Przejdź do zawartości

Normobaria: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
błędne kategorie
źródła/przypisy, drobne merytoryczne,
Linia 1: Linia 1:
{{Nmed}}
{{Nmed}}
[[Plik:Normobaria w Szalejowie Górnym.png|mały|Pierwszy na świecie dom normobaryczny zbudowany przez Jana Pokrywkę w 2013 r. w Szalejowie Górnym]]
[[Plik:Normobaria w Szalejowie Górnym.png|mały|Pierwszy na świecie dom normobaryczny zbudowany przez Jana Pokrywkę w 2013 r. w Szalejowie Górnym]]
'''Normobaria''' – termin medyczny oznaczający ciśnienie atmosferyczne<ref>{{Cytuj |autor = Peter Kranke, Michael H Bennett, Marrissa Martyn-St James, Alexander Schnabel, Sebastian E Debus |tytuł = Hyperbaric oxygen therapy for chronic wounds |czasopismo = The Cochrane Database of Systematic Reviews |data = 2015-06-24 |data dostępu = 2021-10-06 |issn = 1469-493X |wolumin = 2015 |numer = 6 |s = CD004123 |doi = 10.1002/14651858.CD004123.pub4 |pmid = 26106870 |pmc = PMC7055586}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Lindell K. Weaver |tytuł = Hyperbaric Oxygen Therapy Indications |czasopismo = Undersea and Hyperbaric Society |url = https://www.uhms.org/images/indications/UHMS_HBO2_Indications_13th_Ed._Front_Matter__References.pdf |cytat = Tissue oxygen measurements with respect to soft-tissue wound healing with normobaric and hyperbaric oxygen}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = A. Ledwozyw |tytuł = Wplyw liposomalnych preparatow dysmutazy nadtlenkowej i katalazy na indukowane dotchawiczym podaniem bleomycyny i hiperoksja normobaryczna zwloknienie pluc u szczurow |czasopismo = Rozprawy Naukowe. Akademia Rolnicza w Lublinie |data = 1995 |data dostępu = 2021-10-06 |issn = 0860-4355 |wolumin = 186 |url = http://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-article-08e12e0a-f369-4f64-814a-9559ca33a576 |język = pl}}</ref>, między hiperbarią a hypobarią<ref>{{Cytuj |autor = Susan M. Deneke, Barry L. Fanburg |tytuł = Normobaric Oxygen Toxicity of the Lung |data = 2009-06-05 |data dostępu = 2021-10-06 |doi = 10.1056/nejm198007103030204 |url = https://www.nejm.org/doi/pdf/10.1056/NEJM198007103030204 |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = W. Knaupp, S. Khilnani, J. Sherwood, S. Scharf, H. Steinberg |tytuł = Erythropoietin response to acute normobaric hypoxia in humans |czasopismo = Journal of Applied Physiology |data = 1992-09-01 |data dostępu = 2021-10-06 |issn = 8750-7587 |wolumin = 73 |numer = 3 |s = 837–840 |doi = 10.1152/jappl.1992.73.3.837 |url = https://journals.physiology.org/doi/abs/10.1152/jappl.1992.73.3.837}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Jacek Piechocki, Tomasz Janus, Robert Galazkowski |tytuł = 1,4-DIAMINOBENZENE AND DIPHENYLAMINE-INDUCED SEVERE METHEMOGLOBINAEMIA TREATED BY HYPERBARIC OXYGEN THERAPY--CASE REPORT/ZASTOSOWANIE TLENOTERAPII HIPERBARYCZNEJ W CIEZKIEJ METHEMOGLOBINEMII WYWOLANEJ ZATRUCIEM 1,4-DIAMINOBENZENEM I DIFENYLOAMINA--OPIS PRZYPADKU |czasopismo = Medycyna Pracy |data = 2018-05-01 |data dostępu = 2021-10-06 |wolumin = 69 |numer = 3 |s = 345–351 |url = https://go.gale.com/ps/i.do?p=HRCA&sw=w&issn=04655893&v=2.1&it=r&id=GALE%7CA552129498&sid=googleScholar&linkaccess=abs |cytat = wysokoprzepływowa tlenoterapia normobaryczna.}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Younès Benzidi, Thibault Duburcq, Daniel Mathieu, Erika Parmentier-Decrucq |tytuł = Evaluation of pressure in water-filled endotracheal tube cuffs in intubated patients undergoing hyperbaric oxygen treatment |czasopismo = Diving and hyperbaric medicine |data = 2020-09-01 |data dostępu = 2021-10-06 |issn = 2209-1491 |wolumin = 50 |numer = 3 |s = 230–237 |doi = 10.28920/dhm50.3.230-237 |pmid = 32957124 |pmc = 7819727 |url = https://europepmc.org/articles/PMC7819727}}</ref>.
'''Normobaria''' – termin medyczny oznaczający ciśnienie atmosferyczne<ref>{{Cytuj |autor = Peter Kranke, Michael H Bennett, Marrissa Martyn-St James, Alexander Schnabel, Sebastian E Debus |tytuł = Hyperbaric oxygen therapy for chronic wounds |czasopismo = The Cochrane Database of Systematic Reviews |data = 2015-06-24 |data dostępu = 2021-10-06 |issn = 1469-493X |wolumin = 2015 |numer = 6 |s = CD004123 |doi = 10.1002/14651858.CD004123.pub4 |pmid = 26106870 |pmc = PMC7055586}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Lindell K. Weaver |tytuł = Hyperbaric Oxygen Therapy Indications |czasopismo = Undersea and Hyperbaric Society |url = https://www.uhms.org/images/indications/UHMS_HBO2_Indications_13th_Ed._Front_Matter__References.pdf |cytat = Tissue oxygen measurements with respect to soft-tissue wound healing with normobaric and hyperbaric oxygen}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = A. Ledwozyw |tytuł = Wplyw liposomalnych preparatow dysmutazy nadtlenkowej i katalazy na indukowane dotchawiczym podaniem bleomycyny i hiperoksja normobaryczna zwloknienie pluc u szczurow |czasopismo = Rozprawy Naukowe. Akademia Rolnicza w Lublinie |data = 1995 |data dostępu = 2021-10-06 |issn = 0860-4355 |wolumin = 186 |url = http://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-article-08e12e0a-f369-4f64-814a-9559ca33a576 |język = pl}}</ref>, które przyjmuje wartości między hiperbarią, a hypobarią<ref>{{Cytuj |autor = Susan M. Deneke, Barry L. Fanburg |tytuł = Normobaric Oxygen Toxicity of the Lung |data = 2009-06-05 |data dostępu = 2021-10-06 |doi = 10.1056/nejm198007103030204 |url = https://www.nejm.org/doi/pdf/10.1056/NEJM198007103030204 |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = W. Knaupp, S. Khilnani, J. Sherwood, S. Scharf, H. Steinberg |tytuł = Erythropoietin response to acute normobaric hypoxia in humans |czasopismo = Journal of Applied Physiology |data = 1992-09-01 |data dostępu = 2021-10-06 |issn = 8750-7587 |wolumin = 73 |numer = 3 |s = 837–840 |doi = 10.1152/jappl.1992.73.3.837 |url = https://journals.physiology.org/doi/abs/10.1152/jappl.1992.73.3.837}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Jacek Piechocki, Tomasz Janus, Robert Galazkowski |tytuł = 1,4-DIAMINOBENZENE AND DIPHENYLAMINE-INDUCED SEVERE METHEMOGLOBINAEMIA TREATED BY HYPERBARIC OXYGEN THERAPY--CASE REPORT/ZASTOSOWANIE TLENOTERAPII HIPERBARYCZNEJ W CIEZKIEJ METHEMOGLOBINEMII WYWOLANEJ ZATRUCIEM 1,4-DIAMINOBENZENEM I DIFENYLOAMINA--OPIS PRZYPADKU |czasopismo = Medycyna Pracy |data = 2018-05-01 |data dostępu = 2021-10-06 |wolumin = 69 |numer = 3 |s = 345–351 |url = https://go.gale.com/ps/i.do?p=HRCA&sw=w&issn=04655893&v=2.1&it=r&id=GALE%7CA552129498&sid=googleScholar&linkaccess=abs |cytat = wysokoprzepływowa tlenoterapia normobaryczna.}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Younès Benzidi, Thibault Duburcq, Daniel Mathieu, Erika Parmentier-Decrucq |tytuł = Evaluation of pressure in water-filled endotracheal tube cuffs in intubated patients undergoing hyperbaric oxygen treatment |czasopismo = Diving and hyperbaric medicine |data = 2020-09-01 |data dostępu = 2021-10-06 |issn = 2209-1491 |wolumin = 50 |numer = 3 |s = 230–237 |doi = 10.28920/dhm50.3.230-237 |pmid = 32957124 |pmc = 7819727 |url = https://europepmc.org/articles/PMC7819727}}</ref>.


W reklamach placówek niemedycznych jest błędnie używana przy opisach zabiegów o niejasnych parametrach, których skuteczność nie została [[Evidence-based medicine|zweryfikowana naukowo]], lub jest mylona np. z [[Komora hiperbaryczna|hiperbarią]] lub [[Tlenoterapia|terapią tlenową]]. Twórcy „normobarii” twierdzą, że zachowuje ona korzyści płynących ze stosowania tlenoterapii hiperbarycznej<ref name=":3">{{Cytuj |tytuł = Hiperbaria tlenowa i normobaria |data dostępu = 2021-07-25 |opublikowany = drpokrywka.pl |url = http://drpokrywka.pl/normobaria/}}</ref>. Komory „normobaryczne” funkcjonują w wielu miejscach w Polsce<ref>[https://longevitas.pl/katalog/kategorie/normobaria/ Normobaria – katalog – Akademia Długowieczności] [dostęp 2020-03-31] (<abbr>pol.</abbr>).</ref>.
W reklamach niektórych placówek niemedycznych jest błędnie używana przy opisach zabiegów o niejasnych parametrach lub jest mylona np. z [[Komora hiperbaryczna|hiperbarią]] lub [[Tlenoterapia|terapią tlenową]]. Twórcy normobarii twierdzą, że zachowuje ona korzyści płynące ze stosowania tlenoterapii hiperbarycznej, dzięki podobnie podniesionemu ciśnieniu atmosferycznemu oraz zwiększonej zawartości tlenu <ref name=":3">{{Cytuj |tytuł = Hiperbaria tlenowa i normobaria |data dostępu = 2021-07-25 |opublikowany = drpokrywka.pl |url = http://drpokrywka.pl/normobaria/}}</ref>. Komory normobaryczne funkcjonują w wielu miejscach w Polsce<ref>[https://longevitas.pl/katalog/kategorie/normobaria/ Normobaria – katalog – Akademia Długowieczności] [dostęp 2020-03-31] (<abbr>pol.</abbr>).</ref>. Zwykle w komorach tego typu warunki w nich panujące to 1,5 ATA oraz do 40% O₂. Parametry te odpowiadają "''mild hyperbaric oxygen therapy''", która jest uznawana za łagodniejszą i bezpieczniejszą formę tlenoterapii<ref>{{Cytuj |autor = Akihiko Ishihara |tytuł = Mild hyperbaric oxygen: mechanisms and effects |czasopismo = The Journal of Physiological Sciences |data = 2019-07 |data dostępu = 2022-05-16 |issn = 1880-6562 |wolumin = 69 |numer = 4 |s = 573–580 |doi = 10.1007/s12576-019-00678-5 |url = https://jps.biomedcentral.com/articles/10.1007/s12576-019-00678-5 |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Takahiro Nishizaka, Tomoko Nomura, Kazuhiko Higuchi, Ai Takemura, Akihiko Ishihara |tytuł = Mild hyperbaric oxygen activates the proliferation of epidermal basal cells in aged mice |czasopismo = The Journal of Dermatology |data = 2018-09 |data dostępu = 2022-05-16 |wolumin = 45 |numer = 9 |s = 1141–1144 |doi = 10.1111/1346-8138.14484 |url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1346-8138.14484 |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Ai Takemura, Akihiko Ishihara |tytuł = Mild Hyperbaric Oxygen Improves Decreased Oxidative Capacity of Spinal Motoneurons Innervating the Soleus Muscle of Rats with Type 2 Diabetes |czasopismo = Neurochemical Research |data = 2016-09 |data dostępu = 2022-05-16 |issn = 0364-3190 |wolumin = 41 |numer = 9 |s = 2336–2344 |doi = 10.1007/s11064-016-1947-4 |url = http://link.springer.com/10.1007/s11064-016-1947-4 |język = en}}</ref>.


== Proponowany mechanizm działania ==
== Mechanizm działania ==
Przebywanie w środowisku o wyższym stężeniu tlenu prowadzi do zwiększenia poziomu utlenowania krwi<ref>{{Cytuj |autor = R M Leach, P J Rees, P Wilmshurst |tytuł = Hyperbaric oxygen therapy |czasopismo = BMJ: British Medical Journal |data = 1998-10-24 |data dostępu = 2020-03-31 |issn = 0959-8138 |wolumin = 317 |numer = 7166 |s = 1140–1143 |pmid = 9784458 |pmc = 1114115 |doi = 10.1136/bmj.317.7166.1140}}</ref>, a zwiększenie ilości dwutlenku węgla wykorzystuje [[Efekt Bohra]] w celu zmniejszenia powinowactwa hemoglobiny do tlenu, ułatwiając jego dostarczanie do komórek<ref>{{Cytuj |autor = Aakash K. Patel, Andrew Benner, Jeffrey S. Cooper |tytuł = Physiology, Bohr effect |czasopismo = StatPearls [Internet] |data = 2020 |miejsce = Treasure Island (FL) |wydawca = StatPearls Publishing |pmid = 30252284 |url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK526028/ |dostęp = o}}</ref>. Większa ilość wodoru cząsteczkowego wykorzystuje jego właściwości antyoksydacyjne w celu neutralizacji wolnych rodników hydroksylowych i zmniejszania stanów zapalnych<ref>{{Cytuj |autor = Y. Hong, S. Chen, J.-M. Zhang |tytuł = Hydrogen as a selective antioxidant: a review of clinical and experimental studies |czasopismo = The Journal of International Medical Research |data = 2010 |data dostępu = 2020-03-31 |issn = 1473-2300 |wolumin = 38 |numer = 6 |s = 1893–1903 |doi = 10.1177/147323001003800602 |pmid = 21226992 |dostęp = z}}</ref>.
Przebywanie w środowisku o wyższym stężeniu tlenu prowadzi do zwiększenia poziomu utlenowania krwi<ref>{{Cytuj |autor = R M Leach, P J Rees, P Wilmshurst |tytuł = Hyperbaric oxygen therapy |czasopismo = BMJ: British Medical Journal |data = 1998-10-24 |data dostępu = 2020-03-31 |issn = 0959-8138 |wolumin = 317 |numer = 7166 |s = 1140–1143 |pmid = 9784458 |pmc = 1114115 |doi = 10.1136/bmj.317.7166.1140}}</ref>, a zwiększenie ilości dwutlenku węgla wykorzystuje [[Efekt Bohra]] w celu zmniejszenia powinowactwa hemoglobiny do tlenu, ułatwiając jego dostarczanie do komórek<ref>{{Cytuj |autor = Aakash K. Patel, Andrew Benner, Jeffrey S. Cooper |tytuł = Physiology, Bohr effect |czasopismo = StatPearls [Internet] |data = 2020 |miejsce = Treasure Island (FL) |wydawca = StatPearls Publishing |pmid = 30252284 |url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK526028/ |dostęp = o}}</ref>. Większa ilość wodoru cząsteczkowego wykorzystuje jego właściwości antyoksydacyjne w celu neutralizacji wolnych rodników hydroksylowych i zmniejszania stanów zapalnych<ref>{{Cytuj |autor = Y. Hong, S. Chen, J.-M. Zhang |tytuł = Hydrogen as a selective antioxidant: a review of clinical and experimental studies |czasopismo = The Journal of International Medical Research |data = 2010 |data dostępu = 2020-03-31 |issn = 1473-2300 |wolumin = 38 |numer = 6 |s = 1893–1903 |doi = 10.1177/147323001003800602 |pmid = 21226992 |dostęp = z}}</ref>.


== Wpływ na organizm człowieka ==
== Wpływ na organizm człowieka ==
Podwyższone ciśnienie atmosferyczne i/lub zwiększone stężenie tlenu może zwiększać zawartość tlenu, zwłaszcza tego rozpuszczonego w osoczu krwi. Ekspozycja na łagodny tlen hiperbaryczny o stężeniu 1250–1500 hPa oraz zawartością tlenu 35–40% może być pomocna w chorobach związanymi ze stylem życia (nadciśnienie czy cukrzyca typu 2), większość badań jest wykonywana na organizmach modelowych<ref>{{Cytuj |autor = Ai Takemura, Akihiko Ishihara |tytuł = Mild Hyperbaric Oxygen Inhibits Growth-related Decrease in Muscle Oxidative Capacity of Rats with Metabolic Syndrome |czasopismo = Journal of Atherosclerosis and Thrombosis |data = 2017 |data dostępu = 2022-05-16 |wolumin = 24 |numer = 1 |s = 26–38 |doi = 10.5551/jat.34686 |pmid = 27237220 |pmc = PMC5225130 |url = https://www.jstage.jst.go.jp/article/jat/24/1/24_34686/_article}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Fumiko Nagatomo, Ning Gu, Hidemi Fujino, Isao Takeda, Kinsuke Tsuda |tytuł = Skeletal Muscle Characteristics of Rats with Obesity, Diabetes, Hypertension, and Hyperlipidemia |czasopismo = Journal of Atherosclerosis and Thrombosis |data = 2009 |data dostępu = 2022-05-16 |wolumin = 16 |numer = 5 |s = 576–585 |doi = 10.5551/jat.1065 |url = https://www.jstage.jst.go.jp/article/jat/16/5/16_1065/_article}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Fumiko Nagatomo, Hidemi Fujino, Isao Takeda, Akihiko Ishihara |tytuł = Effects of Hyperbaric Oxygenation on Blood Pressure Levels of Spontaneously Hypertensive Rats |czasopismo = Clinical and Experimental Hypertension |data = 2010-05-01 |data dostępu = 2022-05-16 |issn = 1064-1963 |wolumin = 32 |numer = 3 |s = 193–197 |doi = 10.3109/10641960903254521 |pmid = 20504127 |url = https://doi.org/10.3109/10641960903254521}}</ref>.

W małym (17 uczestników), pilotażowym, jednogrupowym badaniu<ref group="uwaga">Interwencja składała się z 10 dwugodzinnych sesji wykonywanych przez 10 dni. Pomiar dokonany został przed pierwszą sesją i po ostatniej (bez ponownego pomiaru po czasie testującego efekty długoterminowe).</ref> u przebywających w normobarycznej atmosferze [[Tlenoterapia|ze zwiększonym udziale tlenu]] stwierdzono [[Poziom istotności|statystycznie istotne]] różnice pomiędzy wartościami części z mierzonych funkcji poznawczych (przetwarzanie informacji wizualnych, funkcjonowanie [[Uwaga|uwagi]], [[Pamięć epizodyczna|epizodyczna pamięć]] werbalna), a także wszystkich tych funkcji – razem<ref name=":4" />. Nie wiadomo czy zaobserwowane różnice nie były jedynie wynikiem [[Efekt praktyki|efektu praktyki]]<ref group="uwaga">Efekt praktyki ({{Ang.|practice effect, testing effect}}) polega na poprawie wyników testu, która jest skutkiem rozwiązywania przez osobę badaną tego samego lub podobnego zadania. Problem ten, w szczególnym stopniu, dotyczy badań z powtarzanym pomiarem, w których nie ma [[Grupa kontrolna|grupy kontrolnej]].</ref> (nie podano informacji czy efekt był kontrolowany)<ref name=":12">{{Cytuj |redaktor = Gary R. VandenBos |tytuł = APA dictionary of psychology |data = 2015 |isbn = 978-1-4338-1944-5 |wydanie = 2 |miejsce = Washington, DC |s = 817 |oclc = 898086816}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Andrew M. Colman |rozdział = test sophistication |tytuł = A dictionary of psychology |data = 2015 |isbn = 978-0-19-174435-8 |wydanie = 4 |miejsce = Oxford |wydawca = Oxford University Press |oclc = 910673118}}</ref>. Z badanych parametrów biochemicznych ([[Stres oksydacyjny|stresu oksydacyjnego]] i poziomu [[Neurotrofiny|neurotrofin]]), wykazano również zmianę wartości większości np. [[Dysmutaza ponadtlenkowa|dysmutazy ponadtlenkowej]] miedzi i cynku (CuZn-SOD-1), [[Syntaza tlenku azotu|syntazy tlenku azotu]] 2 (NOS-2) i [[neurotrofiny]]-4 (NT 4), ale nie – syntazy tlenku azotu 3 (NOS-3) i neurotrofiny-3 (NT 3). Mierzono też wiele innych parametrów hemodynamicznych i autonomicznych [[Układ krwionośny człowieka|układu sercowo-naczyniowego]] (generalnie brak zmian) oraz [[Analiza impedancji bioelektrycznej|składu ciała]] (zmiana tylko w wadze ciała i procentowym udziale tkanki tłuszczowej)<ref name=":4">{{Cytuj |autor = Sławomir Kujawski, Joanna Słomko, Karl J. Morten, Modra Murovska, Katarzyna Buszko |tytuł = Autonomic and cognitive function response to normobaric hyperoxia exposure in healthy subjects. Preliminary study |czasopismo = Medicina |data = 2020/4 |wolumin = 56 |numer = 4 |s = 172 |doi = 10.3390/medicina56040172 |url = https://www.mdpi.com/1648-9144/56/4/172/htm |dostęp = o}}</ref>. Podczas porównań poszczególnych [[Zmienna zależna (psychologia)|zmiennych]] zignorowano [[problem porównań wielokrotnych]]<ref group="uwaga">Do weryfikacji każdej z hipotez każdorazowo użyto [[Rozkład Studenta#Zastosowania|testu ''t''-Studenta]] lub [[Test Wilcoxona dla par obserwacji|testu Wilcoxona]] (bez zastosowania poprawki poziomu α).</ref>, co w rezultacie zwiększa ryzyko, że wykazane różnice w pomiarach są nieistotne statystycznie<ref>{{Cytuj |autor = Rene Weber |tytuł = Responses to Matsunaga: to adjust or not to adjust alpha in multiple testing: that is the question. Guidelines for alpha adjustment as response to O’Keefe’s and Matsunaga’s Critiques |czasopismo = Communication Methods and Measures |data = 2007-12 |issn = 1931-2458 |wolumin = 1 |numer = 4 |s = 281–289 |doi = 10.1080/19312450701641391 |dostęp = z}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Yoav Benjamini |tytuł = Simultaneous and selective inference: Current successes and future challenges |czasopismo = Biometrical Journal |data = 2010-12 |wolumin = 52 |numer = 6 |s = 708–721 |doi = 10.1002/bimj.200900299 |dostęp = z}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Mark Rubin |tytuł = Do p values lose their meaning in exploratory analyses? It depends how you define the familywise error rate |czasopismo = Review of General Psychology |data = 2017-09 |issn = 1089-2680 |wolumin = 21 |numer = 3 |s = 269–275 |doi = 10.1037/gpr0000123 |dostęp = z}}</ref>.
W małym (17 uczestników), pilotażowym, jednogrupowym badaniu<ref group="uwaga">Interwencja składała się z 10 dwugodzinnych sesji wykonywanych przez 10 dni. Pomiar dokonany został przed pierwszą sesją i po ostatniej (bez ponownego pomiaru po czasie testującego efekty długoterminowe).</ref> u przebywających w normobarycznej atmosferze [[Tlenoterapia|ze zwiększonym udziale tlenu]] stwierdzono [[Poziom istotności|statystycznie istotne]] różnice pomiędzy wartościami części z mierzonych funkcji poznawczych (przetwarzanie informacji wizualnych, funkcjonowanie [[Uwaga|uwagi]], [[Pamięć epizodyczna|epizodyczna pamięć]] werbalna), a także wszystkich tych funkcji – razem<ref name=":4" />. Nie wiadomo czy zaobserwowane różnice nie były jedynie wynikiem [[Efekt praktyki|efektu praktyki]]<ref group="uwaga">Efekt praktyki ({{Ang.|practice effect, testing effect}}) polega na poprawie wyników testu, która jest skutkiem rozwiązywania przez osobę badaną tego samego lub podobnego zadania. Problem ten, w szczególnym stopniu, dotyczy badań z powtarzanym pomiarem, w których nie ma [[Grupa kontrolna|grupy kontrolnej]].</ref> (nie podano informacji czy efekt był kontrolowany)<ref name=":12">{{Cytuj |redaktor = Gary R. VandenBos |tytuł = APA dictionary of psychology |data = 2015 |isbn = 978-1-4338-1944-5 |wydanie = 2 |miejsce = Washington, DC |s = 817 |oclc = 898086816}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Andrew M. Colman |rozdział = test sophistication |tytuł = A dictionary of psychology |data = 2015 |isbn = 978-0-19-174435-8 |wydanie = 4 |miejsce = Oxford |wydawca = Oxford University Press |oclc = 910673118}}</ref>. Z badanych parametrów biochemicznych ([[Stres oksydacyjny|stresu oksydacyjnego]] i poziomu [[Neurotrofiny|neurotrofin]]), wykazano również zmianę wartości większości np. [[Dysmutaza ponadtlenkowa|dysmutazy ponadtlenkowej]] miedzi i cynku (CuZn-SOD-1), [[Syntaza tlenku azotu|syntazy tlenku azotu]] 2 (NOS-2) i [[neurotrofiny]]-4 (NT 4), ale nie – syntazy tlenku azotu 3 (NOS-3) i neurotrofiny-3 (NT 3). Mierzono też wiele innych parametrów hemodynamicznych i autonomicznych [[Układ krwionośny człowieka|układu sercowo-naczyniowego]] (generalnie brak zmian) oraz [[Analiza impedancji bioelektrycznej|składu ciała]] (zmiana tylko w wadze ciała i procentowym udziale tkanki tłuszczowej)<ref name=":4">{{Cytuj |autor = Sławomir Kujawski, Joanna Słomko, Karl J. Morten, Modra Murovska, Katarzyna Buszko |tytuł = Autonomic and cognitive function response to normobaric hyperoxia exposure in healthy subjects. Preliminary study |czasopismo = Medicina |data = 2020/4 |wolumin = 56 |numer = 4 |s = 172 |doi = 10.3390/medicina56040172 |url = https://www.mdpi.com/1648-9144/56/4/172/htm |dostęp = o}}</ref>. Podczas porównań poszczególnych [[Zmienna zależna (psychologia)|zmiennych]] zignorowano [[problem porównań wielokrotnych]]<ref group="uwaga">Do weryfikacji każdej z hipotez każdorazowo użyto [[Rozkład Studenta#Zastosowania|testu ''t''-Studenta]] lub [[Test Wilcoxona dla par obserwacji|testu Wilcoxona]] (bez zastosowania poprawki poziomu α).</ref>, co w rezultacie zwiększa ryzyko, że wykazane różnice w pomiarach są nieistotne statystycznie<ref>{{Cytuj |autor = Rene Weber |tytuł = Responses to Matsunaga: to adjust or not to adjust alpha in multiple testing: that is the question. Guidelines for alpha adjustment as response to O’Keefe’s and Matsunaga’s Critiques |czasopismo = Communication Methods and Measures |data = 2007-12 |issn = 1931-2458 |wolumin = 1 |numer = 4 |s = 281–289 |doi = 10.1080/19312450701641391 |dostęp = z}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Yoav Benjamini |tytuł = Simultaneous and selective inference: Current successes and future challenges |czasopismo = Biometrical Journal |data = 2010-12 |wolumin = 52 |numer = 6 |s = 708–721 |doi = 10.1002/bimj.200900299 |dostęp = z}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Mark Rubin |tytuł = Do p values lose their meaning in exploratory analyses? It depends how you define the familywise error rate |czasopismo = Review of General Psychology |data = 2017-09 |issn = 1089-2680 |wolumin = 21 |numer = 3 |s = 269–275 |doi = 10.1037/gpr0000123 |dostęp = z}}</ref>.


== Krytyka ==
== Krytyka ==
[[Plik:Ośrodek szarlatanerii opaczewska.jpg|mały|Tzw. „normobaria” jest stosowana w placówkach [[medycyna niekonwencjonalna|medycyny alternatywnej]]]]
[[Plik:Ośrodek szarlatanerii opaczewska.jpg|mały|Tzw. „normobaria” jest stosowana w placówkach [[medycyna niekonwencjonalna|medycyny alternatywnej]]]]
Brak badań naukowych, które potwierdzałyby skuteczność normobarii jako metody terapeutycznej.
Brak badań naukowych, które potwierdzałyby niezbicie skuteczność normobarii jako metody terapeutycznej u ludzi.


Twórca „normobarii” (Jan Pokrywka) reklamuje również inne niesprawdzone lub [[Pseudonauka|pseudonaukowe]] metody<ref>{{Cytuj |autor = John Cover |tytuł = Porozmawiajmy o akupunkturze |data = 2004 |isbn = 83-921659-2-6 |wydanie = 3. popr |miejsce = Wrocław |wydawca = Beta-druk |oclc = 749510355 |url = http://drpokrywka.pl/porozmawiajmy-o-akupunkturze.pdf}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = drpokrywka.pl |data dostępu = 2021-08-10 |url = http://drpokrywka.pl/}}</ref>, jak [[Johanna Budwig#Dieta dr Budwig|dieta Budwig]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Budwig diet |data = 2018-12-21 |opublikowany = www.cancerresearchuk.org |url = https://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/cancer-in-general/treatment/complementary-alternative-therapies/individual-therapies/budwig-diet}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Karolina Dobrowolska, Bożena Regulska-Ilow |tytuł = The legitimacy and safety of using alternative diets in cancer |czasopismo = Roczniki Panstwowego Zakladu Higieny |data = 2020 |issn = 0035-7715 |wolumin = 71 |numer = 3 |s = 241–250 |doi = 10.32394/rpzh.2020.0120 |pmid = 32938166 |url = https://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.agro-e53760dd-71f4-4224-aa9e-fb3bdc8f205b/c/RPZH_2020_Vol_71_No_3_pp._241-250.pdf |dostęp = o}}</ref>, [[Magnetoterapia|terapia magnesami]]<ref>{{Cytuj |autor = Robert L. Park |tytuł = Voodoo science: the road from foolishness to fraud |data = 2002 |isbn = 0-19-860443-2 |miejsce = Oxford |wydawca = Oxford University Press |s = 58–63 |oclc = 47893462 |url = https://archive.org/details/voodooscienceroa00park/page/58/mode/2up |dostęp = r}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = American Cancer Society |tytuł = American Cancer Society complete guide to complementary and alternative cancer therapies |data = 2009 |isbn = 978-0-944235-71-3 |wydanie = 2 |miejsce = Atlanta, Ga. |wydawca = American Cancer Society |s = 215–217 |oclc = 150366165 |url = https://archive.org/details/americancancerso0000unse/page/n5/mode/2up |dostęp = r}}</ref>, techniki wykorzystujące wiarę w [[Qi (energia życiowa)|energię życiową Qi]], ćwiczenia [[Qigong]] i inne wywodzące się z [[Tradycyjna medycyna chińska|tradycyjnej medycyny chińskiej]]<ref>{{Cytuj |autor = Stephen Barrett |tytuł = Be wary of acupuncture, Qigong, and „chinese medicine” |data = 2011-01-12 |opublikowany = quackwatch.org |url = https://quackwatch.org/related/acu/}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Steven Novella |tytuł = What Is traditional chinese medicine? |data = 2012-01-25 |opublikowany = sciencebasedmedicine.org |url = https://sciencebasedmedicine.org/what-is-traditional-chinese-medicine/}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Traditional chinese medicine: what you need to know |data = 04/2019 |opublikowany = NCCIH |url = https://www.nccih.nih.gov/health/traditional-chinese-medicine-what-you-need-to-know}}</ref>.
Twórca terminu „komora normobaryczna” oraz popularyzator normobarii - lekarz Jan Pokrywka uznaje za skuteczne również niestandardowe metody leczenia<ref>{{Cytuj |autor = John Cover |tytuł = Porozmawiajmy o akupunkturze |data = 2004 |isbn = 83-921659-2-6 |wydanie = 3. popr |miejsce = Wrocław |wydawca = Beta-druk |oclc = 749510355 |url = http://drpokrywka.pl/porozmawiajmy-o-akupunkturze.pdf}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = drpokrywka.pl |data dostępu = 2021-08-10 |url = http://drpokrywka.pl/}}</ref>, jak [[Johanna Budwig#Dieta dr Budwig|dieta Budwig]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Budwig diet |data = 2018-12-21 |opublikowany = www.cancerresearchuk.org |url = https://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/cancer-in-general/treatment/complementary-alternative-therapies/individual-therapies/budwig-diet}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Karolina Dobrowolska, Bożena Regulska-Ilow |tytuł = The legitimacy and safety of using alternative diets in cancer |czasopismo = Roczniki Panstwowego Zakladu Higieny |data = 2020 |issn = 0035-7715 |wolumin = 71 |numer = 3 |s = 241–250 |doi = 10.32394/rpzh.2020.0120 |pmid = 32938166 |url = https://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.agro-e53760dd-71f4-4224-aa9e-fb3bdc8f205b/c/RPZH_2020_Vol_71_No_3_pp._241-250.pdf |dostęp = o}}</ref>, [[Magnetoterapia|terapia magnesami]]<ref>{{Cytuj |autor = Robert L. Park |tytuł = Voodoo science: the road from foolishness to fraud |data = 2002 |isbn = 0-19-860443-2 |miejsce = Oxford |wydawca = Oxford University Press |s = 58–63 |oclc = 47893462 |url = https://archive.org/details/voodooscienceroa00park/page/58/mode/2up |dostęp = r}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = American Cancer Society |tytuł = American Cancer Society complete guide to complementary and alternative cancer therapies |data = 2009 |isbn = 978-0-944235-71-3 |wydanie = 2 |miejsce = Atlanta, Ga. |wydawca = American Cancer Society |s = 215–217 |oclc = 150366165 |url = https://archive.org/details/americancancerso0000unse/page/n5/mode/2up |dostęp = r}}</ref>, techniki wykorzystujące wiarę w [[Qi (energia życiowa)|energię życiową Qi]], ćwiczenia [[Qigong]] oraz inne sposoby postępowania wywodzące się z [[Tradycyjna medycyna chińska|tradycyjnej medycyny chińskiej]]<ref>{{Cytuj |autor = Stephen Barrett |tytuł = Be wary of acupuncture, Qigong, and „chinese medicine” |data = 2011-01-12 |opublikowany = quackwatch.org |url = https://quackwatch.org/related/acu/}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Steven Novella |tytuł = What Is traditional chinese medicine? |data = 2012-01-25 |opublikowany = sciencebasedmedicine.org |url = https://sciencebasedmedicine.org/what-is-traditional-chinese-medicine/}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Traditional chinese medicine: what you need to know |data = 04/2019 |opublikowany = NCCIH |url = https://www.nccih.nih.gov/health/traditional-chinese-medicine-what-you-need-to-know}}</ref>, co zdaniem niektórych podważa naukowe podstawy skuteczności normobarii.


== Uwagi ==
== Uwagi ==

Wersja z 15:00, 16 maj 2022

Pierwszy na świecie dom normobaryczny zbudowany przez Jana Pokrywkę w 2013 r. w Szalejowie Górnym

Normobaria – termin medyczny oznaczający ciśnienie atmosferyczne[1][2][3], które przyjmuje wartości między hiperbarią, a hypobarią[4][5][6][7].

W reklamach niektórych placówek niemedycznych jest błędnie używana przy opisach zabiegów o niejasnych parametrach lub jest mylona np. z hiperbarią lub terapią tlenową. Twórcy normobarii twierdzą, że zachowuje ona korzyści płynące ze stosowania tlenoterapii hiperbarycznej, dzięki podobnie podniesionemu ciśnieniu atmosferycznemu oraz zwiększonej zawartości tlenu [8]. Komory normobaryczne funkcjonują w wielu miejscach w Polsce[9]. Zwykle w komorach tego typu warunki w nich panujące to 1,5 ATA oraz do 40% O₂. Parametry te odpowiadają "mild hyperbaric oxygen therapy", która jest uznawana za łagodniejszą i bezpieczniejszą formę tlenoterapii[10][11][12].

Mechanizm działania

Przebywanie w środowisku o wyższym stężeniu tlenu prowadzi do zwiększenia poziomu utlenowania krwi[13], a zwiększenie ilości dwutlenku węgla wykorzystuje Efekt Bohra w celu zmniejszenia powinowactwa hemoglobiny do tlenu, ułatwiając jego dostarczanie do komórek[14]. Większa ilość wodoru cząsteczkowego wykorzystuje jego właściwości antyoksydacyjne w celu neutralizacji wolnych rodników hydroksylowych i zmniejszania stanów zapalnych[15].

Wpływ na organizm człowieka

Podwyższone ciśnienie atmosferyczne i/lub zwiększone stężenie tlenu może zwiększać zawartość tlenu, zwłaszcza tego rozpuszczonego w osoczu krwi. Ekspozycja na łagodny tlen hiperbaryczny o stężeniu 1250–1500 hPa oraz zawartością tlenu 35–40% może być pomocna w chorobach związanymi ze stylem życia (nadciśnienie czy cukrzyca typu 2), większość badań jest wykonywana na organizmach modelowych[16][17][18].

W małym (17 uczestników), pilotażowym, jednogrupowym badaniu[a] u przebywających w normobarycznej atmosferze ze zwiększonym udziale tlenu stwierdzono statystycznie istotne różnice pomiędzy wartościami części z mierzonych funkcji poznawczych (przetwarzanie informacji wizualnych, funkcjonowanie uwagi, epizodyczna pamięć werbalna), a także wszystkich tych funkcji – razem[19]. Nie wiadomo czy zaobserwowane różnice nie były jedynie wynikiem efektu praktyki[b] (nie podano informacji czy efekt był kontrolowany)[20][21]. Z badanych parametrów biochemicznych (stresu oksydacyjnego i poziomu neurotrofin), wykazano również zmianę wartości większości np. dysmutazy ponadtlenkowej miedzi i cynku (CuZn-SOD-1), syntazy tlenku azotu 2 (NOS-2) i neurotrofiny-4 (NT 4), ale nie – syntazy tlenku azotu 3 (NOS-3) i neurotrofiny-3 (NT 3). Mierzono też wiele innych parametrów hemodynamicznych i autonomicznych układu sercowo-naczyniowego (generalnie brak zmian) oraz składu ciała (zmiana tylko w wadze ciała i procentowym udziale tkanki tłuszczowej)[19]. Podczas porównań poszczególnych zmiennych zignorowano problem porównań wielokrotnych[c], co w rezultacie zwiększa ryzyko, że wykazane różnice w pomiarach są nieistotne statystycznie[22][23][24].

Krytyka

Tzw. „normobaria” jest stosowana w placówkach medycyny alternatywnej

Brak badań naukowych, które potwierdzałyby niezbicie skuteczność normobarii jako metody terapeutycznej u ludzi.

Twórca terminu „komora normobaryczna” oraz popularyzator normobarii - lekarz Jan Pokrywka uznaje za skuteczne również niestandardowe metody leczenia[25][26], jak dieta Budwig[27][28], terapia magnesami[29][30], techniki wykorzystujące wiarę w energię życiową Qi, ćwiczenia Qigong oraz inne sposoby postępowania wywodzące się z tradycyjnej medycyny chińskiej[31][32][33], co zdaniem niektórych podważa naukowe podstawy skuteczności normobarii.

Uwagi

  1. ↑ Interwencja składała się z 10 dwugodzinnych sesji wykonywanych przez 10 dni. Pomiar dokonany został przed pierwszą sesją i po ostatniej (bez ponownego pomiaru po czasie testującego efekty długoterminowe).
  2. ↑ Efekt praktyki (ang. practice effect, testing effect) polega na poprawie wyników testu, która jest skutkiem rozwiązywania przez osobę badaną tego samego lub podobnego zadania. Problem ten, w szczególnym stopniu, dotyczy badań z powtarzanym pomiarem, w których nie ma grupy kontrolnej.
  3. ↑ Do weryfikacji każdej z hipotez każdorazowo użyto testu t-Studenta lub testu Wilcoxona (bez zastosowania poprawki poziomu α).

Przypisy

  1. ↑ Peter Kranke i inni, Hyperbaric oxygen therapy for chronic wounds, „The Cochrane Database of Systematic Reviews”, 2015 (6), 2015, CD004123, DOI: 10.1002/14651858.CD004123.pub4, ISSN 1469-493X, PMID: 26106870, PMCID: PMC7055586 [dostęp 2021-10-06].
  2. ↑ Lindell K. Weaver, Hyperbaric Oxygen Therapy Indications, „Undersea and Hyperbaric Society”, Cytat: Tissue oxygen measurements with respect to soft-tissue wound healing with normobaric and hyperbaric oxygen.
  3. ↑ A. Ledwozyw, Wplyw liposomalnych preparatow dysmutazy nadtlenkowej i katalazy na indukowane dotchawiczym podaniem bleomycyny i hiperoksja normobaryczna zwloknienie pluc u szczurow, „Rozprawy Naukowe. Akademia Rolnicza w Lublinie”, 186, 1995, ISSN 0860-4355 [dostęp 2021-10-06] (pol.).
  4. ↑ Susan M. Deneke, Barry L. Fanburg, Normobaric Oxygen Toxicity of the Lung, 5 czerwca 2009, DOI: 10.1056/nejm198007103030204 [dostęp 2021-10-06] (ang.).
  5. ↑ W. Knaupp i inni, Erythropoietin response to acute normobaric hypoxia in humans, „Journal of Applied Physiology”, 73 (3), 1992, s. 837–840, DOI: 10.1152/jappl.1992.73.3.837, ISSN 8750-7587 [dostęp 2021-10-06].
  6. ↑ Jacek Piechocki, Tomasz Janus, Robert Galazkowski, 1,4-DIAMINOBENZENE AND DIPHENYLAMINE-INDUCED SEVERE METHEMOGLOBINAEMIA TREATED BY HYPERBARIC OXYGEN THERAPY--CASE REPORT/ZASTOSOWANIE TLENOTERAPII HIPERBARYCZNEJ W CIEZKIEJ METHEMOGLOBINEMII WYWOLANEJ ZATRUCIEM 1,4-DIAMINOBENZENEM I DIFENYLOAMINA--OPIS PRZYPADKU, „Medycyna Pracy”, 69 (3), 1 maja 2018, s. 345–351 [dostęp 2021-10-06], Cytat: wysokoprzepływowa tlenoterapia normobaryczna..
  7. ↑ Younès Benzidi i inni, Evaluation of pressure in water-filled endotracheal tube cuffs in intubated patients undergoing hyperbaric oxygen treatment, „Diving and hyperbaric medicine”, 50 (3), 2020, s. 230–237, DOI: 10.28920/dhm50.3.230-237, ISSN 2209-1491, PMID: 32957124, PMCID: PMC7819727 [dostęp 2021-10-06].
  8. ↑ Hiperbaria tlenowa i normobaria [online], drpokrywka.pl [dostęp 2021-07-25].
  9. ↑ Normobaria – katalog – Akademia Długowieczności [dostęp 2020-03-31] (pol.).
  10. ↑ Akihiko Ishihara, Mild hyperbaric oxygen: mechanisms and effects, „The Journal of Physiological Sciences”, 69 (4), 2019, s. 573–580, DOI: 10.1007/s12576-019-00678-5, ISSN 1880-6562 [dostęp 2022-05-16] (ang.).
  11. ↑ Takahiro Nishizaka i inni, Mild hyperbaric oxygen activates the proliferation of epidermal basal cells in aged mice, „The Journal of Dermatology”, 45 (9), 2018, s. 1141–1144, DOI: 10.1111/1346-8138.14484 [dostęp 2022-05-16] (ang.).
  12. ↑ Ai Takemura, Akihiko Ishihara, Mild Hyperbaric Oxygen Improves Decreased Oxidative Capacity of Spinal Motoneurons Innervating the Soleus Muscle of Rats with Type 2 Diabetes, „Neurochemical Research”, 41 (9), 2016, s. 2336–2344, DOI: 10.1007/s11064-016-1947-4, ISSN 0364-3190 [dostęp 2022-05-16] (ang.).
  13. ↑ R M Leach, P J Rees, P Wilmshurst, Hyperbaric oxygen therapy, „BMJ: British Medical Journal”, 317 (7166), 1998, s. 1140–1143, DOI: 10.1136/bmj.317.7166.1140, ISSN 0959-8138, PMID: 9784458, PMCID: PMC1114115 [dostęp 2020-03-31].
  14. ↑ Aakash K. Patel, Andrew Benner, Jeffrey S. Cooper, Physiology, Bohr effect, „StatPearls [Internet]”, Treasure Island (FL): StatPearls Publishing, 2020, PMID: 30252284.
  15. ↑ Y. Hong, S. Chen, J.-M. Zhang, Hydrogen as a selective antioxidant: a review of clinical and experimental studies, „The Journal of International Medical Research”, 38 (6), 2010, s. 1893–1903, DOI: 10.1177/147323001003800602, ISSN 1473-2300, PMID: 21226992 [dostęp 2020-03-31].
  16. ↑ Ai Takemura, Akihiko Ishihara, Mild Hyperbaric Oxygen Inhibits Growth-related Decrease in Muscle Oxidative Capacity of Rats with Metabolic Syndrome, „Journal of Atherosclerosis and Thrombosis”, 24 (1), 2017, s. 26–38, DOI: 10.5551/jat.34686, PMID: 27237220, PMCID: PMC5225130 [dostęp 2022-05-16].
  17. ↑ Fumiko Nagatomo i inni, Skeletal Muscle Characteristics of Rats with Obesity, Diabetes, Hypertension, and Hyperlipidemia, „Journal of Atherosclerosis and Thrombosis”, 16 (5), 2009, s. 576–585, DOI: 10.5551/jat.1065 [dostęp 2022-05-16].
  18. ↑ Fumiko Nagatomo i inni, Effects of Hyperbaric Oxygenation on Blood Pressure Levels of Spontaneously Hypertensive Rats, „Clinical and Experimental Hypertension”, 32 (3), 2010, s. 193–197, DOI: 10.3109/10641960903254521, ISSN 1064-1963, PMID: 20504127 [dostęp 2022-05-16].
  19. ↑ a b Sławomir Kujawski i inni, Autonomic and cognitive function response to normobaric hyperoxia exposure in healthy subjects. Preliminary study, „Medicina”, 56 (4), 2020, s. 172, DOI: 10.3390/medicina56040172.
  20. ↑ Gary R. VandenBos (red.), APA dictionary of psychology, wyd. 2, Washington, DC 2015, s. 817, ISBN 978-1-4338-1944-5, OCLC 898086816.
  21. ↑ test sophistication, [w:] Andrew M. Colman, A dictionary of psychology, wyd. 4, Oxford: Oxford University Press, 2015, ISBN 978-0-19-174435-8, OCLC 910673118.
  22. ↑ Rene Weber, Responses to Matsunaga: to adjust or not to adjust alpha in multiple testing: that is the question. Guidelines for alpha adjustment as response to O’Keefe’s and Matsunaga’s Critiques, „Communication Methods and Measures”, 1 (4), 2007, s. 281–289, DOI: 10.1080/19312450701641391, ISSN 1931-2458.
  23. ↑ Yoav Benjamini, Simultaneous and selective inference: Current successes and future challenges, „Biometrical Journal”, 52 (6), 2010, s. 708–721, DOI: 10.1002/bimj.200900299.
  24. ↑ Mark Rubin, Do p values lose their meaning in exploratory analyses? It depends how you define the familywise error rate, „Review of General Psychology”, 21 (3), 2017, s. 269–275, DOI: 10.1037/gpr0000123, ISSN 1089-2680.
  25. ↑ John Cover, Porozmawiajmy o akupunkturze, wyd. 3. popr, Wrocław: Beta-druk, 2004, ISBN 83-921659-2-6, OCLC 749510355.
  26. ↑ drpokrywka.pl [online] [dostęp 2021-08-10].
  27. ↑ Budwig diet [online], www.cancerresearchuk.org, 21 grudnia 2018.
  28. ↑ Karolina Dobrowolska, Bożena Regulska-Ilow, The legitimacy and safety of using alternative diets in cancer, „Roczniki Panstwowego Zakladu Higieny”, 71 (3), 2020, s. 241–250, DOI: 10.32394/rpzh.2020.0120, ISSN 0035-7715, PMID: 32938166.
  29. ↑ Robert L. Park, Voodoo science: the road from foolishness to fraud, Oxford: Oxford University Press, 2002, s. 58–63, ISBN 0-19-860443-2, OCLC 47893462.
  30. ↑ American Cancer Society, American Cancer Society complete guide to complementary and alternative cancer therapies, wyd. 2, Atlanta, Ga.: American Cancer Society, 2009, s. 215–217, ISBN 978-0-944235-71-3, OCLC 150366165.
  31. ↑ Stephen Barrett, Be wary of acupuncture, Qigong, and „chinese medicine” [online], quackwatch.org, 12 stycznia 2011.
  32. ↑ Steven Novella, What Is traditional chinese medicine? [online], sciencebasedmedicine.org, 25 stycznia 2012.
  33. ↑ Traditional chinese medicine: what you need to know [online], NCCIH, kwiecień 2019.

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Normobaria&oldid=67203554”