Tekst źródłowy strony Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

{{Odznaczenie infobox
 |nazwa          = Sprawiedliwy wśród Narodów Świata<br />{{k|he|חֲסִיד אֻמּוֹת הָעוֹלָם}}<br />''Chasid Umot ha-Olam''
 |awers          = Righteous Among the Nations medal simplified.svg
 |awers opis     = 
 |awers 2        = 
 |awers 2 opis   = 
 |awers 3        = 
 |awers 3 opis   = 
 |rewers         = 
 |rewers opis    = 
 |rewers 2       = 
 |rewers 2 opis  = 
 |baretka        = 
 |baretka opis   = 
 |baretka 2      = 
 |baretka 2 opis = 
 |ustanowiono    = 1963
 |wycofano       = 
 |klasy          = 
 |stopnie        = 
 |święto         = 
 |dewiza         = Kto ratuje jedno życie – ratuje cały świat
 |wielkość       = 
 |kruszec        = 
 |wydano         = 
 |powyżej        = 
 |równorzędne    = 
 |poniżej        = 
 |projektant     = 
 |powiązane      = 
 |commons        = Category:Righteous Among the Nations
}}
[[Plik:Stefania Tyryłło Stanisława Pawłowska-Tyryłło.jpg|thumb|Sprawiedliwe wśród Narodów Świata: Stefania Tyryłło i jej córka Stanisława Pawłowska-Tyryłło. Rodzina Tyryłłów w latach 1943–1944 ukrywała w [[Wilno|Wilnie]] grupę Żydów, uciekinierów z [[Getto w Wilnie|tamtejszego getta]]<ref name="KS" />]]
[[Plik:Bogdan Borusewicz Ceremonia wręczenia medali Sprawiedliwy wśród Narodów Świata Senat RP 2012.JPG|thumb|Ceremonia wręczenia medali Sprawiedliwych wśród Narodów Świata w [[Senat Rzeczypospolitej Polskiej|Senacie RP]] (2012)]]
[[Plik:Israel-Yad Vashem Garden of righteous.jpg|thumb|Ogród Sprawiedliwych wśród Narodów Świata w [[Jad Waszem]]]]
[[Plik:Marta Bocheńska medal Sprawiedliwa wśród Narodów Świata.JPG|thumb|Medal Sprawiedliwej wśród Narodów Świata Marty Bocheńskiej]]
[[Plik:MariaKotarbaDyplom.jpg|thumb|Dyplom honorowy Marii Kotarby]]
'''Sprawiedliwy wśród Narodów Świata''' ({{w języku|he|חֲסִיד אֻמּוֹת הָעוֹלָם}}, ''Chasid Umot ha-Olam'') – najwyższe [[izrael]]skie odznaczenie cywilne nadawane [[Kto jest Żydem?|nie-Żydom]], przyznawane przez [[Jad Waszem|Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu Jad Waszem]] w [[Jerozolima|Jerozolimie]].

== Historia ==
Termin ''Sprawiedliwy wśród Narodów Świata'' oznaczał pierwotnie w żydowskiej tradycji osoby pochodzenia nieżydowskiego, które były dobrymi, bogobojnymi ludźmi. Według tej tradycji wielki zestaw praw i nakazów zawartych w [[Tora|Torze]], ale także w księgach [[Miszna]], [[Gemara]] i ustnej tradycji ([[micwa]]), odnosi się tylko do [[Żydzi|Żydów]], którzy odziedziczyli powinności po swoich przodkach. W przeciwieństwie do nich nie-Żydzi powinni przestrzegać jedynie prostych i oczywistych, niemal powszechnie przyjętych [[Siedem Praw Noego|Siedmiu Praw Noego]], ustanowionych po potopie, jak zakaz zabijania ludzi czy spożywania mięsa wyciętego z żywego zwierzęcia.

[[Judaizm]] naucza, że „jeśli człowiek niszczy jedno życie, to jest tak, jak gdyby zniszczył cały świat. A jeśli człowiek ratuje jedno życie, to jest tak, jak gdyby uratował cały świat” ([[Talmud]] Babiloński, Sanhedryn, 37a).

Autorzy dwutomowej ''Encyklopedii Sprawiedliwych wśród Narodów Świata'' ({{w języku|en|The Encyclopedia of the Righteous Among the Nations}}) przeprowadzili badania analizujące motywy działania osób ratujących Żydów podczas II wojny światowej i wyodrębnili kilka grup. Największą (49% ankietowanych) była grupa ratująca Żydów ze względu na wieloletnią znajomość przed wojną. Na drugim miejscu (43%) podawane były motywy humanitarne wynikające z niezgody na nieludzkie traktowanie Żydów, podejmowane najczęściej spontanicznie ze względu na [[moralność]]. Pozostałe to: polityczno-ideologiczne 5,75%, religijne 2,1% (w tym 0,7% to zakonnicy). W grupie sprawiedliwych znaleźli się nawet antysemici, określani nazwą ''ratujący antysemici'', których było w ujęciu procentowym 0,17%<ref name="IPN" />.

Od 6 marca 2013 obchodzony jest Europejski Dzień Pamięci o Sprawiedliwych. Jego ustanowienie poparł m.in. w 2012 [[Parlament Europejski]]<ref name="PE" />.

== Zasady i kryteria ==
Medal i dyplom zostały ustanowione dekretem [[Kneset]]u w 1963. Na medalu widnieje pochodzący z [[Talmud]]u napis „Kto ratuje jedno życie – ratuje cały świat”.

Kapituła instytutu pamięci [[Jad Waszem]] przyznaje wyróżnienie osobom i rodzinom, które z narażeniem własnego życia ratowały Żydów z [[Zagłada Żydów|Holokaustu]] podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. Uhonorowano również francuskie miasteczko [[Le Chambon-sur-Lignon]], holenderskie [[Nieuwlande]], [[Okupacja Danii#Podziemie duńskie|duński ruch oporu]], strajk z 25–26 lutego 1941 r. w [[Amsterdam]]ie i polską [[Rada Pomocy Żydom|Radę Pomocy Żydom]] (Żegotę). Uprawnieni do składania wniosków o przyznanie tytułu są sami uratowani albo ich bliscy. Dawniej poza medalem i dyplomem Sprawiedliwym przysługiwało także prawo do zasadzenia własnego drzewka w parku otaczającym siedzibę Instytutu, jednak z powodu braku miejsca zwyczaju zaniechano.

Osoba uznana za Sprawiedliwego jest odznaczana specjalnie wybitym medalem noszącym jej imię i nazwisko, dyplomem honorowym i przywilejem wpisania nazwiska na Murze Honorowym w Ogrodzie Sprawiedliwych w Jad Waszem. Odznaczenia są nadawane w trakcie podniosłej ceremonii w [[Izrael]]u lub w kraju zamieszkania tej osoby, gdzie działają dyplomatyczni przedstawiciele Izraela. W ceremoniach tych często uczestniczą przedstawiciele miejscowego rządu lub władz lokalnych i są one relacjonowane przez media. Ustawa o Jad Waszem upoważnia instytut Jad Waszem do nadania Sprawiedliwemu, w uznaniu jego zasług, [[honorowe obywatelstwo|honorowego obywatelstwa]] państwa Izrael, a jeśli już nie żyje, nadania mu pamiątkowego obywatelstwa.

Każda osoba, którą uznano za Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, jest uprawniona do otrzymania od Jad Waszem stosownego [[certyfikat]]u. Jeśli osoba ta nie żyje, jej krewny może wystąpić o nadanie jej pamiątkowego obywatelstwa. Polityką Jad Waszem jest kontynuowanie programu tak długo, jak długo wnoszone będą prośby o przyznanie tego tytułu, wsparte mocnymi dowodami, spełniającymi wyznaczone kryteria.

Ważne kryteria:
* Uratowany musi być Żydem, a osoba, która ocaliła mu życie, nie może być narodowości żydowskiej.
* Z uratowaniem życia nie może się wiązać zysk materialny dla wybawcy (zwrot kosztów, na przykład za jedzenie lub mieszkanie, jest akceptowalny).
* Ratunek musiał się wiązać z jakimś ryzykiem dla życia lub wolności wybawcy.

Liczba wniosków o przyznanie tytułu wynosi około 600 rocznie, z czego około 20% jest odrzucanych{{Fakt|data=2024-04}}.

Sprawiedliwy mieszkający w Izraelu otrzymuje co miesiąc wsparcie finansowe w wysokości średniej pensji. Dodatkowo przyznawany jest jemu i jego współmałżonkowi 8-dniowy zasiłek zdrowotny i zapewniane są darmowe usługi zdrowotne, na podstawie izraelskiego prawa ubezpieczeniowego. Obecnie jest to kilkadziesiąt osób{{Fakt|data=2024-04}}.

Sprawiedliwy, który cierpi z powodu kłopotów finansowych, jest wspierany, niezależnie od miejsca zamieszkania, przez fundację ''Jewish Foundation for the Righteous'', założoną w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]] organizację [[filantropia|filantropijną]]. ''Anne Frank Fonds'', z siedzibą w [[Bazylea|Bazylei]] w [[Szwajcaria|Szwajcarii]], wyszukuje osoby potrzebujące pomocy medycznej{{Fakt|data=2024-04}}.

== Statystyka ==
Odznaczenie otrzymało {{formatnum:28217}} osób (stan na styczeń 2022)<ref name="odznaczeni" />:

{| class="wikitable sortable"
! Miejsce
! Kraj
! data-sort-type="number"| Liczba odznaczonych
|-
|1 || {{państwo|Polska}} || 7232
|-
|2 || {{państwo|Holandia}} || 5982
|-
|3 || {{państwo|Francja}} || 4206
|-
|4 || {{państwo|Ukraina}} || 2691
|-
|5 || {{państwo|Belgia}} || 1787
|-
|6 || {{państwo|Litwa}} || 924
|-
|7 || {{państwo|Węgry}} || 876
|-
|8 || {{państwo|Włochy}} || 766
|-
|9 || {{państwo|Białoruś}} || 680
|-
|10 || {{państwo|Niemcy}} || 651
|-
|11 || {{państwo|Słowacja}} || 638
|-
|12 || {{państwo|Grecja}} || 364
|-
|13 || {{państwo|Rosja}} || 217
|-
|14 || {{państwo|Serbia}} || 139
|-
|15 || {{państwo|Łotwa}} || 138
|-
|16 || {{państwo|Chorwacja}} || 130
|-
|17 || {{państwo|Czechy}} || 125
|-
|18 || {{państwo|Austria}} || 115
|-
|19 || {{państwo|Mołdawia}} || 79
|-
|20 || {{państwo|Albania}} || 75
|-
|21 || {{państwo|Rumunia}} || 69
|-
|22 || {{państwo|Norwegia}} || 68
|-
|23 || {{państwo|Bośnia i Hercegowina}}, {{państwo|Szwajcaria}} || 49
|-
|25 || {{państwo|Armenia}} || 24
|-
|26 || {{państwo|Dania}}, {{państwo|Wielka Brytania}} || 22
|-
|28 || {{państwo|Bułgaria}} || 20
|-
|29 || {{państwo|Słowenia}} || 16
|-
|30 || {{państwo|Macedonia Północna}}, {{państwo|Szwecja}} || 10
|-
|32 || {{państwo|Hiszpania}} || 9
|-
|33 || {{państwo|Stany Zjednoczone}} || 5
|-
|34 || {{państwo|Estonia}}, {{państwo|Indonezja}}, {{państwo|Peru}}, {{państwo|Portugalia}} || 3
|-
|36 || {{państwo|Brazylia}}, {{państwo|Chile}}, {{państwo|Chiny}} || 2
|-
|41 || {{państwo|Czarnogóra}}, {{państwo|Egipt}}, {{państwo|Ekwador}}, {{państwo|Gruzja}}, {{państwo|Irlandia}}, {{państwo|Japonia}}, {{państwo|Kuba}}, {{państwo|Luksemburg}}, {{państwo|Salwador}}, {{państwo|Turcja}}, {{państwo|Wietnam}} || 1
|}

== Polscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata ==
{{osobny artykuł|Polscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata}}
Od 1985 r. działa [[Polskie Towarzystwo Sprawiedliwych wśród Narodów Świata]], skupiające Sprawiedliwych żyjących w Polsce<ref name="EPWN" />.

{{Zobacz też|Polscy Sprawiedliwi – Przywracanie pamięci}}

== Artykuły o odznaczonych ==
{{Kategoria główna|Sprawiedliwi wśród Narodów Świata}}

== Zobacz też ==
{{Wikicytaty|Sprawiedliwy wśród Narodów Świata}}
* ''[[Sprawiedliwi (serial telewizyjny 2009)|Sprawiedliwi]]'' (serial telewizyjny 2009)
* [[polska pomoc Żydom w czasie II wojny światowej]]

== Upamiętnienie w Polsce ==
* W 2021 roku skrzyżowaniu ulic [[Ulica Mordechaja Anielewicza w Warszawie|Mordechaja Anielewicza]] i [[Ulica Karmelicka w Warszawie|Karmelickiej]] w [[Warszawa|Warszawie]] nadano nazwę ''rondo Sprawiedliwych wśród Narodów Świata''<ref>{{Cytuj stronę | url = https://edziennik.mazowieckie.pl/legalact/2021/2596/ | tytuł = Uchwała nr XLVI/1428/2021 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 18 marca 2021 r. w sprawie nadania nazwy obiektowi miejskiemu w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy | data = 25 marca 2021 | praca = Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego nr 2596 | data dostępu = 2023-03-23}}</ref>.

== Przypisy ==
<references>
<ref name="EPWN">{{encyklopedia PWN|id=3978501|tytuł=Sprawiedliwy wśród Narodów Świata|data dostępu=2023-01-01}}</ref>
<ref name="IPN">{{cytuj | redaktor = Katarzyna Cegieła, Karol Madaj, Kamila Sachnowska, Olga Tumińska| tytuł = Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej | data = 2008 | isbn = 978-83-7629-008-9 | miejsce = Warszawa | wydawca = [[Instytut Pamięci Narodowej]], Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu | oclc = 909561250}}</ref>
<ref name="KS">{{cytuj | redaktor = Israel Gutman, Sara Bender, Shmuel Krakowski, Dariusz Libionka, Robert Kuwałek, Adam Kopciowski | tytuł = Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ratujący Żydów podczas Holocaustu. Polska|wolumin=2 | data = 2009 | isbn = 978-83-87832-59-9 | miejsce = Kraków | wydawca = [[Instytut Studiów Strategicznych]] | oclc = 443558424|s= 773–774}}</ref>
<ref name="odznaczeni">{{cytuj |url = https://www.yadvashem.org/righteous/statistics.html |tytuł = Names of Righteous by Country |opublikowany = Jad Waszem |język = en |data dostępu = 2022-03-03}}</ref>
<ref name="PE">{{cytuj |url = http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+20120510+ITEMS+DOC+XML+V0//PL#sdocta58 |tytuł = Oświadczenie Parlamentu Europejskiego z dnia 10 maja 2012 r. w sprawie wsparcia dla ustanowienia Europejskiego Dnia Pamięci o Sprawiedliwych |data = 10 maja 2012 |opublikowany = [[Parlament Europejski]] |data dostępu = 2015-02-26}}</ref>
</references>

== Linki zewnętrzne ==
{{wikisłownik|Sprawiedliwy wśród Narodów Świata}}
{{commonscat|Righteous Among the Nations}}
* {{cytuj | tytuł = Yad Vashem. The World Holocaust Remembrance Center | data dostępu = 2023-03-02 | url = https://www.yadvashem.org/ | język = en}}
* {{cytuj | tytuł = Polscy Sprawiedliwi| data dostępu = 2023-03-03 | opublikowany = [[Muzeum Historii Żydów Polskich Polin]]| url = https://sprawiedliwi.org.pl/}}
* {{cytuj | tytuł = Życie za życie. Pamięci Polaków, którzy narażali życie, by ratować Żydów| data dostępu = 2023-03-03 | opublikowany = [[Instytut Pamięci Narodowej]] | url = https://zyciezazycie.pl/}}
* {{cytuj | praca=Teki edukacyjne| tytuł = „Polacy ratujący Żydów w latach II wojny światowej” | data dostępu = 2023-03-03 | opublikowany = [[Instytut Pamięci Narodowej]]| url = https://edukacja.ipn.gov.pl/edu/materialy-edukacyjne/teki-edukacyjn/80409,Polacy-ratujacy-Zydow-w-latach-II-wojny-swiatowej.html }}
* {{cytuj | tytuł = Departament Sprawiedliwych| data dostępu = 2023-03-03 | opublikowany = [[Ambasada Izraela w Polsce]]| url = https://embassies.gov.il/warsaw/Departments/Sprawiedliwych/Pages/departament-sprawiedliwych.aspx}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Sprawiedliwi wśród Narodów Świata| ]]
[[Kategoria:Izraelskie odznaczenia]]
[[Kategoria:Odznaczenia cywilne]]
[[Kategoria:Byłe Artykuły na Medal]]