Zamek w Hrubieszowie

Zamek w Hrubieszowie

Państwo	I Rzeczpospolita
Miejscowość	Hrubieszów
Typ budynku	zamek
Inwestor	Władysław Jagiełło
Ukończenie budowy	XVI w.
Zniszczono	1648
Pierwszy właściciel	Władysław Jagiełło
brak współrzędnych

Zamek w Hrubieszowie – nieistniejący zamek państwowy użytkowany przez królów Polski i starostów królewskich. Położony nad rzeką Huczwą przy drodze z Lublina do Lwowa. Zbudowany w XV wieku z drewna i w XVI wieku przebudowany do formy murowanej. Zniszczony w 1648 roku przez powstańców Chmielnickiego i już nie odbudowany. Na jego miejscu zbudowano dwór starostów hrubieszowskich.

XV wiek

Zamek w Hrubieszowie został zbudowany na pewno przed 1411 r. na terenie ziemi chełmskiej i miasta lokowanego na prawie magdeburskim w 1400 roku przez króla Władysław Jagiełłę. W 1411 roku zamek był wzmiankowany przy okazji opisu podróży króla Władysława Jagiełły, który po powrocie z Węgier od króla Węgier i króla Niemiec Zygmunta Luksemburskiego spotkał się w Hrubieszowie z księciem litewskim Witoldem. Wkrótce przybyli do Władysława Jagiełły posłowie króla Zygmunta, prosząc o pożyczenie 80 tys. złotych, za którą to sumę Zygmunt Luksemburski miał oddać w zastaw miasta na Spiszu (zastaw spiski). W 1413 r. Jagiełło ponownie odwiedził zamek, jadąc do Horodła na zjazd możnowładców litewskich z panami koronnymi (unia horodelska). Przypuszczalnie to Władysław Jagiełło był fundatorem hrubieszowskiej warowni, na co wskazuje specyficzne położenie Hrubieszowa na skrawku ziemi chełmskiej (znajdującej się pod bezpośrednim zwierzchnictwem króla), w otoczeniu włości horodelskiej i grabowieckiej, położonych w ziemi bełskiej (oddanej w lenno księciu mazowieckiemu Ziemowitowi IV). Król, mając to na uwadze, mógł mieć w Hrubieszowie punkt kontrolujący działania księcia mazowieckiego. Zamek hrubieszowski, położony na skrzyżowaniu ważnych szlaków, mógł też pełnić funkcję punktu etapowego, służącego królowi i jego orszakowi do zatrzymywania się w drodze. W końcu XV w. Hrubieszów stał się już ważnym ośrodkiem, w którym spotykali się z polskimi monarchami książęta litewscy i Piastowie mazowieccy. Na zamku bywał także król Kazimierz IV Jagiellończyk.

XVI wiek

W 1498 i szczególnie w 1500 roku miasto dwukrotnie zniszczyli Tatarzy krymscy i przypuszczalnie wtedy zniszczony został też zamek. Prawdopodobnie ponowne zniszczenia w wyniku najazdu Tatarów przyniósł rok 1526. Po odbudowie na zamku bywał król Zygmunt I Stary, który podpisywał tu niektóre przywileje dla Horodła oraz dbał o dobry stan techniczny warowni. Przykładowo w 1532 r., w zamian za kolejne przywileje nadane mieszczanom hrubieszowskim, zobowiązał ich do przywożenia co roku po 4 dęby na reperację zamku wedle rozkazu starosty lub podstarościego. Odnotowano wizyty na zamku kolejnego króla, Zygmunta Augusta, który chcąc rozszerzyć i umocnić warownię, podpisał w 1549 r. umowę z zakonnikami klasztoru dominikanów, na mocy którego konwent odstąpił przyległy do zamku plac, gdzie do pożaru w 1544 r. stały kościół i klasztor, a w zamian za to otrzymał dwa place zwane Granatowskimi, położone bliżej rynku.

W 1545 roku opisano zamek jako posiadający umocnienia z drewna, które od miasta były oddzielone przekopem. W parkanie, który otaczał teren zamku znajdowały się dwie wieże, natomiast wewnątrz stały cztery budynki: Dom Wielki, dwa mniejsze i kuchnia. W lustracji z 1569 r. napisano, że zamek był oddzielony od miasta parkanem i przekopem (fosą?). Do warowni prowadziła od strony miasta brama, natomiast centralną częścią zabudowy zamkowej był Dom Wielki, stanowiący główną rezydencję starosty. Rezydował w niej zwykle podstarości lub aktualny dzierżawca starostwa. Dom Wielki był podpiwniczony, najpewniej dwukondygnacyjny, w dolnej części trójdzielny, z sienią pośrodku, kuchnią i komorą po jednej stronie, dwoma komnatami po drugiej. Stał też przy parkanie Dom Stary, podpiwniczony, z sienią na osi, z izbą i dwiema komnatami po jednej stronie oraz izbą po drugiej stronie. W domu była także kuchnia z komorą. Wśród zabudowy zamkowej wymienione zostały ponadto stajnie, znajdujące się w pewnym oddaleniu od domu. Uzbrojenie zamku stanowiły hakownice (22 żelazne i 2 spiżowe), prochu do hakownic była beczułka, a kul do hakownic było siedem kop. Na wieży zamkowej było działko miejskie, do którego było w tym czasie 40 kul. Spiżarnia zamkowa była dobrze zaopatrzona: w masło (pięć garncy), mięso, słoninę, sadło, sery (siedem kop), krupy żytnie i jęczmienne. Poza podstarościm, w zamku mieszkali wówczas klucznik, wrotny i kucharz. Obok znajdował się nowy dom zarządcy folwarku z izbą, komorą i piwnicą. Wokół gumna oprawionego płotem plecionym stały dwie stodoły. Pod koniec XVI wieku istnienie zamku na górze potwierdził w jednym z pism historyk Alessandro Guagnini (Gwagnin).

XVII wiek

Obiekt został spalony w 1648 roku przez powstańców Bohdana Chmielnickiego, jednak według innych opisów do zniszczenia doszło w 1661 roku. Spustoszenia były tak poważne, że lustracja z 1664 r. podała: Zamku żadnego i dworu tu nie zastaliśmy, bo podczas nieprzyjaciela koronnego jako miasto, tak i zamek wszystko pogorzało, czego dotychczas nie budowano i nie restaurowano, tylko mieszkanie dla p. podstarościego postawiono i w nim teraz p. podstarości mieszka. Ruiny rozebrał starosta Ludwig Wilga.

W 1693 r. ze zniszczonego zamku widoczne były jeszcze na powierzchni ślady baszty i wałów. Starosta otrzymał nową siedzibę, ale jej budowa się przeciągała. Mieszkalny budynek drewniany dla podstarościego nie był wykończony jeszcze w roku 1694, a do zamieszkania nadawała się tylko jedna izba (biała, o czterech oknach), ale i tak pozbawiona pieca i komina. Sień chruściana nie posiadała poszycia ani drzwi. Naprzeciw domu stał drugi budynek drewniany, w którym znajdowały się izba biała i piekarnia. Z zabudowań gospodarczych była w tym czasie jedna stodoła, którą określono w inwentarzu jako wielką. Budowla ta oraz chlew wielki, zbudowane z chrustu, nie były jeszcze dokończone i nie miały wrót. Obok nich znajdowała się chruściana stajnia.

XVIII wiek

W 2 połowie XVIII wieku istniała już liczna nowa zabudowa, skupiona wokół dworu starościńskiego, jednak obiekt nie miał już wtedy żadnych cech obronnych. Był to już wyłącznie dwór starościński, a nie zamek. Zabudowę znamy z Inwentarza Starostwa Hrubieszowskiego spisanego w 1772 r., w którym zawarty został opis dworu i zabudowy dworskiej, określony jako Opisanie Cyrkumferencyi Zamku Rubieszowskiego. Wjazd na dziedziniec prowadził od strony miasta przez bramę we dwóch słupach, w której były drzwi podwójne na zawiasach. Na prawo od wejścia na dziedziniec stał budynek o nazwie gubernia (oficyna?), a naprzeciwko niej główny dwór starościński. Budynek nazywany dworem zbudowany był na planie prostokąta, z drewna sosnowego, pod dachem gontowym i z sienią na osi. Dwór był dwukondygnacyjny i miał wiele pomieszczeń. Wchodziło się do niego po schodach. Drzwi z niej wiodły do kredensu, w którym przechowywano naczynia. Po prawej stronie kredensu znajdowały się schody na górę. Podwójne drzwi sieni otwierały się do głównej reprezentacyjnej sali. Było to pomieszczenie o 4 oknach taflowych, w którym stał piec z białych, sokalskich kafli. Ozdobę sali stanowiły przybite do ścian szpalery malowanych na płótnie drzew, zwierząt i polujących myśliwych. Po prawej stronie sali znajdowała się alkowa, za nią gabinecik i dwa pokoje. Wszystkie te pomieszczenia miały drewniane podłogi, okna taflowe oprawne w ołów, piece kaflowe, a w pokoju za gabinecikiem znajdował się mały kominek. W dwóch pokojach za gabinecikiem ozdobą ścian były obicia płócienne przedstawiające kwiaty i ptaki. Po drugiej stronie sieni, naprzeciwko opisanej sali, były dwa pokoje większe, a przy nich dwa mniejsze z przysionkiem małym w tyle. We wszystkich tych pomieszczeniach były podwójne drzwi i okna taflowe. Jeden z pokoi posiadał dekoracje w formie obić malowanych na płótnie, a w dwóch znajdowały się piece z białych kafli. Okna dworu miały na zewnątrz podwójne okiennice. Idąc od dworu przez dziedziniec, po prawej stronie można było zobaczyć: stajnię wozownię zbudowane z dylów sosnowych i kryte gontem, komórki na obrok, loch na piwo, wino i miód.

Stojąca naprzeciwko dworu gubernia (oficyna dworska?) była budynkiem dwukondygnacyjnym, zbudowanym z drzewa sosnowego tartego zewnątrz częścią heblowanego pod dachem gontowym. Do wnętrza guberni wchodziło się przez ganek kryty gontem. Wychodząc z sieni przez drzwi, na drugą stronę guberni, przechodziło się przez znajdującą się przed budynkiem galeryjkę z ceglaną posadzką, z której prowadziły na górę wschody tarcicami wokół obite. Wychodząc z galeryjki, przechodziło się za gubernią przez wrota do części gospodarczej. W pobliżu był także lamus piętrowy, obok niego spichlerz. Wszystkie opisane zabudowania zamku rubieszowskiego ogrodzone były naokoło sztachetami. W polu, poza ogrodzeniem, stała chałupa przykryta snopkami, przeznaczona do zamieszkania przez gumiennego. Wewnątrz miała komorę, sień, komin murowany, piec kaflowy prosty. Wraz z kilkoma towarzyszącymi budynkami gospodarczymi (obora w kwadrat zbudowana, spichlerz, dwie stodoły, komórki) zwana była folwarkiem w polu.

W XVIII w. pojawiła się moda na architekturę rezydencjonalną, opartą na dużych przestrzeniach, ogrodach i osiach widokowych. Wyrazem tego była budowa przed 1791 r., w bliskim sąsiedztwie drewnianego dworu, nowej, murowanej siedziby, której fundatorami byli ostatni starostowie hrubieszowscy: Franciszek Salezy Potocki (zm. 1772) i jego syn Stanisław. Od nazwiska późniejszych właścicieli otrzymała ona nazwę Dworku du Chateau.

Badania archeologiczne

W 1967 roku badania przeprowadził Wiktor Zin. Ich wyniki opublikowano niestety jedynie w formie roboczego rysunku, z którego wynika, że odsłonięte zostały fundamenty niewielkiej części murów obwodowych (narożnik południowo-zachodni założenia). Stropy (?) zachowanych murów fundamentowych zalegały na głębokości 1,20 m. Fundamenty wykonane były z kamienia (piaskowiec i wapień) oraz cegły. Jak wynika z rysunku, w odsłoniętym narożniku murów obwodowych udało się wyróżnić fragment kurtyny na odcinku 12 m, do której od środka dostawiony był niewielki budynek na planie prostokąta – może był to zanotowany w lustracji z 1569 r. tzw. Dom Stary stojący przy parkanie. Kurtyna przechodziła w niewielką okrągłą basztę o średnicy wewnętrznej 3 m, umieszczoną w narożniku. Od strony zachodniej biegł od niej w kierunku północnym dalszy odcinek kurtyny, w której (w niewielkiej odległości od baszty) zarejestrowano pozostałości bramy wjazdowej.

Bibliografia

• Ewa Prusicka-Kołcon, Zamek i dwór starościński w Hrubieszowie, [w:] „Zamojski Kwartalnik Kulturalny”, numer 2 (91) / 2007, s. 74–79
• Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm, Leksykon Zamków w Polsce, Arkady 2022, s. 197, ISBN 978-83-213-5213-8.
• R. Szczygieł (red.), Okolice Hrubieszowa w średniowieczu, [w:] Dzieje Hrubieszowa, T. I, Od pradziejów do 1918 r., pod red. R. Szczygła. Hrubieszów 2006, s. 80, s. 97
• A. Wiatrowski, Dzieje Hrubieszowa. Hrubieszów 1957, s. 15.
• H. Stamirski, Hrubieszów i okolice u schyłku średniowiecza. Hrubieszów 1976, s. 1–4.
• A. Swieżawski, Nadanie ziemi bełskiej Siemowitowi IV, [w:] Mazowsze i Ruś Czerwona w średniowieczu. Częstochowa 1997, s. 146.
• M. Stankowa, Księgi sądu ziemskiego w Hrubieszowie z lat 1429–1468, „Archejon”, T. 44, 1966, s. 94–96.
• W. Koman, Pradzieje Śródmieścia Hrubieszowa w świetle badań i nadzorów archeologicznych, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego”, nr 7 2005, s. 206–207.
• Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1880–1904, Warszawa, T. III, s. 180.
• Archiwum Główne Akt Dawnych, ASK Dz. 56, ks. H, k. 9.
• Aleksander Gwagnin, Z kroniki Sarmacyi Europejskiej… Kraków 1860, s. 203.
• Lustracja województwa ruskiego 1661-1665. B.m.w., 1976, s. 270.
• Archiwum Państwowe w Lublinie, Księgi Grodzkie Chełmskie, Akta luźne 2, k. 447 v – 448.
• Karta z „Inwentarzy Starostwa Hrubieszowskiego” z 1772 r., odbitka dokumentu w Muzeum Regionalnym w Hrubieszowie, oryg. w AGAD w Warszawie (AGAD, ASK, Dz. 56, sygn. H2, k. 37).
• Rysunek W. Zina, [w:] Ziemia Hrubieszowska 1400–2000, oprac. S. Jadczak. Hrubieszów 2000, s. 17.
• T. Fabijańska-Żurawska, Hrubieszów, dzieje i zabytki. Hrubieszów 1993, s. 16.