Adam Chętnik

Adam Chętnik

Adam Chętnik (ur. 20 grudnia 1885 w Nowogrodzie, zm. 29 maja 1967 w Warszawie) – polski etnograf, muzealnik, działacz społeczny i polityczny. Miłośnik i badacz kultury kurpiowskiej, autor książek poświęconych Kurpiom Puszczy Zielonej. Jego dorobek naukowy liczy ponad 100 prac. Był posłem na Sejm, należał do Polskiej Akademii Umiejętności. Tworzył również poezję, był muzykiem amatorem grającym na wielu instrumentach, twórcą i reżyserem zespołu pieśni i tańca oraz lutnikiem.

Biografia

Młodość

Ojciec Adama Wincenty imał się wielu zajęć: głównie różnych rzemiosł (przede wszystkim ciesielstwa), lecz był także lutnikiem i muzykantem, rybakiem i pszczelarzem. Jego rodzina prowadziła też na własne potrzeby niewielkie gospodarstwo. Za zarobione w fabryce stylowych mebli w Londynie pieniądze założył cegielnię zatrudniającą kilka osób. Propagował w lokalnej społeczności czytelnictwo prasy polskiej, idee narodowościowo-wyzwoleńcze oraz ruch spółdzielczy, jego dom służył za miejsce spotkań i dyskusji.

W działalność społeczną włączył się też Adam, prowadząc tajne nauczanie w pobliskich wioskach. W 1903 roku za namową i przy pomocy ojca założył pierwszą w Nowogrodzie bibliotekę publiczną. Zaangażował się w opór wobec rusyfikacji, polegający na bojkocie szkół z rosyjskim językiem wykładowym. We wspomnieniach napisał też o dywersji: pomieszczenia rosyjskiej szkoły w Nowogrodzie skażono trudno usuwalną cuchnącą substancją, przez co szkołę zamknięto. Kilku uczestników podał z imienia: Adam to był prawdopodobnie Chętnik. Patriotyczno-oświatowa działalność Chętników spowodowała represje władz rosyjskich: kilkakrotnie przetrzymywano ich w areszcie w Łomży.

Do obowiązków Adama należała opieka nad młodszym rodzeństwem i pomoc ojcu w jego pracy, dzięki której poznał w praktyce wiele rzemiosł. Założył z rówieśnikami zespół muzyczno-teatralnych, który grał na instrumentach wykonanych przez niego wraz z ojcem. Zespół dawał przedstawienia z okazji świąt religijnych. Adam Chętnik bywał też grajkiem weselnym. Swoje spostrzeżenia, obserwacje i zasłyszane opowiadania zapisywał w prowadzonym od młodych lat dzienniku, wielokrotnie nawiązywał do tych doświadczeń w późniejszych publikacjach.

Początkowa szkoła w Nowogrodzie zapewniła Chętnikowi bardzo wąską edukację. Dzięki samokształceniu i prowadzeniu nauczania domowego poznawał też geografię oraz historię i literaturę polską. Do najbliższego gimnazjum w Łomży Adam Chętnik chodził trzy razy w tygodniu pieszo, rzadko korzystając ze stancji. Na utrzymanie zarabiał w łomżyńskiej mleczarni oraz pomagając ojcu na budowach. Program czteroletniego gimnazjum przerobił w półtora roku.

Studia

W 1908 wyjechał do Warszawy, gdzie w 1909 ukończył kurs pedagogiczny uprawniający do pracy w szkolnictwie prywatnym. W 1911 wyjechał do Petersburgu, gdzie przez kilka miesięcy uzupełniał dodatkowe przedmioty i doskonalił język rosyjski. Egzamin nauczycielski dający uprawnienia do pracy w szkolnictwie publicznym zdał celująco. W Warszawie kontynuował naukę na Wyższe Kursy Naukowe prowadzone przez Towarzystwo Kursów Naukowych, które miało charakter polskiej szkoły wyższej. We wspomnieniach napisał: Nie miałem zamiaru trawić moich dni jako belfer. W skrytości pragnąłem zostać etnografem.

Podczas nauki nawiązał kontakty z publicystami i działaczami znanymi mu wcześniej jedynie z kolportowanych przez niego polskich pism. Główny opiekun Kursów Aleksander Zawadzki widział w Chętniku działacza politycznego: przez pewien czas współpracował przy wydawaniu tajnej Polski i kolportażu bibuły na prowincję. Najbardziej znacząca była jednak dla niego znajomość z redaktorem naczelnym Zorzy Mieczysławem Brzezińskim (wykładał przyrodę martwą na kursie pedagogicznym). Pod jego wpływem młody Chętnik wycofał się z polityki, a zaangażował się w ruch ludowy i działalność dziennikarsko-publicystyczną. Otrzymał też od niego wsparcie w postaci znalezienia mieszkania w bursie i zatrudnienia w administracji pisma, co umożliwiło samodzielne utrzymanie przy braku wsparcia od rodziny. Po śmierci Brzezińskiego w 1911 wdowa po nim - Rozalia Brzezińska, pisarka ludowa - wynajęła pokój Chętnikowi oraz udostępniła pracownie i bibliotekę swojego męża. Adam Chętnik nazywał Brzezińskiego swoim ukochanym mentorem, a po jego śmierci symbolicznie odwdzięczył się za opiekę pisząc o jego działalności w czasopismach: w Drużynie (1913) i Oświacie Polskiej (1930), a w 1930 wydał obszerną publikację Mieczysław Brzeziński. Jego życie i praca.

Na Kursach Adam Chętnik poznał swoją pierwszą żonę Zofię Klukowską, którą poślubił w Warszawie w 1914.

Działalność społeczno-polityczna

Od 1912 roku wydawał pismo Drużyna przeznaczone dla młodzieży wiejskiej. Czasopismu towarzyszyły osobne broszury naukowe oraz podręczniki przeznaczone dla działaczy ludowych i junackich pod wspólną nazwą "Biblioteka Drużyny". Czasopismo ukazywało się z przerwami przez 12 lat.

Obok działalności dziennikarskiej i organizacyjnej Chętnik działał również na polu turystyczno-krajoznawczym. Na kursach pedagogicznych poznał Kazimierza Kulwiecia, redaktora "Ziemii", współzałożyciela i prezesa Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W "Ziemii" publikował w 1911 etnograficzno-krajoznawcze sprawozdania. Jego działalność w PTK obejmowała organizowanie młodzieżowych kół krajoznawczych, muzealnictwo regionalne i publicystykę krajoznawczą. Założył w Nowogrodzie w 1917 koło krajoznawcze, którego prezesem pozostał aż do 1934, organizował wycieczki dla młodzieży kurpiowskiej. Jego nieodłącznym wyposażeniem już wówczas był notatnik: zapiski i rysunki z wycieczek wykorzystywał w swoich późniejszych publikacjach. Był zapalonym zbieraczem: swoje zbiory zgromadzone z myślą o utworzeniu muzeum kurpiowskiego przekazał utworzonym przez Towarzystwo muzeom regionalnym w Ostrołęce i Łomży. Oba muzea zostały całkowicie zniszczone w czasie I wojny światowej. Adam Chętnik publikował wiele artykułów oraz osobnych tekstów zawierających opisy różnych regionów i ich zabytków, miejscowości, osobliwości przyrodniczych. Ukazywały się na łamach "Ziemii", "Drużyny" a później w "Gościu Puszczańksim" i Bibliotece Nadnarwiańskiej.

Pierwsza książka Chętnika Puszcza kurpiowska ukazała się w 1913. Jego druga książka Chata kupriowska (1915) nawiązywała do rozprawy Jana Karłowicza pt. "Chata polska. Studium lingwistyczno-archeologiczne", zawierającej apel o gromadzenie szczegółowych opisów budownictwa ludowego różnych regionów. Była to druga obszerna monografia o budownictwie ludowym, po "Budownicwtie ludowym na Podhalu' Władysława Matlakowskiego. Jako praca poprawna metodycnie, oparta o doskonałą znajomość terenu i tematu (Adam Chętnik zadedykował ją ojcu, "kurpiowskiemu cieśli zawołanemu") została doceniona przez środowisko naukowe. Adam chętnik otrzymał za nią nagrodę im. Mianowskiego od Instytutu Popierania Nauki. Całość nagrody i honorarium przeznaczył na zakup ziemi nad Narwią, gdzie w przyszłości Chętnikowie zamierzali się osiedlić.

"Chata kurpiowska" i późniejsze opracowania ukazywały się z samodzielnie wykonanymi przez autora rysunkami i fotografiami. Swoje umiejętności ilustratorskie doskonalił w szkole rysunku im. Wojciecha Gersona oraz na kursach organizowanych przez Towarzystwo Miłośników Fotografii.

Wydawał też pismo kurpiowskie "Gość Puszczański" (1919-1922) oraz kurpiowsko-mazurskie "Gość Pograniczny" (1920-1922). Należał do działającego w latach 1919-1922 Związku Puszczańskiego jako członek zarządu.

Dzięki jego staraniom postawiono pierwszy pomnik kurpiowskiego bohatera Stacha Konwy w lesie pod Jednaczewem.

W okresie I wojny światowej działał w Komitecie Mazurskim i w Związku Ludowym Mazurskim, brał też udział w pracach Mazurskiego Komitetu Plebiscytowego przed plebiscytem na ziemi mazurskiej. W pierwszych latach w niepodległej Polsce był posłem na Sejm z ziemi łomżyńskiej (1922-1927). W 1923 zotał odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta i Złotym Krzyżem Zasługi. W 1926 wycofał się z działalności politycznej, poświęcając się pracy naukowej.

Praca naukowa i muzealnictwo

Odbywał liczne podróże zagraniczne w celach naukowych do Rumunii, Czechosłowacji, Bułgarii, Turcji, Finlandii i Szwecji.

W roku 1927 własnym staraniem wraz z żoną Zofią otworzyli Muzeum Kurpiowskie w Nowogrodzie. Przy budowie i utrzymaniu muzeum działali też wolontariusze z Nowogrodu i okolicznych miejscowości. Było to drugie muzeum na wolnym powietrzu w Polsce. Przy muzeum w 1933 została utworzona przez Towarzystwo Naukowe Płockie Stacja Naukowa Dorzecza Środkowej Narwii. Adam Chętnik był jej kierownikiem aż do wybuchu wojny w 1939.

Podczas drugiej wojny światowej muzeum zostało zniszczone, a Adam Chętnik musiał opuścić Nowogród i ukrywać się przed okupantem w Warszawie pod przybranym nazwiskiem Antoniego Chojnowskiego. Doktoryzował się na tajnym uniwersytecie z tematu Pożywienie Kurpiów, jadło i napoje zwykłe, obrzędowe i głodowe. Swoje spostrzeżenia dotyczące życia codziennego, obyczajów, folkloru, okupacyjnego humoru, charakterystycznych zachowań i postaw, a także doświadczeń terroru i postawy wobec losu Żydów opisał w maszynopisie pt. "Pod niemiecko-hitlerowskim obuchem".

Po wojnie rozpoczął pracę nad odbudową muzeum. Wznowił działalność Stacji Naukowo-Badawczej Narwi Środkowej, która zyskała wsparcie od Akademii Umiejętności. Przeniósł siedzibę stacji z Nowogrodu do Łomży. Organizował Muzeum Regionalne w Łomży, otwarte w 1948. Przeszedł na emeryturę w 1958 i przeniósł się na stałe do Nowogrodu, gdzie wznowił starania nad odbudową skansenu. W 1963 otwarto dział bartniczy, później także rolniczy. Muzea wciąż korzystały z jego usług jako rzeczoznawcy do spraw Kurpiowszczyzny. W 1966 odznaczono go Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi dla muzealnictwa regionalnego.

Pamięć

Adam Chętnik został pochowany na cmentarzu w Nowogrodzie, na jego grobie postawiono głaz i duży pień bartny. Jego imię nosi założony przez niego skansen kurpiowski oraz:

• Publiczna Szkoła Podstawowa w Jednorożcu (od 28 maja 1988)
• Zespół Szkół Zawodowych nr 4 w Ostrołęce
• Ostrołęckie Towarzystwo Naukowe (założone w 1986)

Bibliografia

• Puszcza Kurpiowska, 1913
• Chata Kurpiowska, 1915
• Życie Puszczańskie Kurpiów
• Mazurskim Szlakiem
• monografie Nowogrodu, Myszyńca, Dąbrówki, Opęchowa.
• Kurpie
• Z Kurpiowskich obozów
• Obrazki i gadki
• Krótki przewodnik po Kurpiach
• Kalendarzyk zwyczajów i obrzędów ludu kurpiowskiego
• O bursztynie i przemyśle bursztyniarskim

Źródła

• Adam Chętnik - Kurpie
• Wrota Podlasia - Adam Chętnik
• Publiczna Szkoła Podstawowa im. Adama Chętnika w Jednorożcu
• Marian Pokropek, Adam Chętnik - badacz Kurpiowszczyzny, Ostrołęckie Towarzystwo Naukowe, Muzeum Okręgowe w Ostrołęce, 1992