Zamek w Łowiczu

Zamek w Łowiczu

Zamek Prymasowski

Zamek w Łowiczu około 1615 roku
Państwo	Polska
Miejscowość	Łowicz
Adres	Zamkowa 1
Typ budynku	ruiny zamku
Styl architektoniczny	gotyk, renesans, barok
Inwestor	arcybiskupi gnieźnieńscy
Rozpoczęcie budowy	połowa XIV w.
Zniszczono	1657, 1822
Właściciel	prywatny
Położenie na mapie Polski Zamek w Łowiczu
52°06′37,9″N 19°55′44,9″E

Zamek w Łowiczu – ruiny zamku arcybiskupów gnieźnieńskich zbudowanego w XIV wieku. Od XV do końca XVIII wieku najważniejszą rezydencją arcybiskupów gnieźnieńskich (prymasów Polski). Położony na obrzeżach Łowicza przy przejściu przez Błota Łęczyckie traktu drogowego z Gniezna do Warszawy oraz z Torunia do Lwowa.

Georg Braun - Zamek od południa i miasto Łowicz około 1618 r.

Zamek od północy wg rysunku J.E. Dahlberga z 1656 r. Po prawej zamek wysoki, wieża z bramą do miasta, po lewej zamek niski z renesansowym pałacem.

XIV - XV wiek (zamek gotycki)

Zamek po raz pierwszy wzmiankowany był w 1359 roku, a rozkazał go zbudować arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki. Początkowo było to kamienno-ceglane założenie składające się z muru obronnego na planie czworoboku (o boku 31-34 m) oraz wysuniętej od wschodu czworobocznej wieży bramnej (o bokach 18 x 10 m). Wewnątrz murów od strony północnej zbudowano budynek o szerokości około 13 m, a od południa budynek o szerokości 10 metrów (być może z wieżą od wschodu). Dziedziniec miał wymiary 23 x 10 m. Zamek otaczała fosa oraz wał, który zaczęto wznosić około 1351 roku. Tę część opisywano jako zamek wysoki (arx superior). Zamek ten był kilkukrotnie oblegany przez wojska książąt mazowieckich Siemowita III i Siemowita IV w latach 1381, 1382, 1411-1412, ale był wtedy na tyle silną warownią, że nie został zdobyty. W XV wieku od wschodu powstało podzamcze (opisywane także jako zamek niższy - castrum inferior). W 1480 roku na zamku zmarł arcybiskup Jakub z Sienna, a w 1493 roku zmarł na zamku prymas Zbigniew Oleśnicki.

XVI - XVII wiek

W 1. połowie XVI wieku w czasach arcybiskupa Jana Łaskiego zamek górny przebudowano w stylu renesansowym. W tym okresie zamek niższy także otoczono murem. Arcybiskup Mikołaj Dzierzgowski w latach 1545-1559 polecił zbudować zewnętrzny nieregularny mur zamku wysokiego oraz odbudował zamkową kaplicę św. Barbary mieszczącą się w wieży. Otaczający wysoki zamek mur wzmacniały dwie wieże - okrągła i kwadratowa. W 1573 roku arcybiskup Jakub Uchański na terenie zamku dolnego rozpoczął budować renesansowy pałac z arkadową fasadą zwieńczoną attyką i renesansowymi krużgankami. Pałac ten ukończył w 1585 roku Stanisław Karnkowski. Zamek z tego okresu przedstawia sztych w atlasie Brauna i Hogenberga.

Na przełomie XVI i XVII w. całe założenie otoczono wałem ziemnym. Około 1621 roku fortyfikacje zmodernizowano i dobudowano bastiony. Za czasów arcybiskupa Jana Wężyka przebudowano wieżę bramną, wieńcząc ją nowym hełmem i instalując na niej zegar.

Podczas Potopu polska załoga zamku poddała go Szwedom w dniu 4 września 1655 roku. Karol X Gustaw po zwiedzeniu zamku podjął decyzję o przekształceniu go w twierdzę, której komendantem został Joachim de Radike. Wg częściowo zrealizowanego projektu miały powstać cztery narożne bastiony, piatta forma od północy, dzieło rogowe od północy i rawelin od południa. W kwietniu 1656 roku wojska polskie zajęły miasto i bez powodzenia oblegały wzmocniony bastionami przez Szwedów zamek i broniony przez załogę pod dowództwem Izraela Riederhielma. Kolejne oblężenie, także bez powodzenia, prowadził w maju 1656 roku Jerzy Sebastian Lubomirski. W sierpniu 1656 roku Karol X Gustaw i elektor Fryderyk Wilhelm zatrzymali się na zamku i wzmocnili załogę pod dowództwem pułkownika Torneskioldha.W 1657 roku Szwedów wsparli Węgrzy Jerzego Rakoczego. W czerwcu 1657 roku Szwedzi po opuszczeniu zamku wysadzili go w powietrze. W latach 1666-1670 zamek został odbudowany przez prymasa Mikołaja Prażmowskiego. Kolejne prace prowadził prymas Jan Wydżga, jednak po jego śmierci w 1685 roku zamek został obrabowany i zdewastowany. Po 1688 roku wyremontował go prymas Micha Radziejowski i już dwa lata później gościł na zamku króla Jana III Sobieskiego z dworem.

XVIII - XX wiek

Po 1723 roku prymas Teodor Potocki wyremontował zamek górny. Zamek został poważnie uszkodzony podczas konfederacji barskiej i następnie częściowo rozebrany. W 1761 roku w oficynie zamkowej umieszczono drukarnię prymasowską. W 1766 roku na zamku otworzono archiwum grodzkie. W 1787 roku prymas Michał Poniatowski uruchomił na zamku manufakturę płótna, której dyrektorem był Francuz Nadal de Sobreville, a po nim Andrzej Zawadzki. W 1791 roku manufaktura dawała pracę 4 tys. osób. Po zajęciu zamku przez wojska pruskie 1 marca 1793 roku manufakturę zlikwidowano, a w pomieszczeniach zamku zakwaterowano pruskich żołnierzy, umieszczono magazyn amunicji i zboża. Około 1818 roku inżynier Jan Groffe uznał, że zamek można po remoncie przystosować na koszary dla pułku polskiej kawalerii, gdyż składa się z parteru i dwóch pięter pokrytych dachem, piwnic i oficyny. Po rozpoczęciu prac dla wojska główny gmach zamku wraz z oficyną zostały między 1819-1822 rokiem nielegalnie rozebrane na polecenie posła i prezesa rady miejskiej Antoniego Zawadzkiego, który zbudował z materiału rozbiórkowego trzy prywatne kamienice. W 1822 roku część detali zamkowych została wykorzystana przez generała Stanisława Klickiego do ozdobienia swojej rezydencji w Łowiczu.

W XIX w. przez tereny zamkowe poprowadzono drogę dzieląc je na dwie części.

W 1917 r. na obszarze zajmowanym niegdyś przez zamek górny Niemcy założyli cmentarz wojenny, na którym chowano głównie poległych w czasie walk w 1914 r. Upamiętnia to krzyż znajdujący się na terenie ruin zamkowych.

Od 1927 roku na terenie zamku umieszczono składy wojskowe. Po 1945 roku teren zamku przecięto szosą drogową.

Stan obecny

Z zamku zachowały się częściowo fosy i wały bastionów oraz relikt pochodzącego z XVI w. muru zewnętrznego zamku górnego. Na jego terenie wzniesiono trzy stylizowane budynki. Teren zamku od 1992 roku jest własnością Pana Wojciecha Groneckiego, który udostępnia go dla zwiedzających po umówieniu się.

• 
• 
• 

Bibliografia

• Kajzer Leszek, Salm Jan, Kołodziejski Stanisław, Leksykon Zamków w Polsce, wyd. 2, Warszawa: Arkady, 2022, s. 541-542, ISBN 978-83-213-5213-8, OCLC 830274915 (pol.).
• Augustyniak Jerzy, Archeologia o zamku w Łowiczu, Spotkania z Zabytkami, 2001, nr 6, s 17-19.
• Kobojek Elżbieta, Pietrzak Janusz, Zamek arcybiskupi w Łowiczu i jego umocnienia ziemne na tle środowiska przyrodniczego pradoliny Bzury, [w:] Domańska L., Kittel P., Forysiak J. (red.), Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa, Poznań 2009 (Środowisko - Człowiek - Cywilizacja, t. 2), s. 265-278.
• Nierychlewska Anna, Zamki dwory województwa rawskiego w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych, Łódź 2013 (Monografie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, nr 10), s. 233–246.
• Puget Wanda, Łowicz - zamek prymasowski, [w:] Pałace i dwory w dawnym województwie rawsko-mazowieckim, t. 1, Warszawa 1995, s. 15-51.
• Puget Wanda, Zamek w Łowiczu w okresie swej świetności. Działalność budowlana arcybiskupów w świetle dokumentów, Łowicz 1989.
• Słomski Michał, Zamek arcybiskupów gnieźnieńskich w Łowiczu i jego funkcje w średniowieczu i początkach nowożytności, „Teka Historyka. Materiały Studenckiego Koła  Naukowego Historyków Uniwersytetu Warszawskiego”, 47 (2014), s. 7–29.
• Świątkiewicz P., Badania sondażowe umocnień ziemnych zamku arcybiskupów w Łowiczu w 1993 r., „Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza”, 8 (1997), s. 201–216.