Choroby roślin

Choroby roślin – wszelkie dłużej trwające naruszenie równowagi w czynnościach życiowych rośliny przez jakikolwiek czynnik chorobotwórczy (Gäumann 1959).

Nauka o chorobach roślin to fitopatologia.

Czynniki chorobotwórcze

Wśród czynników chorobotwórczych można wyróżnić czynniki:

• nieinfekcyjne – choroba się nie rozprzestrzenia, dlatego nie ma nowych roślin z wyraźnymi objawami. Czynnik nieinfekcyjny diagnozuje się wykluczając w pierwszej kolejności czynniki infekcyjne. Do czynników nieinfekcyjnych należą: zbyt niska wilgotność powietrza, niska i wysoka temperatura, niedostatek światła, zanieczyszczenie środowiska, odczyn gleby, wady genetyczne, środki ochrony roślin, kwaśne deszcze oraz wiatr i grad. Nieinfekcyjne choroby roślin wywołuje najczęściej brak lub nadmiar składników pokarmowych.
• infekcyjne – są to czynniki, które dokonują infekcji po fizycznym zetknięciu się z rośliną. Następnie rosną, rozwijają się i rozmnażają na niej lub w niej. Czynniki infekcyjne są nazywane patogenami. Do czynników infekcyjnych należą
  • wirusy i wiroidy
  • fitoplazmy
  • bakterie
  • grzyby
  • pasożytnicze rośliny nasienne
  • oraz organizmy z rodziny Plasmodiphoraceae i organizmy z typu Oomycota z królestwa Chromista

Pod względem pasożytnictwa, patogeny można podzielić na:

• pasożyty obligatoryjne (bezwzględne, ścisłe) – rozwijają się i rozmnażają wyłącznie w żywych komórkach roślin np. wiroidy czy grzyby z rzędu Erysiphales
• pasożyty fakultatywne (względne, fakultatywne) – różnią się tym od pasożytów bezwzględnych, że w pewnych okolicznościach mogą się rozwijać na martwej substancji organicznej np. grzyby workowce (Ascomycota)
• pasożyty okolicznościowe (względne, fakultatywne) – są to tzw. patogeny słabości. Atakują roślinę, kiedy ta jest osłabiona lub uszkodzona.

Objawy chorobowe

Zmiany zabarwienia

• mozaiki (infekcyjne chlorozy) – zahamowanie syntezy barwnika lub utrata chlorofilu na części powierzchni liścia. Mozaiki mogą być ostre i łagodne.
• białaczka, żółtaczka i chloroza – zahamowanie syntezy chlorofilu. Brak niektórych składników pokarmowych (N, Mg, Fe).
• rozbicie barwy – rozkład antocyjanów np. pstrość tulipana.

Nekrozy

Nekrozy to obumieranie komórek, grup komórek określonej tkanki lub całych tkanek, a nawet całych roślin. Typy nekrozy:

• zgnilizna mokra – dotyczy tkanek miękiszowych pod wpływem enzymów pektolitycznych i celulolitycznych.
• zgnilizna sucha – wywoływana przez grzyby (głownie podstawczaki) tworzące enzymy celulolityczne.
• zgorzele – nekrozy prowadzące do zamierania całych organów.

Do objawów chorobotwórczych należą również: więdnięcia, zniekształcenia, skarłowacenia, narośle, rany, zrakowacenia i wydzieliny.

Choroby roślin

Nieinfekcyjne choroby roślin

• zgorzel liści sercowych i sucha zgnilizna korzeni buraka
• sucha wierzchołkowa zgnilizna owoców pomidora
• uszkodzenia herbicydowe
• choroba nowin zbóż
• szara plamistość liści i łodyg owsa
• dzieciuchowatość bulw ziemniaka
• odmładzanie zbóż
• rdzawa plamistość miąższu bulw ziemniaka
• uszkodzenia mrozowe zbóż
• uszkodzenia mrozowe drzew owocowych
• uszkodzenia mrozowe warzyw i ziemniaka
• uszkodzenia roślin z powodu zbyt wysokich temperatur
• sucha zgnilizna wierzchołków owców pomidora i papryki
• gorzka plamistość podskórna jabłek
• wyprzenie zbóż
• uszkodzenie roślin przez substancje toksyczne obce w powietrzu

Infekcyjne choroby roślin

Wirozy

Wirozy są to choroby wywoływane przez wirusy. Wirusy wnikają głównie do komórek skórki. Tylko niektóre wnikają głębiej np. do miękiszu, ale jest to spowodowane wprowadzeniem ich przez wektory. Wirusy nie mogą same się rozmnażać, dlatego też wykorzystują do tego celu metabolizm rośliny. Namnażanie wirusa polega na replikacji, następnie na biosyntezie białka kapsydu i łączeniu obu tych elementów.

Najważniejsze choroby wirusowe wywoływane przez poszczególne gatunki wirusów:

• wirus pasiastości kukurydzy (Maize streak virus (MSV))
• wirus kędzierzawki wierzchołkowej buraka (Beet curly top virus (BCTV))
• wirus złotej mozaiki fasoli (Bean golden mosaic virus (BGMV))
• wirus kędzierzawki liści pomidora (Tomato leaf curl virus (ToLCV))
• wirus mozaiki kalafiora (Cauliflower mosaic virus (CaMV)) – mozaika kalafiora. Na samym początku objawami mozaiki kalafiora są rozjaśnienia nerwów podstawy głównych liści lub ich chloroza. Następnie pojawiają się ciemnozielone przebarwienia wzdłuż nerwów, które przechodzą w nekrotyczne plamy. Choroba najwyraźniej jest widoczna przy temperaturze powietrza rzędu 16-20 °C. Podczas przechowywania kapusty głowiastej mogą wystąpić nekrotyczne plamistości główek. Na mozaikę kalafiora wrażliwa jest kapusta pekińska, u której infekcja wpływa na zahamowanie wzrostu.
• wirus mozaiki dalii (Dahlia mosaic virus (DMV))
• wirus czerwonej pierścieniowej plamistości borówki wysokiej (Blueberry red ringspot virus (SbCMV))
• wirus chlorotycznej pstrości soi (Soybean chlorotic mottle virus (SbCMV))
• bacilokształtny wirus tungro ryżu (Rice tungro bacilliform virus (RTBV))
• wirus narośli przyrannej (Wound tumor virus (WTV))
• wirus karłowatości ryżu (Rice dwarf virus (RDV))
• wirus żółtej pasiastej mozaiki jęczmienia (Barley yellow striate mosaic virus (BYSMV))
• wirus nekrotycznej żółtaczki sałaty (Lettuce necrotic yellows virus (LNYV))
• wirus mozaiki kukurydzy (Maize mosaic virus (MMV))
• wirus żółtej karłowatości ziemniaka (Potato yellow dwarf virus (PYDV))
• wirus psorozy cytrusowych (Citrus psorosis virus (CPsV))
• wirus brązowej plamistości pomidora (Tomato spotted wilt virus (TSWV)) – brązowa plamistość liści pomidora. Objawy mogą być bardzo zróżnicowane, lecz typowymi objawami są chlorotyczne i nekrotyczne plamy na liściach oraz nekrozy owoców i łodyg. W Polsce wirus poraża również tytoń, paprykę, sałatę, chryzantemę, gerbera i diffenbachię (najważniejsze rośliny żywicielskie).
• wirus nekrotycznej plamistości niecierpka (Impatiens necrotic spot virus (INSV))
• wirus pasiastości kukurydzy (Maize stripe virus (MSpV))
• wirus hoja blanca ryżu (Rice hoja blanca virus (RHBV))
• wirus pasiastości ryżu (Rice stripe virus (RSV))
• wirus chlorotycznej karłowatości kukurydzy (Maize chlorotic dwarf virus (MCDV))
• kulisty wirus tungro ryżu (Rice tungro spherical virus (RTSV))
• wirus utajonej pierścieniowej plamistości truskawki (Strawberry latent ringspot virus (SLRSV))
• wirus szorstkości liści czereśni (Cherry rasp leaf virus (CRLV))
• andyjski wirus pstrości ziemniaka (Andean potato mottle virus (APMoV))
• wirus prawdziwej mozaiki bobiku (Broad bean true mosaic virus (BBTMV))
• wirus pstrości koniczyny czerwonej (Red clover mottle virus (RCMV))
• wirus 1 więdnięcia bobiku (Broad bean wilt virus 1 (BBWV-1))
• wirus mozaiki gęsiówki (Arabis mosaic virus (ArMV))
• wirus rewersji porzeczki czarnej (Blackcurrant reversion virus (BRV)) – rewersja porzeczki czarnej. Jest to najgroźniejsza choroba porzeczki czarnej, której etiologię poznano dopiero pod koniec XX w. Krzewy porzeczki zaatakowane przez rewersję przypominają dzikie krzewy i stąd pochodzi nazwa tej choroby (od angielskiego reversion, czyli powrót do stanu poprzedniego).
• wirus pstrości liści borówki wysokiej (Blueberry leaf mottle virus (BLMoV))
• wirus liściozwoju czereśni (Chery leafroll virus (CLRV))
• wirus pierścieniowej plamistości maliny (Raspberry ringspot virus (RpRSV))
• wirus pierścieniowej plamistości tytoniu (Tobacco ringspot virus (TRSV))
• wirus czarnej pierścieniowej plamistości pomidora (Tomato black ring virus (TBRV))
• wirus pierścieniowej plamistości pomidora (Tomato ringspot virus (ToRSV))
• wirus 1 szparaga (Asparagus virus 1 (AV-1))
• wirus żółtej mozaiki fasoli (Bean yellow mosaic virus (BYMV)) – wąskolistość łubinu. Wirus atakuje również fasolę, groch, bobik oraz wiele innych gatunkó z rodzin Liliaceae i Chenopodiaceae. Objawem choroby jest pokarbowanie liści oraz ich zwężenie, a także jasnozielona i łagodna mozaika. Zaatakowany łubin charakteryzuje się drobniejszymi i jaśniejszymi kwiatami. Silne porażenie może prowadzić do skarłowacenia, zdeformowania oraz przedłużyć wegetację przy jednoczesnym braku dojrzewania.
• wirus mozaiki buraka (Beet mosaic virus (BtMV)) – mozaika buraka. Największe szkody wyrządza na plantacjach buraków nasiennych. Objawy tej choroby uwidaczniają się w postaci przejaśnień liści młodych roślin. Pojawia się również mozaika, złożona z jasnozielonych lub żółtych plam. Ubytek plonu korzeni najczęściej nie przekracza 5%, ale w przypadku wystąpienia choroby na początku wegetacji buraka straty mogą wynosić 25-30%.
• wirus pstrości nerwów goździka (Camation vein mottle virus (CVMoV))
• wirus mozaiki frezji (Freesia mosaic virus (FreMV))
• wirus mozaiki sałaty (Lettuce mosaic virus (LMV))
• wirus żółtej pasiastości narcyza (Narcissus yellow stripe virus (NYSV))
• wirus żółtej karłowatości cebuli (Onion yellow dwarf virus (OYDV)) – żółta karłowatość cebuli. W pierwszym roku uprawy, na liściach pojawiają się smugi i żółta pasiastość. Następnie objawy przechodzą w chlorozę. Szczypior silnie się skręca i kędzierzawieje, co powoduje, że wygląda jakby był zwiędnięty. Choroba zmniejsza masę cebul. Straty mogą wynosić nawet 50-70% (plantacje nasienne).
• wirus ospowatości śliwy (Plum pox virus (PPV)) – ospowatość śliwy. Choroba atakuje brzoskwinie, morele, ałycze i śliwy. Na liściach objawia się żółtymi przebarwieniami, które przybierają kształt pierścieni i smug. Na niedojrzałych owocach pojawiają się fioletowe plamy. W miarę dojrzewania plamy ciemnieją i na powierzchni owoców powstają bruzdy. W pobliżu plam miąższ jest czerwony i kwaśny. Plamy mogą występować również i na pestkach, a na pędach i konarach niektórych odmian śliw występują. Choroba powoduje przedwczesne dojrzewanie i opadanie owoców.
• wirus Y ziemniaka (Potato virus Y (PVY)) – smugowatość ziemniaka. Jest to choroba, która może spowodować stratę plonu w wysokości 70-85%. Objawami jest mozaika przechodząca następnie w nekrotyczne pierścienie i plamy. Smugowatość ziemniaka objawia się też brunatnymi i nekrotycznymi smugami na łodygach i ogonkach liściowych. Wirus Y przenosi się głownie przez bulwy użyte do sadzenia. Wirus Y ziemniaka wywołuje również nekrozę nerwów tytoniu. Chorobę tę wywołuje inny szczep niż smugowatość ziemniaka. Objawy pojawiają się dość późno, na najwyżej położonych liściach. Nerwy są początkowo rozjaśnione, następnie brunatnieją początkowo na dolnej stronie, a następnie na górnej stronie blaszki liściowej.
• wirus mozaiki soi (Soybean mosaic virus (SMV)) – mozaika soi. W Polsce choroba ta występuje co roku w małym nasileniu. W świecie choroba ma duże znaczenie, ponieważ strata plonu może wynieść nawet 50%. Objawy: młode rośliny wyrastające z nasion, gdzie bytował wirus są cienkie i wydłużone, pojawia się mozaika, blaszki liściowe są pofałdowane-w konsekwencji liście się skręcają i żółkną. Wtórne infekcje powodują jeszcze większe szkody. Wirus przenosi się głównie poprzez nasiona. Mniejsze znaczenie ma przenoszenie poprzez mszyce, a jeszcze mniejsze poprzez wzajemne ocieranie roślin.
• wirus wżerkowej plamistości tytoniu (Tobacco etch virus (TEV))
• utajony wirus narcyza (Narcissus latent virus (NLV))
• wirus pasiastej mozaiki pszenicy (Wheat streak mosaic virus (WSMV))
• wirus nitkowatości borówki wysokiej (Blueberry shoestring virus (BSSV))
• południowy wirus mozaiki fasoli (Southern bean mosaic virus (SBMV))
• wirus żółtej karłowatości jęczmienia (Barley yellow dwarf virus-PAV, Barley yellow dwarf virus-MAV (BYDV-PAV, BYDV-MAV)) – żółta karłowatość jęczmienia. W Polsce chorobę tę najczęściej wywołują 3 gatunki wirusa: BYDV-PAV, BYDV-MAV oraz wirus żółtej karłowatości zbóż (Cereal yellow dwarf virus (CYDV-RPV)). Objawami są charakterystyczne kolorowe przebarwienia; od żółtej do mocno czerwonej, w zależności od gatunku zboża. Straty w plonie mogą wynosić nawet kilkadziesiąt procent. Wirusy te są przenoszone przez mszyce.
• wirus karłowatości soi (Soybean dwarf virus (SbDV))
• wirus łagodnej żółtaczki buraka (Beet mild yellowing virus (BMYV)) – łagodna żółtaczka buraka. Choroba bardzo podobna do żółtaczki buraka, co skutkuje sporymi trudnościami w jej prawidłowym określeniu. Przyjmuje się, że objawem łagodnej żółtaczki buraka jest jasnopomarańczowy kolor chorych liści, a żółtaczki buraka kolor żółty. Łagodna żółtaczka buraka cechuje się objawami na wierzchołkach starszych liściach w postaci rozległych chlorotycznych plam, które następnie się rozprzestrzeniają i z czasem przybierają jasnopomarańczowy kolor. Liście są kruche i zgrubiałe. Zielone pozostaje jedynie otaśmienie nerwów.
• wirus zachodniej żółtaczki buraka (Beet western yellows virus (BWYV))
• wirus liściozwoju ziemniaka (Potato leafroll virus (PLRV)) – liściozwój ziemniaka. Powszechna choroba ziemniaka. Objawem są zwijające się liście. Następnie liście stają się kruche i szeleszczą przy zgniataniu. W przypadku wyrastania rośliny ziemniaka z porażonej bulwy objawem jest mniejsze wytwarzanie pędów oraz brunatne przebarwienia w przekroju bulwy i łodygi. Pozwijane liście są żółte, a na spodniej stronie liści są fioletowe. Liściozwój ziemniaka i smugowatość ziemniaka należą do najważniejszych chorób wirusowych ziemniaka, powodując straty rzędu koło 80%.
• wirus pierścieniowej plamistości goździka (Carnation ringspot virus (CRSV))- pierścieniowa plamistość goździka. Objawy: drobne jasnozielone plamy, które często mogą przybrać kształt pierścieni, a te z kolei nekrotycznych plam. Choroba obniża plon kwiatów.
• wirus pierścieniowej plamistości cymbidium (Cymbidium ringspot virus (CymRSV))
• wirus krzaczastej karłowatości pomidora (Tomato bushy stunt virus (TBSV))
• wirus pstrości goździka (Carnation mottle virus (CarMV)) – pstrość goździka. Choroba, którą trudno zauważyć, ponieważ często występuje trudno zauważalna mozaika. Obniża plon kwiatów.
• wirus A nekrozy tytoniu (Tobacco necrosis virus A (TNV-A))
• wirus pierścieniowej plamistości odontoglossum (Odontoglossum ringspot virus (ORSV))
• wirus mozaiki tytoniu (Tobacco mosaic virus (TMV))
• wirus mozaiki pomidora (Tomato mosaic virus (ToMV))
• wirus wczesnego brązowienia grochu (Pea early browning virus (PEBV))
• wirus nekrotycznej kędzierzawki tytoniu (Tobacco rattle virus (TRV))
• odglebowy wirus mozaiki pszenicy (Soil-borne wheat mosaic virus (SBWMV))
• wirus nekrotycznej żółtaczki nerwów buraka (Beet necrotic yellow vein virus (BNYVV))
• wirus mozaiki lucerny (Alfafla mosaic virus (AMV))
• wirus mozaiki stokłosy (Brome mosaic virus (BMV))
• wirus mozaiki ogórka (Cucumber mosaic virus (CMV)) – brunatnienie łubinu. Objawami tej choroby są brunatne, nekrotyczne plamy na strąkach oraz smugi na łodygach. Liście wyginają się ku dołowi, są drobne i częściowo skędzierzawione. U łubinu żółtego i wąskolistnego występuje też haczykowate wygięcie wierzchołków roślin. Silnie porażone rośliny nie kwitną i mogą być zaatakowane przez grzyby z rodzaju Fusarium.
• wirus aspermii pomidora (Tomato aspermy virus (TAV))
• wirus mozaiki jabłoni (Apple mosaic virus (ApMV)) – mozaika jabłoni. Choroba może spowodować nawet 40% straty plonu jabłek. Objawia się jasnożółtymi plamami, a objawy wywołane przez szczepy łagodne to małe, blade, chlorotyczne plamki.
• wirus szoku borówki wysokiej (Blueberry shock virus (BIShV))
• wirus nekrotycznej pierścieniowej plamistości wiśni (Prunus necrotic ringspot virus (PNRSV)) – Nekrotyczna pierścieniowa plamistość wiśni i czereśni.
• wirus karłowatości śliwy (Prune dwarf virus (PDV))
• andyjski utajony wirus ziemniaka (Andean potato latent virus (APLV))
• wirus żółtej mozaiki rzepy (Turnip yellow mosaic virus (TYMV))
• wirus żółtaczki buraka (Beet yellow virus (BYV)) – żółtaczka buraka. Choroba bardzo podobna do łagodnej żółtaczki buraka. Zaatakowane buraki cukrowe mogą mieć niższą zawartość cukru nawet do 2,5%.
• wirus tristeza cytrusowych (Citrus tristeza virus (CTV))
• wirus mozaiki cymbidium (Cymbidium mosaic virus (CymMV))
• wirus mozaiki narcyza (Narcissus mosaic virus (NMV))
• wirus mozaiki pepino (Pepino mosaic virus (PepMV))
• wirus X ziemniaka (Potato virus X (PVX))
• nitkowaty wirus czosnku przenoszony przez szpeciele (Garlic mite-borne filamentous virus (GarMbFV))
• wirus szalotki (Shallot virus X (ShVX))
• utajony wirus goździka (Carnation latent virus (CLV))
• wirus B chryzantemy (Chrysanthemum virus B (CVB))
• wirus M ziemniaka (Potato virus M (PVM)) – Wiroza M ziemniaka. Choroba wywołuje ledwo widoczne objawy. Blaszki liściowe są wzdłuż nerwów lekko zwinięte ku górze. Ich brzegi mogą być lekko rozjaśnione i pofalowane. Choroba jest widoczna na najmłodszych liściach na wierzchołkach pędów. Bardziej widoczne objawy występują na roślinach wyrosłych z chorych bulw – zauważyć można drobne liście, które ulegają deformacji oraz nekrozy na łodygach i ogonkach liściowych. Wirus PVM jest przenoszony mechanicznie oraz przez wektory w postaci wielu gatunków mszyc. Najbardziej rozpowszechniony jest w środkowej i wschodniej Europie.
• wirus S ziemniaka (Potato virus S (PVS))
• wirus jamkowatości pnia jabłoni (Apple stem pitting virus (ASPV))
• wirus żłobkowatości pnia jabłoni (Apple stem grooving virus (ASGV))
• wirus chlorotycznej plamistości liści jabłoni (Apple chlorotic leaf spot virus (ACLSV))

Wirusy mogą być przenoszone przez nasiona, bulwy, cebule, rośliny wieloletnie, owady, przez pyłek wodę i powietrze.

Bakteriozy roślin

Choroby wywoływane przez bakterie mogą powodować więdnięcie roślin, powstawanie na nich narośli, zgniliznę, plamistość oraz nekrozę.

Bibliografia

• Fitopatologia t. I i II. Selim Kryczyński, Zbigniew Weber (red. nauk.). Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2011. ISBN 978-83-09-01077-7.brak strony w książce
• Zbigniew Borecki: Nauka o chorobach roślin. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1987. ISBN 83-09-00983-6.brak strony w książce
• Choroby roślin w uprawach rolniczych. Selim Kryczyński (red.). Wydawnictwo SGGW, 2010. ISBN 978-83-7583-248-8.brak strony w książce
• Władysław Węgorek, Andrzej Studziński: Terminarz ochrony roślin rolniczych. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1977.brak strony w książce