Szelężnik
 Morfologia (szelężnik większy) | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
szelężnik | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Rhinanthus L. Sp. Pl. 603. 1753 | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
|
Rhinanthus crista-galli L.[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Szelężnik (Rhinanthus L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny zarazowatych (Orobanchaceae). Obejmuje według różnych źródeł od ok. 35[4] do ok. 45[5][6], czy nawet 50 gatunków[7]. Taksonomia rodzaju i oznaczanie gatunków jest trudne ze względu na polimorfizm tych roślin (występowanie licznych ekotypów[5]) – często inaczej wyglądających w różnych porach roku i na różnych siedliskach (np. w górach i na niżu)[6].
Występują one w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej. W Polsce rodzaj reprezentowany jest przez 4 gatunki. Rośliny te rosną na łąkach i w murawach i są półpasożytami traw[5][6]. Ograniczając rozwój traw, pozwalają utrzymać różnorodność składu runi łąkowej i dlatego są cenionymi gatunkami w ogrodach łąkowych (na łąkach kwiatowych)[6].
Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]
Zasięg rodzaju obejmuje niemal całą Europę (bez jej południowych krańców), umiarkowaną strefę Azji (na południe po Turcję, Iran, Tadżykistan i północne Chiny) oraz północną część Ameryki Północnej (Kanada oraz północnozachodnia i północnowschodnia część Stanów Zjednoczonych)[4]. Centrum zróżnicowania stanowi Europa, gdzie rośnie 25 gatunków z tego rodzaju[5]. W Polsce występują 4 gatunki i wszystkie mają status rodzimych, aczkolwiek introdukowane i zadomowione zostały dwa obce podgatunki szelężnika włochatego i większego[8]. Na liście gatunków krajowych ujmowany jest także piąty gatunek – szelężnik wysokogórski, zwany też nadobnym Rhinanthus alpinus, który jednakże stanowi nazwę synonimiczną bartsji alpejskiej Bartsia alpina (także ujętej na liście)[8].
- Gatunki flory Polski[8]
Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[8], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)[4]
- szelężnik Borbasa Rhinanthus borbasii (Dörfl.) Soó
- szelężnik mniejszy Rhinanthus minor L.
- szelężnik większy Rhinanthus serotinus (Schönh.) Oborny ≡ Rhinanthus major L.
- szelężnik włochaty Rhinanthus alectorolophus (Scop.) Pollich
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Rośliny jednoroczne o pędach osiągających do 0,5 m wysokości, z łodygami cienkimi i sztywnymi[6].
- Liście
- Naprzeciwległe, ząbkowane[6].
- Kwiaty
- Żółte, grzbieciste, dwuwargowe[6], zebrane w szczytowe grono[4]. Kielich tworzą cztery zrastające się w dwie wargi działki. Górna warga kielicha jest rozcięta głębiej (do ok. połowy), dolna płyciej[7]. Płatków korony jest pięć i wszystkie one są zrośnięte, tworząc w dolnej części korony rurkę. Górne dwa płatki zrastają się w wysklepioną wargę górną, często z dwoma dzióbkami (karbami). Pręciki są cztery, w dwóch parach, z nitkami owłosionymi, nie wystają poza koronę[7][6]. Zalążnia jest górna, dwukomorowa, z licznymi zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza na końcu ze znamieniem rozwidlonym, spłaszczonym lub zgrubiałym[6].
- Owoce
- Torebki z kilkoma oskrzydlonymi nasionami, zamknięte w powiększającym się w czasie owocowania kielichu[6].
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Rodzaj tradycyjnie zaliczany był do rodziny trędownikowatych Scrophulariaceae[6]. W systemach klasyfikacyjnych XXI wieku włączany wraz z plemieniem Rhinantheae do rodziny zarazowatych Orobanchaceae[5][2].
- Wykaz gatunków[4]
- Rhinanthus × adulterinus Wallr.
- Rhinanthus alectorolophus (Scop.) Pollich – szelężnik włochaty
- Rhinanthus antiquus (Sterneck) Schinz & Thell.
- Rhinanthus asperulus (Murb.) Soó
- Rhinanthus borbasii (Dörfl.) Soó – szelężnik Borbasa
- Rhinanthus × brigantiacus (Gross) Soó
- Rhinanthus burnatii (Chabert) Soó
- Rhinanthus carinthiacus Widder
- Rhinanthus colchicus Vassilcz.
- Rhinanthus cretaceus Vassilcz.
- Rhinanthus × digeneus (Widder) Widder
- Rhinanthus dinaricus Murb.
- Rhinanthus freynii (A.Kern. ex Sterneck) Fiori
- Rhinanthus glacialis Personnat
- Rhinanthus gracilis Schur
- Rhinanthus groenlandicus Chabert
- Rhinanthus halophilus U.Schneid.
- Rhinanthus × hungaricus (Borbás) Soó
- Rhinanthus javorkae Soó
- Rhinanthus × lengyelii Soó
- Rhinanthus × lorinensis (Behrendsen) Fiori
- Rhinanthus × magocsyanus Soó
- Rhinanthus major L. – szelężnik większy
- Rhinanthus melampyroides Soó
- Rhinanthus minor L. – szelężnik mniejszy
- Rhinanthus × niederederi (Sterneck) Soó
- Rhinanthus × oligadenus (M.Schulze) O.Schwarz
- Rhinanthus osiliensis (Ronniger & Saarsoo) Vassilcz.
- Rhinanthus ovifugus Chabert
- Rhinanthus pampaninii Chabert
- Rhinanthus pindicus (Sterneck) Soó
- Rhinanthus × poeverleinii (Semler ex Poeverl.) Soó
- Rhinanthus ponticus (Sterneck) Vassilcz.
- Rhinanthus pseudoantiquus Kunz
- Rhinanthus × puberulus Fritsch
- Rhinanthus pubescens (Sterneck) Boiss. & Heldr. ex Soó
- Rhinanthus pumilus (Sterneck) Pau
- Rhinanthus riphaeus Krock.
- Rhinanthus rumelicus Velen.
- Rhinanthus schischkinii Vassilcz.
- Rhinanthus × schneiderae Rothm.
- Rhinanthus sintenisii (Sterneck) Soó
- Rhinanthus songeonii Chabert
- Rhinanthus subulatus (Chabert) Soó
- Rhinanthus vassilczenkoi Ivanina & Karasjuk
- Rhinanthus wagneri Degen
- Rhinanthus wettsteinii (Sterneck) Soó
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-03-05] (ang.).
- ↑ a b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
- ↑ a b c d e Rhinanthus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2023-01-06].
- ↑ a b c d e David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 791, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f g h i j k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 277. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ a b c Rhinanthus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2023-01-06].
- ↑ a b c d Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 53, ISBN 978-83-62975-45-7.