Jaan Anvelt
| |
| Data urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
działacz komunistyczny |
| Odznaczenia | |
| |
Jaan Anvelt (ur. 18 kwietnia 1884 w Orgu, zm. 11 grudnia 1937 w Moskwie[1]) – estoński działacz komunistyczny.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Wczesna działalność
[edytuj | edytuj kod]Urodzony w guberni inflanckiej[2] w estońskiej rodzinie chłopskiej[3]. Ukończył seminarium nauczycielskie w Dorpacie, pracował w latach 1905-1907 jako nauczyciel. Następnie w 1912 r. w trybie eksternistycznym ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Petersburskiego[3].
W 1907 r. wstąpił do Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, związał się z frakcją bolszewicką. Działał w Petersburgu oraz na ziemiach estońskich, w latach 1912-1914 redagując w Narwie bolszewicką gazetę „Kiir” (Promień)[3]. Posługiwał się pseudonimami Eesaare Aadu, Jaan Hulmu, Kaarel Maatamees, Jaan Holm, Onkel Kaak, N. Al't[4]. Oprócz artykułów publicystycznych pisał także opowiadania[5].
Rewolucja rosyjska. Próby przejęcia przez komunistów władzy w Estonii
[edytuj | edytuj kod]Podczas rewolucji lutowej został przewodniczącym tymczasowego komitetu rewolucyjnego Narwy, a następnie narewskiej rady delegatów robotniczych i żołnierskich, w 1917 r. wrócił również do redagowania pisma „Kiir”. Należał do estońskiego komitetu partii bolszewickiej oraz do jej komitetu w Rewlu[3]. Po wyborach do dum miejskich z sierpnia 1917 został przewodniczącym dumy miejskiej Rewla[6]. Stał na czele Komitetu Wykonawczego Rad Delegatów Estonii[7][8] (1917-1918). Pod jego kierownictwem bolszewicy przejęli władzę w Rewlu 23-24 października (5-6 listopada), a więc jeszcze przed tym, gdy dokonali przewrotu w Piotrogrodzie[4].
Kiedy wkroczenie wojsk niemieckich zmusiło bolszewików do wycofania się z Rewla, Anvelt przedostał się do Piotrogrodu, gdzie powierzono mu obowiązki komisarza regionu północno-zachodniego, a następnie komisarza ds. narodowości w regionie północnym[4]. Gdy w końcu listopada 1918 r. czerwona 7 Armia wkroczyła do Pskowa i Narwy, w drugim z wymienionych miast Anvelt ponownie pokierował próbą utworzenia bolszewickiego rządu Estonii - Estońskiej Komuny Ludu Pracującego[9]. Został przewodniczącym jej Rady Komisarzy Ludowych[10], pełnił także obowiązki komisarza spraw wojskowych[3].
Wojska proklamowanej w lutym 1918 r. niepodległej Estonii pod dowództwem gen. Johana Laidonera z pomocą brytyjskiego korpusu interwencyjnego i z taktycznym wsparciem sił białych operujących w regionie pskowskim zmusiły jednak siły czerwonych do wycofania się z Estonii. Estońska Komuna Ludu Pracującego opuściła Narwę 19 stycznia 1919 r. i w tym samym miesiącu została formalnie rozwiązana[9].
Anvelt pozostał członkiem Biura Zagranicznego przy KC Komunistycznej Partii Estonii[4], od października 1919 r. będąc również komisarzem politycznym w Armii Czerwonej. Od lutego 1920 do lutego 1921 r. dowodził Piotrogrodzkim Rejonem Umocnionym[3].
Działalność w Estonii w latach 1921-1925
[edytuj | edytuj kod]W 1921 r. udał się do Estonii. Był jednym z przywódców nielegalnej, działającej w podziemiu Komunistycznej Partii Estonii[3], liczącej rok później 1320 członków, zaś w 1924 - 2 tys. członków i 120 lokalnych komórek, a nadto posiadającej dominujące wpływy w związkach zawodowych. Popularności idei socjalistycznych i komunistycznych sprzyjała trudna sytuacja ekonomiczna Estonii w pierwszych latach jej niepodległości[11]. W listopadzie 1924 r. na polecenie Moskwy[11] estońscy komuniści podjęli próbę przejęcia władzy drogą zbrojnego powstania. Anvelt kierował przygotowaniami do niego[12], lecz wyznaczony na 1 grudnia 1924 r. przewrót w Tallinnie nie zyskał szerokiego poparcia i został szybko stłumiony. Anvelt ocalił życie, ukrywając się w ambasadzie radzieckiej[4].
W ZSRR
[edytuj | edytuj kod]W 1925 udał się do ZSRR. W latach 1926–1929 pełnił obowiązki komisarza Akademii Sił Powietrznych im. Żukowskiego[3]. Następnie do 1935 r. pracował na stanowiskach urzędniczych w lotnictwie cywilnym. Regularnie reprezentował również Estonię (gdzie partia komunistyczna została całkowicie rozbita aresztowaniami[11]) na kongresach Międzynarodówki Komunistycznej[4]. W 1935 r. mianowano go przewodniczącym Międzynarodowej Komisji Kontroli Kominternu[4].
Aresztowanie i śmierć
[edytuj | edytuj kod]Padł ofiarą stalinowskich czystek[13][14]. Według części źródeł został rozstrzelany, według innych - zmarł wskutek tortur, jakim został poddany w śledztwie przez funkcjonariusza NKWD Aleksandra Langfanga[5][4]. W 1957 r. został całkowicie zrehabilitowany[4].
Rodzina
[edytuj | edytuj kod]
W latach 1909–1910 jego żoną była Alma Ostra, również działaczka partii socjaldemokratycznej. Małżeństwo to miało fikcyjny charakter i miało umożliwić kobiecie zmianę nazwiska[15]. W 1912 r. zawarł drugie małżeństwo z J. Wasiljewą. Po raz trzeci ożenił się z estońską malarką i działaczką rewolucyjną Alisą Marią Leevald[5]. Z tego związku urodziła się córka Kimu i syn Jaan[5]. Wnuk Jaana Anvelta Andres jest oficerem policji, działaczem Socjaldemokratycznej Partii Estonii, w latach 2016-2018 r. był ministrem spraw wewnętrznych Estonii[5][16].
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]W Estońskiej SRR imię Jaana Anvelta nosiła ulica w Narwie (przemianowana po 1991 r. na ul. Paula Keresa), w Tallinnie (podzielona na dwie, Reimana i Kivisilla) oraz ulica w Põltsamaa (przemianowana na Jaama). Ponadto w Tallinnie, Toila i Jõhvi znajdowały się pomniki przywódcy Estońskiej Komuny Ludu Pracującego, był on także patronem narewskiej filii Uniwersytetu Pedagogicznego w Tallinnie[5].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Jan Lewandowski: Historia Estonii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, 2002, s. 168. ISBN 83-04-04528-1.
- ↑ L. Bazylow, J. Sobczak, Encyklopedia rewolucji październikowej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1977, s. 21
- ↑ a b c d e f g h Анвельт Ян Янович [online], hrono.ru [dostęp 2018-03-14].
- ↑ a b c d e f g h i J.D. Smele, Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916-1926. Rowman & Littlefield, 2015, s. 127-128.
- ↑ a b c d e f Аллан Хантсом, ГЛАВНЫЙ ЭСТЛЯНДСКИЙ КОММУНАР [online] [dostęp 2018-03-14] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-14] (ros.).
- ↑ Jan Lewandowski: Estonia. Warszawa: TRIO, 2001, s. 58. ISBN 83-88542-04-4.
- ↑ Jan Lewandowski: Historia Estonii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, 2002, s. 169. ISBN 83-04-04528-1.
- ↑ Jan Lewandowski: Estonia. Warszawa: TRIO, 2001, s. 60. ISBN 83-88542-04-4.
- ↑ a b J. Smele, The "Russian" Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2016, ISBN 978-1-84904-721-0, s. 93.
- ↑ Jan Lewandowski: Estonia. Warszawa: TRIO, 2001, s. 71. ISBN 83-88542-04-4.
- ↑ a b c Jan Lewandowski: Historia Estonii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, 2002, s. 192-193. ISBN 83-04-04528-1.
- ↑ Jan Lewandowski: Estonia. Warszawa: TRIO, 2001, s. 98. ISBN 83-88542-04-4.
- ↑ Jan Lewandowski: Estonia. Warszawa: TRIO, 2001, s. 280. ISBN 83-88542-04-4.
- ↑ J. Smele, The "Russian" Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2016, ISBN 978-1-84904-721-0, s. 298.
- ↑ "Alma Ostra-Oinas", National Library of Estonia. [dostęp 25 lutego 2019]
- ↑ Katri Raik appointed new interior minister. err.ee, 26 listopada 2018. [dostęp 2018-11-26]. (ang.).