Szyszeń sosnowy

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Szyszeń sosnowy
Dioryctria simplicella
Heinemann, 1863
Ilustracja
Imago w spoczynku
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Gromada

owady

Rząd

motyle

Rodzina

omacnicowate

Podrodzina

mkliki

Plemię

Phycitini

Rodzaj

Dioryctria

Gatunek

szyszeń sosnowy

Synonimy
  • Dioryctria mutatella Fuchs, 1903
  • Dioryctria abietella var. mutatella Fuchs, 1903

Szyszeń sosnowy[1], omacnica sosnowa[1] (Dioryctria simplicella) – gatunek motyli z rodziny omacnicowatych i podrodziny mklików. Zasiedla Europę. Gąsienicefitofagami sosen i świerków.

Taksonomia[edytuj | edytuj kod]

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1863 roku przez Hermanna von Heinemanna. Jako miejsce typowe wskazano okolice Frankfurtu nad Menem w Niemczech. Jego holotyp zaginął. W 1903 roku Waldemar Fuchs szarą odmianę tego motyla opisał z Brandenburgii pod nazwą mutatella, która obecnie jest uznawana za synonim[2].

W obrębie swojego rodzaju szyszeń sosnowy tworzy grupę blisko spokrewnionych gatunków (abietella-group) wraz z D. abietivorella, szyszeniem pospolitym (D. abietella), D. assamensis, D. aulloi, D. ebeli, D. mendacella, D. nivaliensis, D. pineae, D. peyerimhofi, D. pinicolella, D. raoi, D. resiniphila, D. stenopterella, D. sysstratiotes i nienazwanym gatunkiem z La Palmy[2][3]. Molekularna analiza filogenetyczna z 2008 roku oparta o sekwencjonowanie genów oksydazy cytochromowej potwierdziła monofiletyzm grupy abietella i rozpoznała w niej trzy klady, z których najsilniejsze wsparcie uzyskał klad A obejmujący gatunki północnoamerykańskie, natomiast szyszeń sosnowy utworzył klad B wraz z szyszeniem pospolitym[3].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Samce osiągają od 10 do 14,5 mm, a samice od 8,5 do 13 mm długości przedniego skrzydła[2]; rozpiętość skrzydeł wynosi od 21 do 30 mm[4].

Głowa jest porośnięta łuskami o ciemnoszarych nasadach i jasnoszarych wierzchołkach, wskutek czego ma wygląd szaro nakrapianej. Aparat gębowy zaopatrzony jest w drobne, łuskowate głaszczki szczękowe oraz w głaszczki wargowe o trzecim członie trzykrotnie krótszym od drugiego. Nitkowate u obu płci czułki osiągają około 9,5 mm długości. U samca na czułkach występuje kępka łusek pokrywająca ich czwarty i piąty człon[2].

Łuski na tułowiu również tworzą szare nakrapianie. Ubarwienie skrzydeł różni się między formą szarawą i czarną. U formy szarawej przednie skrzydło porastają łuski barwy szarej, czarnej, białawej, rdzawoczerwonej i żółtej, formujące nakrapianie oraz wzór z czterema liniami i jedną plamką. Ząbkowana linia przedśrodkowa kontrastuje w dosiebnej z zaciemieniem, a w odsiebnej z czarną kreską. Linia środkowa zachowuje stałą szerokość na całej swej długości i w części odsiebnej kontrastuje z czarną kreską tak szeroką jak ona. Nerkowata plamka środkowa (łac. stigma discalis) ma szarawe zabarwienie i kontrastuje z czarnymi łuskami w części odsiebnej i dosiebnej. Linia zaśrodkowa ma ząbkowanie, w tym jedno szczególnie mocne wcięcie pośrodku, i w części odsiebnej kontrastuje z szarawo nakrapianym zaciemnieniem. Delikatną, czarną linię końcową zwykle nierównomiernie przerywają łuski barwy szarawobiałej. Strzępina jest szarawo nakrapiana. Tylne skrzydło jest szarawobiałe z ciemnoszarym obrzeżeniem i białą strzępiną. U formy czarnej przednie skrzydło jest niemal całkowicie czarne z jasnobeżową strzępiną; wzór reprezentować mogą co najwyżej słabo widoczne plamka nerkowata i linia zaśrodkowa. Występują także formy przejściowe między tymi dwiema[2].

Odwłok ma ubarwienie szare z rozjaśnionymi tyłami tergitów i jasnoszarymi, ciemno nakrapianymi sternitami. U samca środkowa płytka ósmego sternitu ma wyraźnie wystający wierzchołek. Genitalia samca cechuje unkus o szeroko zaokrąglonym, jajowatym wierzchołku i wypukłych brzegach bocznych, walwa z rejonem oszczecinionym krótszym od mającej zwężony i zaostrzony wierzchołek kosty, kolec przedwierzchołkowy kosty położony blisko jej szczytu, wydłużony i nieco stożkowaty sakulus oraz wyraźnie dłuższe niż połowa długości genitaliów winkulum. Sam fallus ma w swym wnętrzu jeden cierń w ¼ tak długi jak on sam oraz zgrupowanie od 10 do 35 cierni drobniejszych[2]. Samica ma przewody torebki kopulacyjnej 6,5 raza dłuższe niż szerokie, proste, silnie zesklerotyzowne oprócz wąskiego paska podłużnego w środkowej ⅓ długości, na przedzie rozszerzone i wyposażone w grupę kolców nieosadzonych na własnej sklerotyzacji, w tylnych ⅔ zaopatrzone w colliculum. Przednio-boczne wyrostki tychże przewodów odchodzą po prawej ich stronie[2].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Pospolity gatunek zasiedlający lasy iglaste i mieszane, wrzosowiska, parki i ogrody[5].

Gąsienicefitofagami, żerującymi na głównie na sosnach (w tym pospolitej, czarnej, wejmutce, Banksa i żółtej[1]), a rzadziej na świerkach. Atakują przegrzybiałe miejsca na zielonych szyszkach i pąkach, a ponadto żerują między korą a bielem pędów rocznych[1][2][5]. Żerowiska w szyszkach mają postać rowka biegnącego między łuskami w kierunku rdzenia[1].

Żerowanie gąsienic trwa od lipca do września[1]. Zimują one w kolebce poczwarkowej[5]. Imagines są aktywne od lipca do września[4].

Rozprzestrzenienie[edytuj | edytuj kod]

Gatunek palearktyczny, europejski. Wykazany został z Francji, Wielkiej Brytanii (w tym z Anglii i Wysp Normandzkich), Belgii, Luksemburgu, Holandii, Niemiec, Austrii, Szwajcarii, Danii, Norwegii, Szwecji, Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Rumunii i zachodniej Rosji[6][2]. W wielu krajach, w tym w Polsce, jest pospolity[2][5]. Ogólnie forma szarawa jest spotykana znacznie częściej niż czarna oraz formy przejściowe[2].

Znaczenie gospodarcze[edytuj | edytuj kod]

W gospodarce leśnej gatunek ten uznawany jest za szkodnika sosen. Pojawia się w młodnikach i innych uprawach wcześniej uszkodzonych innymi czynnikami i może być groźny na plantacjach nasiennych. Bywa że współwystępuje ze smolikiem szyszkowcem[1].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d e f g Jacek Stocki: Drzewa iglaste i owady na nich żerujące. Warszawa: Multico, 2000, s. 9, 76. ISBN 83-7073-236-4.
  2. a b c d e f g h i j k Sonja Knölke, A Revision of the European Representatives of the Microlepidopteran Genus Dioryctria ZELLER, 1846 (Insecta: Lepidoptera: Pyralidae: Phycitinae), Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Fakultät für Biologie der Ludwig-Maximilians-Universität München, Ludwig-Maximilians-Universität München, 2007.
  3. a b Géraldine Roux, Nancy E. Gillette, Alain Roques, L. Dormont, J. Stein, F.A.H. Sperling. Systematics of the Dioryctria abietella Species Group (Lepidoptera: Pyralidae) Based on Mitochondrial DNA. „Annals of the Entomological Society of America”. 101, s. 845-859, 2009. DOI: [845:SOTDAS2.0.CO;2 10.1603/0013-8746(2008)101[845:SOTDAS]2.0.CO;2]. 
  4. a b Christopher Jonko: Dioryctria simplicella Heinemann, 1863. [w:] lepidoptera.eu [on-line]. [dostęp 2020-08-28].
  5. a b c d Dioryctria abietella – Szyszeń pospolity. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2020-08-28].
  6. Dioryctria simplicella Heinemann, 1863. [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2020-08-28].