Szarłat zwisły
| ||
| ||
| Systematyka[1] | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | rośliny | |
| Klad | rośliny naczyniowe | |
| Klad | rośliny nasienne | |
| Klasa | okrytonasienne | |
| Rząd | goździkowce | |
| Rodzina | szarłatowate | |
| Rodzaj | szarłat | |
| Gatunek | szarłat zwisły | |
| Nazwa systematyczna | ||
| Amaranthus caudatus L. Sp. Pl. 990 1753[2] | ||
| Synonimy | ||
| ||
Szarłat zwisły, szarłat ogrodowy (Amaranthus caudatus L.) – gatunek rośliny z rodziny szarłatowatych. Roślina nie jest znana ze stanowisk naturalnych. Uznaje się, że pochodzi z Ameryki Środkowej lub Południowej i spokrewniona jest z szarłatem prostym (Amaranthus hybridus)[3]. Jest szeroko rozpowszechniona w uprawie jako roślina ozdobna i dostarczająca jadalnych nasion.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Szarłat zwisły razem z szarłatem wyniosłym były uprawiane przez ludy zamieszkujące środkową i południową Amerykę. Stanowiły tam jedno z głównych źródeł pożywienia, obok papryki, tykwy, fasoli, nasion dioonu jadalnego oraz kukurydzy i komosy ryżowej. Podczas uroczystości spożywano ciastka wyrabiane z nasion szarłatu i ludzkiej krwi. Hiszpańscy konkwistadorzy uznali takie praktyki za profanację obrzędu komunii i hostii i pod karą ucięcia rąk[4] bądź nawet śmierci zakazali uprawy szarłatu. Usunięcie tego ważnego składnika diety przyczyniło się do rozpowszechnienia spożywania znacznie plenniejszej i łatwiejszej w uprawie, ale znacznie uboższej odżywczo kukurydzy. Na skutek odkrytych właściwości odżywczych nasion szarłatu, m.in. wyjątkowo wysokiej zawartości egzogennego aminokwasu – lizyny, w drugiej połowie XX wieku powrócono do uprawiania szarłatu jako rośliny jadalnej, obecnie uprawiany jest w Ameryce i Europie oraz w niektórych regionach Azji i Afryki[5]. Wcześniej rozpowszechniony został jako roślina ozdobna na całym świecie z wyjątkiem strefy klimatu umiarkowanego chłodnego i arktycznego[3].
Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]
Fotosynteza u szarłatu zachodzi według mechanizmu C4, co zabezpiecza przed fotooddychaniem i umożliwia rozwój na stanowiskach suchych[6]. Temperaturą optymalną do wegetacji jest 24-28°C, jednak rośliny dobrze znoszą temperatury dochodzące nawet do 50°C. Poniżej 8°C następuje zahamowanie wzrostu szarłatu, a w temperaturze 4°C rośliny ulegają nieodwracalnym uszkodzeniom. Szarłat zwisły pochodzący z Andów jest bardziej odporny na chłód niż szarłat wyniosły. Gatunki rodzaju Amarantus mogą swobodnie się krzyżować między sobą, co ułatwia zbliżona liczba chromosomów[5].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Roślina jednoroczna o umiarkowanie rozgałęziającym się pędzie, za młodu nieco owłosionym w górze, z wiekiem roślina naga. Osiąga od kilkudziesięciu cm do 1,5 m wysokości, rzadko nawet do 2,5 m[3].
- Liście
- Liście na ogonkach krótszych od blaszki, ta jajowatorombowata do szerokolancetowatej, o długości 5–15 cm i szerokości 2–10 cm. Blaszka całobrzega, u nasady zbiegająca, na szczycie ostra lub stępiona[3].
- Kwiaty
- Drobne, zebrane w tęgie, zwisające kłosy, tworzące wiechy złożone. Kwiatostany barwy czerwonej, fioletowej, białej, rzadziej zielonej lub żółtej. Kwiaty wsparte równowąskimi lub lancetowatymi przysadkami. Okwiat z 5 błoniastych listków o długości 1,5 do 2,5 mm, na szczycie ostrych lub stępionych. Słupek na szczycie z rozpostartymi lub odgiętymi trzema znamionami. W szczytowych częściach kwiatostanów skupione są kwiaty męskie, składające się z okwiatu i 5 pręcików[3].
- Owoce
- Szerokojajowata lub kulistawa torebka o długości 1,5–2,5 mm tkwiąca w trwałym okwiecie. Nasiono ciemnobrązowe, czarnobrązowe lub jaśniejsze – żółtawobiałe, kształtu soczewkowatego do kulistego o średnicy nieco ponad 1 mm. Powierzchnia nasiona gładka lub z rzadka punktowana[3].
Zastosowania[edytuj | edytuj kod]
Wysoka zawartość białka i brak glutenu czyni nasiona szarłatu atrakcyjnym pożywieniem, szczególnie dla wegetarian i osób chorych na celiakię, co przyczynia się do rozpowszechniania upraw tej rośliny na świecie. Ze względu na obecność drobnoziarnistej skrobi i licznych antyoksydantów, takich jak rutyna i izokwercytryna, jest wykorzystywany w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym. W klimacie umiarkowanym, panującym w Europie Środkowej, gdzie dobowa amplituda temperatur nie jest tak wysoka jak w rejonach Andów, szarłat zwisły nie owocuje, dlatego w tym rejonie może być uprawiany wyłącznie jako roślina ozdobna lub na zieloną masę[5]. Ponadto szarłat jest źródłem lektyny, amarantyny (ACA), aglutyniny używanej jako sonda histochemiczna. Umożliwia ona wykrywanie ognisk nieprawidłowych podziałów komórek w zespołach raka jelita grubego[7].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Stevens P.F.: Caryophyllales (ang.). Angiosperm Phylogeny Website, 2001–. [dostęp 2017-02-25].
- ↑ a b Amaranthus caudatus L.. W: The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2017-02-25].
- ↑ a b c d e f Amaranthus caudatus Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2017-02-25].
- ↑ Sam Eaton: Alt staple lunch: Mexicans push return of an ancient grain (ang.). W: PRI Public Radio International [on-line]. 2013-07-01. [dostęp 2017-06-05].
- ↑ a b c Karolina Śmigerska, Badania nad doskonaleniem uprawy na nasiona szarłatu krwistego (Amaranthus cruentus L.) odmiany Rawa, Ewa Jendrzejczak (red.), Bydgoszcz: Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, 2016.
- ↑ Amaranthaceae | plant family, „Encyclopedia Britannica” [dostęp 2017-05-22] (ang.).
- ↑ C.R. Boland i inni, Use of the Lectin from Amaranthus caudatus as a Histochemical Probe of Proliferating Colonic Epithelial Cells, „Cancer Research”, 51 (2), 1991, s. 657–665, ISSN 0008-5472, PMID: 1985783 [dostęp 2017-05-20] (ang.).