Szarłat

Szarłat
	; Szarłat szorstki
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	goździkopodobne
Rząd	goździkowce
Rodzina	szarłatowate
Rodzaj	szarłat
	Nazwa systematyczna
	Amaranthus L.; Sp. Pl. 989. 1753.
	Typ nomenklatoryczny
	Amaranthus caudatus L.
Synonimy
	Acanthochiton Torr.; Acnida L.; Albersia Kunth; Amarantellus Speg.; Amblogyna Raf.; Bajan Adans.; Blitum Scop.; Blitum Heist. ex Fabr.; Dimeiandra Raf.; Euxolus Raf.; Galliaria Bubani; Glomeraria Cav.; Goerziella Urb.; Mengea Schauer; Montelia A.Gray; Pentrius Raf.; Pyxidium Moench ex Montandon; Roemeria Moench; Sarratia Moq.; Scleropus Schrad.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Szarłat (Amaranthus) – rodzaj roślin należących do rodziny szarłatowatych. Obejmuje ok. 70^[5]–94^[4] gatunków. Rodzaj jest współcześnie kosmopolityczny, przy czym najwięcej gatunków występuje w strefie międzyzwrotnikowej, zwłaszcza w tropikalnej i subtropikalnej Azji i Ameryce^[6]. Wiele gatunków zostało szeroko rozprzestrzenionych i występują jako gatunki inwazyjne poza swym pierwotnym zasięgiem. W Polsce wszystkie gatunki są obce, 5 jest zadomowionych, a 9 przejściowo dziczejących^[7].

Wiele gatunków szarłatu to chwasty, ale też liczne są wykorzystywane jako rośliny jadalne i ozdobne. U gatunków jadalnych spożywane są nasiona lub liście, albo jedne i drugie. Jadalne nasiona (dawniej spożywano także liście) ma zwłaszcza szarłat zwisły A. caudatus i szarłat wyniosły A. cruentus, głównie młode pędy spożywane są w przypadku szarłatu trójbarwnego A. tricolor^[6]^[8].

Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]

Zasięg rodzaju obejmuje całą strefę międzyzwrotnikową oraz ciepłe obszary stref umiarkowanych^[5]. Rodzaj najbardziej zróżnicowany jest w tropikalnej i subtropikalnej Azji i Ameryce^[6]. Na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego i chłodnego występują głównie lub wyłącznie gatunki introdukowane^[4]. W Europie, w południowej części kontynentu^[4] jako gatunki rodzime rosną tylko dwa gatunki szarłatu, ale liczne są introdukowane i obecne na całym kontynencie^[8].

Gatunki flory Polski^[7]

Antropofity zadomowione:

szarłat biały Amaranthus albus L.
szarłat komosowaty Amaranthus blitoides S. Watson
szarłat prosty, sz. zielony Amaranthus chlorostachys Willd. ≡ A. hybridus L.^[4]
szarłat siny Amaranthus lividus L. ≡ A. blitum subsp. oleraceus (L.) Costea^[4]
szarłat szorstki Amaranthus retroflexus L.

Efemerofity:

szarłat Bouchona Amaranthus bouchonii Thell ≡ A. hybridus subsp. hybridus^[4]
szarłat ciemny^[7], sz. wierzbolistny^[9] Amaranthus melancholicus L. ≡ A. tricolor L.^[4]
szarłat Dintera Amaranthus dinteri Schinz
szarłat nagi Amaranthus angustifolius Lam. ≡ A. graecizans subsp. graecizans^[4]
szarłat kalifornijski Amaranthus californicus (Moq.) S. Watson
szarłat Palmera Amaranthus palmeri S. Watson
szarłat pochylony Amaranthus deflexus L.
szarłat smukły^[7], sz. niski^[9] Amaranthus gracilis Desf. ex Poir. ≡ A. viridis L.^[10]
szarłat Standleya Amaranthus standleyanus Parodi ex Covas

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój: Rośliny jednoroczne, rzadko byliny^[5]. Pędy płożące, podnoszące się i prosto wzniesione, zwykle rozgałęzione^[5], osiągające nawet do 3 m wysokości^[6]. Pędy często czerwonawo lub bordowo nabiegłe^[6].
Liście: Skrętoległe^[6]. Blaszka pojedyncza, równowąska, lancetowata, rombowata, jajowata po okrągławą, u nasady zaokrąglona lub zwężająca się, zwykle całobrzega, na wierzchołku zaostrzona lub tępa, często wycięta^[5].
Kwiaty: Drobne, jednopłciowe, wiatropylne, zebrane w gęste, wzniesione lub zwisające, kuliste lub wydłużone kłosy. Działki kielicha w liczbie 1–5, przejrzyste, papierzaste, płatków korony brak. Pręcików jest 1–5, zalążnia jednokomorowa, z 3 szyjkami^[6].
Owoce: Jednonasienna, kulistawa lub jajowata torebka^[6]^[5] o ścianie nagiej i błoniastej. Nasiono kulistawe lub soczewkowate, o łupinie zwykle gładkiej i błyszczącej^[5].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny szarłatowatych (Amaranthaceae). W jej obrębie należy do podrodziny Amaranthoideae Burnett i plemienia Amarantheae Reichenbach^[2]. Rodzaj dzielony jest na trzy podrodzaje: Amaranthus i Albersia (rośliny jednopienne) oraz Acnida (rośliny dwupienne)^[11].

Wykaz gatunków^[4]^[9]

Amaranthus acanthobracteatus Henrard
Amaranthus acanthochiton J.D.Sauer
Amaranthus acutilobus Uline & W.L.Bray
Amaranthus albus L. – szarłat biały
Amaranthus anderssonii J.T.Howell
Amaranthus arenicola I.M.Johnst.
Amaranthus asplundii Thell.
Amaranthus atropurpureus Roxb.
Amaranthus aureus F.Dietr.
Amaranthus australis (A.Gray) J.D.Sauer
Amaranthus bahiensis Mart.
Amaranthus bengalense Saubhik Das & Iamonico
Amaranthus blitoides S.Watson – szarłat komosowaty
Amaranthus blitum L.
Amaranthus brandegeei Standl.
Amaranthus brownii Christoph. & Caum
Amaranthus × budensis Priszter
Amaranthus × cacciatoi (Aellen ex Cacciato) Iamonico
Amaranthus californicus (Moq.) S.Watson – szarłat kalifornijski
Amaranthus cannabinus (L.) J.D.Sauer
Amaranthus capensis Thell.
Amaranthus cardenasianus Hunz.
Amaranthus × caturus B.Heyne ex Hook.f.
Amaranthus caudatus L. – szarłat zwisły
Amaranthus celosioides Kunth
Amaranthus centralis J.Palmer & Mowatt
Amaranthus clementii Domin
Amaranthus cochleitepalus Domin
Amaranthus commutatus A.Kern.
Amaranthus congestus C.C.Towns.
Amaranthus crassipes Schltdl.
Amaranthus crispus (Lesp. & Thévenau) A.Braun ex J.M.Coult. & S.Watson
Amaranthus cruentus L. – szarłat wyniosły, sz. wiechowaty
Amaranthus cuspidifolius Domin
Amaranthus deflexus L. – szarłat pochylony
Amaranthus dinteri Schinz – szarłat Dintera
Amaranthus fimbriatus (Torr.) Benth.
Amaranthus floridanus (S.Watson) J.D.Sauer
Amaranthus furcatus J.T.Howell
Amaranthus graecizans L. – szarłat nagi
Amaranthus grandiflorus (J.M.Black) J.M.Black
Amaranthus greggii S.Watson
Amaranthus hunzikeri N.Bayón
Amaranthus hybridus L. – szarłat prosty, sz. zielony
Amaranthus hypochondriacus L. – szarłat koński
Amaranthus induratus C.A.Gardner ex J.Palmer & Mowatt
Amaranthus interruptus R.Br.
Amaranthus × jansen-wachterian us Thell.
Amaranthus kloosianus Hunz.
Amaranthus lepturus S.F.Blake
Amaranthus lombardoi Hunz.
Amaranthus looseri Suess.
Amaranthus macrocarpus Benth.
Amaranthus minimus Standl.
Amaranthus mitchellii Benth.
Amaranthus muricatus (Gillies ex Moq.) Hieron.
Amaranthus neei D.B.Pratt, Sánch.Pino & Flores Olv.
Amaranthus obcordatus (A.Gray) Standl.
Amaranthus × ozanonii Thell.
Amaranthus palmeri S.Watson – szarłat Palmera
Amaranthus paraganensis Saubhik Das
Amaranthus pedersenianus N.Bayón & C.Peláez
Amaranthus persimilis Hunz.
Amaranthus peruvianus (Schauer) Standl.
Amaranthus polygonoides L.
Amaranthus powellii S.Watson
Amaranthus praetermissus Brenan
Amaranthus pumilus Raf.
Amaranthus × pyxidatus (Contré) Iamonico
Amaranthus rajasekharii Sindu Arya, V.S.A.Kumar, W.K.Vishnu & Iamonico
Amaranthus × ralletii Contré
Amaranthus retroflexus L. – szarłat szorstki
Amaranthus rhombeus R.Br.
Amaranthus rosengurttii Hunz.
Amaranthus saradhiana Sindu Arya, V.S.A.Kumar, W.K.Vishnu & Rajesh Kumar
Amaranthus scariosus Benth.
Amaranthus schinzianus Thell.
Amaranthus scleranthoides (Andersson) Andersson
Amaranthus scleropoides Uline & W.L.Bray
Amaranthus sonoriensis Iamonico & El Mokni
Amaranthus × soproniensis Priszter & Kárpáti
Amaranthus sparganicephalus Thell.
Amaranthus spinosus L.
Amaranthus squamulatus (Andersson) B.L.Rob.
Amaranthus standleyanus Parodi ex Covas – szarłat Standleya
Amaranthus × tamariscinus Nutt.
Amaranthus tamaulipensis Henrickson
Amaranthus tarraconensis Sennen & Pau
Amaranthus × texensis Henrickson
Amaranthus thunbergii Moq.
Amaranthus torreyi (A.Gray) Benth. ex S.Watson
Amaranthus tortuosus Hornem.
Amaranthus tricolor L.
Amaranthus tuberculatus (Moq.) J.D.Sauer
Amaranthus tucsonensis Henrickson
Amaranthus tunetanus Iamonico & El Mokni
Amaranthus undulatus R.Br.
Amaranthus urceolatus Benth.
Amaranthus viridis L. – szarłat smukły
Amaranthus viscidulus Greene
Amaranthus vulgatissimus Speg.
Amaranthus wallichii Iamonico
Amaranthus watsonii Standl.
Amaranthus wrightii S.Watson

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne, zwłaszcza szarłat zwisły A. caudatus^[6] i szarłat trójbarwny A. tricolor^[8].
Niektóre gatunki uprawiane i zbierane przez Indian jako rośliny pokarmowe już 6 tys. lat temu^[8]. Z młodych roślin można sporządzać sałatki. Nasiona zawierają sporo tłuszczu, białka (więcej niż zboża, a nawet mleko) i skrobi, a ich wartość energetyczna jest większa niż nasion kukurydzy. Jego uprawa zdobywa coraz większą popularność^[12], w ofercie handlowej, także w Polsce, znajduje się mąka zwana mąką z amarantusa. Mąkę te można stosować jako wartościowy dodatek do żywności^[13].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).
↑ ^a ^b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2013-11-12].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Amaranthus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-16].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Amaranthus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-04-16].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 83. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c ^d ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 31, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 37, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 22-23. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ Amaranthus gracilis. [w:] Global Plants [on-line]. JSTOR. [dostęp 2022-04-16].
↑ Genus Amaranthus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-04-16].
↑ Kochajmy szarłat. [dostęp 2007-12-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-11-21)].
↑ MonikaM. Wereńska MonikaM., Wpływ dodatku mąki z amarantusa na jakość wyrobów drobiowych przechowywanych w warunkach chłodniczych, Otwarta Innowacja, przyjęte do publikacji 2018; openin.pl, ISSN 2299-9604 [dostęp 2018-03-11] (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).

[ing-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2013-11-12].

[powo-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Amaranthus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-16].

[america-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Amaranthus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-04-16].

[philips-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 83. ISBN 0-333-74890-5.

[checklist-7] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 31, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[mabb-8] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 37, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[gawrys-9] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 22-23. ISBN 978-83-925110-5-2.

[10] Amaranthus gracilis. [w:] Global Plants [on-line]. JSTOR. [dostęp 2022-04-16].

[grin-11] Genus Amaranthus L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-04-16].

[12] Kochajmy szarłat. [dostęp 2007-12-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-11-21)].

[13] MonikaM. Wereńska MonikaM., Wpływ dodatku mąki z amarantusa na jakość wyrobów drobiowych przechowywanych w warunkach chłodniczych, Otwarta Innowacja, przyjęte do publikacji 2018; openin.pl, ISSN 2299-9604 [dostęp 2018-03-11] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]