajduje się punkt z opisem „Park Zofiówka w Humaniu”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, w centrum znajduje się punkt z opisem „Park Zofiówka w Humaniu”
Ziemia48°45′51″N 30°14′37″E/48,764167 30,243611
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Zofiówka także Sofijówka obecnie też Park w Zofiówce (ukr. "Софіївський парк", Sofijiwśkyj park) – park o charakterze krajobrazowym położony w Humaniu nad jarem rzeki Kamionki, obecnie na terytorium Ukrainy.

Park został założony w 1796 roku przez Stanisława Szczęsnego Potockiego dla żony Zofii Potockiej i nazwany na jej cześć "Sofijówką" (od imienia). Przed rozpoczęciem prac miejsce to było niemal bezdrzewne[1]. Założenie parkowe kosztowało 20 milionów ówczesnych złotych[1], co stanowiło kolosalny wydatek na ówczesne czasy. Budowa trwała 9 lat i zakończyła się w 1802 roku. Projektant i wykonawca - polski inżynier wojskowy Ludwik Metzell zgromadził florę z wielu zakątków Europy (m.in. posadzono 512 gatunków drzew z całego świata).

Prace polegały na zmianie ukształtowania terenu, co wiązało się z przemieszczeniem olbrzymich mas ziemi oraz potężnych bloków kamiennych, które potrzebne były do stworzenia rumowisk skalnych i grot. Z kamiennymi kompozycjami współgrał przemyślny system wodny, ponieważ niezbyt wielka ilość wody, jaką dostarczała Kamionka, musiała zostać odpowiednio skumulowana, aby zapewnić właściwe działanie wodnych atrakcji. Wykopano dwa duże stawy i dzięki przegrodzeniu tamami jaru Kamionki powstały dwa zbiorniki wodne, a dzielące je różnice poziomów, regulowane przez śluzy, pozwalały na stworzenie wodotrysków, kaskad i wodospadów[1].

Całość została skomponowana przestrzennie w stylu romantycznym. W trakcie budowy wykopano dwa wielkie sztuczne stawy (Dolny i Górny), które połączono kaskadą rzeki Kamionki, natomiast pod ziemią oba stawy łączy 224 metrowy kanał ze śluzą Amsterdamską (podwodna rzeka zwana jest Rzeką Styks[1]), którędy do dnia dzisiejszego pływają łodzie obwożąc turystów. Na dolnym stawie utworzono wyspę, na której wybudowano największy w Europie wodotrysk (fontanna Żmija). Do stawu wpadał wodospad o wysokości 23 metrów. Park zajmował obszar 160 hektarów, na powierzchni którego znajdowało się ponad 60 różnego rodzaju dzieł architektonicznych: sztuczne groty, altany, mostki, pawilony, obeliski oraz rzeźby i popiersia z pracowni we Włoszech i Grecji. Oprócz tego zbudowano takie obiekty jak:

  • stylizowany na starożytny amfiteatr
  • Skała Leukadyjska, na której szczycie ukształtowano z kamieni taras widokowy zwany Belwederem
  • Labirynt Kreteński
  • Skała Tarpejska z późniejszą altanką
  • Pola Elizejskie z postumentem z wazą, na którym pierwotnie umieszczono wiersz autorstwa Szczęsnego, Płyń strumyku szybkim biegiem, Te na zawsze rzucaj cienie, Z kwiecistym się żegnaj brzegiem, Skropić dzikie śpiesz kamienie, Tak szczęśliwy dzień uchodzi, Choć zbyt rzadki dla człowieka, Ledwo się go ujrzeć godzi, Tylko błyśnie i ucieka. Później wazę zastąpiono wykonanym z brązu popiersiem Stanisława Trembeckiego
  • w zakolu Dolnego Stawu, utworzono plateau, zwane Reunionem (czyli Placem Zebrań). Na jego środku uformowano niewielki kolisty zbiornik wodny, noszący nazwę Stawu Rybki, a w nim ustawiono potężną granitową misę, wyciosaną z jednego bloku granitu, wypełnioną kwiatami. Plac ten pomyślany został jako dogodne miejsce do podziwiania Wielkiego Wodospadu.
  • Zmarłe dzieci Zofii i Szczęsnego upamiętniał także niewielki wodospad zwany Trzema Łzami oraz kamienna złamana kolumna
  • Obok wodospadu koryto Kamionki przegrodzone zostało rumowiskiem skalnym, noszącym nazwę Doliny Gigantów
  • Pośrodku górnego stawu utworzono sztuczną zwaną Anti-Circe (Miłości lub Wyspą Topolową)
  • Źródło Wężowe (Źródło Hippokrene) koło Groty Krynica
  • Groty: Łokietka, Strachu i Zwątpienia, Thetydion (Wenus), Grota Zwierciadła Diany (Krynica), Grota Kalipso (zwaną także Grotą Grzmotów lub Grotą Lwów) z dwuwierszem Potockiego: Strać tutaj pamięć nieszczęść, a szczęścia przyjm wieszcze, A jeśliś jest szczęśliwy, bądź szczęśliwszym jeszcze[1]

Rośliny do parku zostały sprowadzone z Turcji i Egiptu, a ptaki z Ameryki. O park dbało 200 ogrodników. Zespół parkowy po jego ukończeniu, stanowił jeden z najwspanialszych w Europie parków krajobrazowych. Na polecenie Potockiego Stanisław Trembecki napisał poemat Sofiówka, w którym lirycznie oddał piękno parku. O parku pisali także Jan Ursyn Niemcewicz i Augustyn de Lagarde.

Po śmierci Szczęsnego w 1805 r. prace w Zofiówce uległy spowolnieniu. Zaniechano wtedy także budowy domu mieszkalnego oraz grobowca w kształcie piramidy. Po śmierci Zofii Potockiej w 1822 r., w wyniku działów spadkowych, Humań i Zofiówka przypadły Aleksandrowi Potockiemu. Jego patriotyczna postawa zaowocowała ustawieniem w ogrodzie dwóch pomników: Tadeusza Kościuszki na Górce Kaukaskiej i księcia Józefa Poniatowskiego na Polach Elizejskich[1].

Za udział w powstaniu listopadowym Aleksandra Potockiego, syna Szczęsnego, car Rosji Mikołaj I obłożył w 1831 roku dobra humańskie wraz z Zofiówką najpierw sekwestrem, a następnie w 1832 r. je skonfiskował[1]. W 1836 r. Zofiówka przeszła pod administrację rosyjskiego Zarządu Kolonii Wojskowych[1]. W 1841 wybudowano Pawilon Chiński oraz altanę zwaną Grzybkiem. W 1842 r. rozpoczęto budowę klasycystycznego Pawilonu Flory i Pawilonu Różowego na wyspie Anti-Circe oraz bramę wjazdową z dwoma pawilonami odźwiernych. W tym czasie usunięto z parku pomniki Kościuszki i Poniatowskiego, a na miejscu pierwszego z tych monumentów na Kaukaskiej Górce ustawiono brązowe popiersie carycy Aleksandry. Do 1860 roku zrabowany ogród stanowił własność Mikołaja I, kiedy to całe założenie przekazano przeniesionej tu z Odessy w 1858 r. szkole ogrodniczej o nazwie Humański Ogród Głównej Szkoły Ogrodnictwa[1].

W 1923 r. dokonano zmiany nazwy Zofiówki na Park Trzeciej Międzynarodówki[1]. W 1945 r. założenie otrzymało oficjalną nazwę Państwowy Rezerwat "Zofiówka". W 1955 r. Zofiówka przeszła pod zarząd Akademii Nauk Ukrainy. Trzy lata później obszar parku został powiększony o około 15 ha, a następnie w 1972 r. o kolejne 5 ha, co dało łączną powierzchnię 153,7 ha.

Obecnie Zofiówka utrzymana jest w stosunkowo dobrym stanie i odwiedzana przez turystów. Zaliczona została do siedmiu cudów na obecnym terytorium Ukrainy.

Bibliografia

  • Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Tom XI (Województwo Bracławskie), s. 110-131
  • Jerzy Łojek: Dzieje pięknej Bitynki. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1982. ISBN 83-211-0337-5.
  • Chrząszczewski A., Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wrocław–Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976
  • Groza S., Opisanie Sofijówki przez S. Gr. „Rimembranza”, Wilno 1843
  • Jaroszewski T.S., Wychowaniec pojętny Gradywa. Wiadomość o Ludwiku Chrystianie Metzllu. Materiały do Dziejów Zofiówki pod Humaniem, „Rocznik Historii Sztuki”, t. XX, 1994, s. 309-352
  • Kraszewski J.I., Wspomnienia Odessy, Jedyssanu i Budzaku, t. 1, Wilno 1845
  • Swaryczewska M., Zofiówka Potockich w Humaniu, „Teka Komisji Architektury i Urbanistyki”, t. XXIV, 1990, s. 101-108; t. XXV, 1992, s. 95-104
  • Wołyniak [pseud.], O bazylianach w Humaniu, „Przewodnik Naukowy i Literacki” (dodatek do „Gazety Lwowskiej”), R. 27, 1899, s. 1144
  • Niemcewicz J.U., Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1817 a 1828 odbyte, Paryż – Petersburg 1858, s. 305

Linki zewnętrzne

Szablon:7 cudów Ukrainy

  1. ↑ a b c d e f g h i j OD ZOFIÓWKI DO НАЦІОНАЛЬНОГО ДЕНДРОЛОГІЧНОГО ПАРКА СОФІЇВКА. HISTORIA, PRZEKSZTAŁCENIA I REWALORYZACJA OGRODU PIĘKNEJ BITYNKI - PDF [online], docplayer.pl [dostęp 2018-08-01].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Park_Zofiówka_w_Humaniu&oldid=54082379”