Dżelada brunatna: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m MalarzBOT: poprawki
drobne merytoryczne, drobne redakcyjne
Linia 2: Linia 2:
|nazwa zwyczajowa = Dżelada
|nazwa zwyczajowa = Dżelada
|nazwa łacińska = ''Theropithecus gelada''
|nazwa łacińska = ''Theropithecus gelada''
|TSN =
|TSN = 573034
|zoolog = ([[Eduard Rüppell|Rüppell]], 1835)
|zoolog = ([[Eduard Rüppell|Rüppell]], 1835)
|okres istnienia =
|okres istnienia =
Linia 13: Linia 13:
|nadrząd = [[łożyskowce]]
|nadrząd = [[łożyskowce]]
|rząd = [[naczelne]]
|rząd = [[naczelne]]
|podrząd = [[Haplorrhini]]
|podrząd = [[wyższe naczelne]]
|nadrodzina = [[Małpy wąskonose zwierzokształtne|makakokształtne]]
|nadrodzina = [[koczkodanowce]]
|rodzina = [[makakowate]]
|rodzina = [[koczkodanowate]]
|rodzaj = '''''Theropithecus'''''{{r|itis2}}
|podrodzina = [[koczkodany]]
|autor rodzaj = I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843
|rodzaj = dżelada{{u|a}}
|gatunek = '''dżelada'''
|gatunek = dżelada brunatna
|synonimy =
|synonimy =
|ranga podtaksonu = [[podgatunek|Podgatunki]]
|podtaksony =
* ''T. g. gelada'' <small>(Rüppell, 1835)</small>
* ''T. g. obscurus'' <small>Heuglin, 1863</small>
|status IUCN = LC
|status IUCN = LC
|IUCN id = 21744
|IUCN id = 21744
|status_ref = <ref name="iucn">{{IUCN |id = 21744|nazwa = Theropithecus gelada|autorzy = Gippoliti, S. & Hunter, C.|rok = 2008|iucn rok = 2015|wersja = 2015-3 |data = 2015-10-10}}</ref>
|mapa występowania = Gelada area.png
|mapa występowania = Gelada area.png
|opis mapy występowania =
|opis mapy występowania =
Linia 28: Linia 33:
|wikisłownik = dżelada
|wikisłownik = dżelada
}}
}}
'''Dżelada''', '''dżelada brunatna''' (''Theropithecus gelada'') – gatunek [[Małpy wąskonose|małpy wąskonosej]] z rodziny [[makakowate|makakowatych]] (Cercopithecidae), jedyny przedstawiciel rodzaju ''Theropithecus''.
'''Dżelada brunatna'''{{r|miiz}}, dżelada{{odn|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990|s=60}} (''Theropithecus gelada'') – gatunek [[ssaki|ssaka]] z rodziny [[koczkodanowate|koczkodanowatych]] (Cercopithecidae), jedyny przedstawiciel rodzaju ''Theropithecus''.


== Występowanie ==
== Występowanie ==
Obecny [[Zasięg (biogeografia)|zasięg występowania]] dżelady obejmuje wyżyny i góry północno-zachodniej [[Etiopia|Etiopii]] i [[Erytrea|Erytrei]]. Najliczniej występuje w [[Góry Semien|Parku Narodowym Semien]] w Etiopii. Większość dżelad jest spotykana na wysokościach 2000-5000 m [[n.p.m.]] Dawniej były szeroko rozprzestrzenione w Afryce.
Obecny [[Zasięg (biogeografia)|zasięg występowania]] dżelady obejmuje wyżyny i góry północno-zachodniej [[Etiopia|Etiopii]] i [[Erytrea|Erytrei]]. Najliczniej występuje w [[Góry Semien|Parku Narodowym Semien]] w Etiopii. Większość dżelad jest spotykana na wysokościach 2000-5000 m [[n.p.m.]] Dawniej były szeroko rozprzestrzenione w Afryce.

== Systematyka ==
=== Taksonomia ===
Gatunek po raz pierwszy opisany naukowo przez [[Eduard Rüppell|E. Rüppella]] w 1835 roku pod nazwą ''Macacus gelada''{{r|Ruppell}}. Jako [[miejsce typowe]] autor wskazał [[góry Semien]] w Etiopii{{r|Ruppell}}. Jedyny przedstawiciel rodzaju ''Theropithecus'' – '''dżelada'''{{r|miiz}}, utworzonego przez [[Isidore Geoffroy Saint-Hilaire|I. Geoffroy Saint-Hilaire'a]] w 1843 roku{{r|Geoffroy}}.

[[Gatunek typowy]]: ''Macacus gelada'' <small>Rüppell, 1835</small>

=== Etymologia ===
Nazwa rodzajowa jest połączeniem słów z [[język grecki|języka greckiego]]: {{grc|θήρ}} ''thēr'' – „dzika bestia” oraz {{grc|πίθηκος}} ''píthēkos'' – „małpa”. Epitet gatunkowy pochodzi od ''gelada'', nazwy używanej przez ludy zamieszkujące Etiopię na określenie dżelady{{r|Palmer}}.


== Habitat ==
== Habitat ==
Linia 44: Linia 58:
== Podgatunki ==
== Podgatunki ==
Dotychczas opisano dwa podgatunki dżelady{{r|msw}}:
Dotychczas opisano dwa podgatunki dżelady{{r|msw}}:
* ''Theropithecus gelada gelada''
* ''T. gelada gelada'' – '''dżelada brunatna'''
* ''Theropithecus gelada obscurus''
* ''T. gelada obscurus'' – '''dżelada ciemna'''
Prawdopodobnie wzdłuż rzeki [[Uebi Szebelie]] istnieje jeszcze jeden, nieopisany naukowo podgatunek{{r|iucn}}.
Prawdopodobnie wzdłuż rzeki [[Uebi Szebelie]] istnieje jeszcze jeden, nieopisany naukowo podgatunek{{r|iucn}}.


== Zagrożenia ==
== Zagrożenia ==
Gatunek był uważany za bliski zagrożenia [[Wymieranie|wyginięciem]] (dawna kategoria LR/nt w klasyfikacji IUCN), głównie z powodu polowań i ograniczania siedlisk. Obecnie nie jest tak liczny jak w latach 70. XX wieku, ale nadal dość szeroko rozprzestrzeniony i stosunkowo liczny.
Gatunek był uważany za bliski zagrożenia [[Wymieranie|wyginięciem]] (dawna kategoria LR/nt w klasyfikacji IUCN), głównie z powodu polowań i ograniczania siedlisk. Obecnie nie jest tak liczny jak w latach 70. XX wieku, ale nadal dość szeroko rozprzestrzeniony i stosunkowo liczny.

{{Uwagi|uwagi =
<ref name="a">''Theropithecus'' <small>[[Isidore Geoffroy Saint-Hilaire|I. Geoffroy Saint-Hilaire]], 1843</small>.</ref>
}}


{{Przypisy|przypisy =
{{Przypisy|przypisy =
* <ref name="miiz">{{Cytuj książkę | autor = Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz| tytuł = Polskie nazewnictwo ssaków świata | wydawca = Muzeum i Instytut Zoologii PAN | miejsce = Warszawa | rok = 2015 | isbn = 978-83-88147-15-9| strony = 48-49}}</ref>
⚫
<ref name=itis2>{{ITIS|TSN=572828|nazwa=''Theropithecus''|data=17 lipca 2011}}</ref>
* <ref name="Ruppell">{{cytuj książkę| autor = E. Rüppell| tytuł = Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig|url = http://biodiversitylibrary.org/item/114234#page/17/mode/1up|rok = 1835-1840|wydawca = S. Schmerber|miejsce = Frankfurt nad Menem|wydanie = |isbn = |strony = 5|cytat = |język = de}}</ref>
⚫
<ref name=msw>{{MSW3|id=12100593|nazwa=''Theropithecus gelada''|data=17 lipca 2011}}</ref>
* <ref name="Geoffroy">{{cytuj pismo |autor = I. Geoffroy Saint-Hilaire|tytuł = Description des Mammifères nouveaux ou imparfaitement connus de la collection du Museum d'Histoire naturelle, et remarques sur la classification et les caractères des Mammifères|url = http://biodiversitylibrary.org/item/80970#page/582/mode/1up|czasopismo = Archives du Muséum d'Histoire Naturelle, Paris| wolumin = 2|wydanie = 4|strony = 576|rok = 1841|doi = |język = fr}}</ref>
⚫
* <ref name=msw>{{MSW3|id=12100593|nazwa=''Theropithecus gelada''|data=2011-07-11}}</ref>
* <ref name="Palmer">{{cytuj książkę| autor = T. S. Palmer| autor link = Theodore Sherman Palmer|tytuł = Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals|url = http://biodiversitylibrary.org/item/88553#page/681/mode/1up|rok = 1904|wydawca = Government Printing Office|miejsce = Waszyngton |seria = North American Fauna|isbn = |strony = 673|cytat = |język = en}}</ref>
}}
}}


Linia 59: Linia 80:


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
# {{cytuj stronę| url = http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Theropithecus_gelada.html
# {{cytuj stronę| url = http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Theropithecus_gelada.html| tytuł = ''Theropithecus gelada''| opublikowany = (On-line), Animal Diversity Web
| data dostępu = 18 maja 2008| autor = Hiller, C.| rok = 2000| język = en }}
| tytuł = ''Theropithecus gelada''
⚫
# {{MSW3|id=12100593|nazwa=''Theropithecus gelada''|data=2011-07-11}}
| opublikowany = (On-line), Animal Diversity Web
⚫
# {{cytuj książkę |odn = {{odn/id|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990}} |nazwisko = Kowalski| imię = K.|nazwisko2 = Krzanowski |imię2 = A.|nazwisko3 = Kubiak|imię3 = H.|nazwisko4 = Rzebik-Kowalska|imię4 = G. |nazwisko5 = Sych|imię5 = L.| wydanie = IV| tytuł = Ssaki|wydawca = Wiedza Powszechna| seria = Mały słownik zoologiczny | miejsce = Warszawa| rok = 1991| isbn = 83-214-0637-8}}
| data dostępu = 18 maja 2008
| autor = Hiller, C.
| rok = 2000
| język = en }}
# {{MSW3|id=12100593|nazwa=''Theropithecus gelada''|data=31 grudnia 2008}}
⚫
# {{cytuj książkę |odn = {{odn/id|Kowalski|Krzanowski|Kubiak|Rzebik-Kowalska|1990}} |nazwisko = Kowalski (redaktor naukowy)| imię = K.|nazwisko2 = Krzanowski |imię2 = A.|nazwisko3 = Kubiak|imię3 = H.|nazwisko4 = Rzebik-Kowalska|imię4 = G. |nazwisko5 = Sych|imię5 = L.| wydanie = IV| tytuł = Ssaki|wydawca = Wiedza Powszechna| seria = Mały słownik zoologiczny | miejsce = Warszawa| rok = 1991| isbn = 83-214-0637-8}}
# ''Wielka Encyklopedia Przyrody : Ssaki.'' Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, 1997, s. 116. ISBN 83-7079-784-9.
# ''Wielka Encyklopedia Przyrody : Ssaki.'' Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, 1997, s. 116. ISBN 83-7079-784-9.
# {{cytuj książkę | tytuł= Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana | data=2005 | wydawca=Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce=Warszawa | isbn=83-01-14344-4 | strony=114}}
# {{cytuj książkę | tytuł= Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana | data=2005 | wydawca=Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce=Warszawa | isbn=83-01-14344-4 | strony=114}}


[[Kategoria:Makakowate]]
[[Kategoria:Koczkodanowate]]
[[Kategoria:Ssaki Afryki]]
[[Kategoria:Ssaki Afryki]]

Wersja z 16:13, 10 paź 2015

Dżelada
Theropithecus gelada[1]
(Rüppell, 1835)
Ilustracja
Samiec
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Nadrząd

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Nadrodzina

koczkodanowce

Rodzina

koczkodanowate

Podrodzina

koczkodany

Rodzaj

dżelada[a]

Gatunek

dżelada brunatna

Podgatunki
  • T. g. gelada (Rüppell, 1835)
  • T. g. obscurus Heuglin, 1863
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Dżelada brunatna[3], dżelada[4] (Theropithecus gelada) – gatunek ssaka z rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae), jedyny przedstawiciel rodzaju Theropithecus.

Występowanie

Obecny zasięg występowania dżelady obejmuje wyżyny i góry północno-zachodniej Etiopii i Erytrei. Najliczniej występuje w Parku Narodowym Semien w Etiopii. Większość dżelad jest spotykana na wysokościach 2000-5000 m n.p.m. Dawniej były szeroko rozprzestrzenione w Afryce.

Systematyka

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy opisany naukowo przez E. Rüppella w 1835 roku pod nazwą Macacus gelada[5]. Jako miejsce typowe autor wskazał góry Semien w Etiopii[5]. Jedyny przedstawiciel rodzaju Theropithecus – dżelada[3], utworzonego przez I. Geoffroy Saint-Hilaire'a w 1843 roku[6].

Gatunek typowy: Macacus gelada Rüppell, 1835

Etymologia

Nazwa rodzajowa jest połączeniem słów z języka greckiego: θήρ thēr – „dzika bestia” oraz πίθηκος píthēkos – „małpa”. Epitet gatunkowy pochodzi od gelada, nazwy używanej przez ludy zamieszkujące Etiopię na określenie dżelady[7].

Habitat

Zamieszkuje skaliste i zakrzewione wąwozy górskie[4].

Wygląd

Długość głowy i tułowia ok. 70cm, ogona ok. 50cm. Sierść na grzbiecie ciemnobrązowa, na spodzie ciała jaśniejsza, szara lub szarawobiała. Otwory nosowe umiejscowione z boku nosa. Występuje charakterystyczne jasne obramowanie oczu. Ogon zakończony pędzlem[4]. Z przodu długie włosy tworzą rodzaj płaszcza, skóra na piersi i gardzieli nieowłosiona, czerwona, o zabarwieniu i wyglądzie zależnym od cyklu płciowego samicy. U samców twarz okolona długimi bokobrodami[4], występuje bujna grzywa.

Ekologia i rozród

Dżelady żywią się trawą, a przy jej niedoborze innymi roślinami, owocami i kwiatami. Poszukując pokarmu wspinają się w ciągu dnia na wysokość 3000 m, aż po granice śniegu, gdzie znajdują się górskie łąki[4]. Żyją w grupach rodzinnych, które na czas żerowania łączą się w większe stada liczące do 70 osobników. Przewodnikami stada jest kilka starych samców, które w razie niebezpieczeństwa wydają ostrzegawcze szczeknięcia. Atakowane stado broniąc się obrzuca przeciwnika kamieniami[4]. Grupa rodzinna złożona jest z jednego samca i kilku samic z młodymi. Dżelady prowadzą naziemny i dzienny tryb życia, w nocy[4] śpią na skalnych półkach. Ciąża trwa 5-6 miesięcy. Młode rodzą się zwykle w czasie od lutego do kwietnia[4]. Długość życia w warunkach naturalnych nie jest znana. W niewoli odnotowano osobnika, który żył ponad 30 lat.

Podgatunki

Dotychczas opisano dwa podgatunki dżelady[8]:

  • T. gelada gelada – dżelada brunatna
  • T. gelada obscurus – dżelada ciemna

Prawdopodobnie wzdłuż rzeki Uebi Szebelie istnieje jeszcze jeden, nieopisany naukowo podgatunek[2].

Zagrożenia

Gatunek był uważany za bliski zagrożenia wyginięciem (dawna kategoria LR/nt w klasyfikacji IUCN), głównie z powodu polowań i ograniczania siedlisk. Obecnie nie jest tak liczny jak w latach 70. XX wieku, ale nadal dość szeroko rozprzestrzeniony i stosunkowo liczny.

  1. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie a
    BŁĄD PRZYPISÓW
Błąd w przypisach: Znacznik <ref> o nazwie „uwagi”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.
BŁĄD PRZYPISÓW
  1. ↑ Theropithecus gelada, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ a b c Theropithecus gelada, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2015, wersja 2015-3 (ang.).
  3. ↑ a b Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48-49. ISBN 978-83-88147-15-9.
  4. ↑ a b c d e f g h Kowalski i in. 1990 ↓, s. 60.
  5. ↑ a b E. Rüppell: Neue Wirbelthiere zu der Fauna von Abyssinien gehörig. Frankfurt nad Menem: S. Schmerber, 1835-1840, s. 5. (niem.).
  6. ↑ I. Geoffroy Saint-Hilaire. Description des Mammifères nouveaux ou imparfaitement connus de la collection du Museum d'Histoire naturelle, et remarques sur la classification et les caractères des Mammifères. „Archives du Muséum d'Histoire Naturelle, Paris”. 2 (4), s. 576, 1841. (fr.). 
  7. ↑ T. S. Palmer: Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. Waszyngton: Government Printing Office, 1904, s. 673, seria: North American Fauna. (ang.).
  8. ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Theropithecus gelada. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 2011-07-11]
  9. ↑ Theropithecus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843.
{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.
Samica

Bibliografia

  1. Hiller, C.: Theropithecus gelada. (On-line), Animal Diversity Web, 2000. [dostęp 18 maja 2008]. (ang.).
  2. Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Theropithecus gelada. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 2011-07-11]
  3. K. Kowalski, A. Krzanowski, H. Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
  4. Wielka Encyklopedia Przyrody : Ssaki. Warszawa: Wydawnictwo MUZA SA, 1997, s. 116. ISBN 83-7079-784-9.
  5. Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 114. ISBN 83-01-14344-4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dżelada_brunatna&oldid=43788184”