Grzyby nicieniobójcze

Martwy nicień ze strzepkami grzyba Harposporium anguillulae

Grzyb z rdzaju Arthrobotrys z siecią łapiącą nicienie

Grzyby nematopatogeniczne (ang. nematophagous fungus) – grzyby drapieżne odżywiające się drobnymi zwierzętami zaliczanymi do typu nicieni (Nematoda). Do 2000 roku opisano ponad 200 gatunków takich grzybów. Mogą atakować dorosłe nicienie, a także ich jaja i formy młodociane. Niektóre z nich od początku żyją wewnątrz organizmów nicieni, inne atakują ich z zewnątrz w różny sposób, najczęściej za pomocą pułapek klejowych, pierścieni, które zaciskają się wokół nicienia lub za pomocą toksyn. Do porażonego nicienia wrastają następnie strzępki grzyba, trawiąc go i wchłaniając substancje odżywcze. Nematopatogeniczne gatunki występują wśród wszystkich grup grzybów, co świadczy o tym, że podczas ewolucji zjawisko to pojawiło się wielokrotnie, niezależnie od siebie. Grzyby namatopatogeniczne mogą być wykorzystane do zwalczania nicieni będących szkodnikami roślin uprawnych.

Mechanizmy łapania nicieni

Duża grupę stanowią grzyby pułapkowe aktywnie łapiące nicienie za pomocą różnego rodzaju pułapek. Występują głównie w górnych warstwach gleby, na pastwiskach, w warstwie opadłych liści, ma namorzynach i w niektórych płytkich siedliskach wodnych. Grzyby z rodzaju Arthrobotrys, takie jak Arthrobotrys oligospora, Arthrobotrys conoides, Arthrobotrys musiformis i Arthrobotrys superba tworzą trójwymiarowe siatki samoprzylepne, do których nicienie przyklejają się przez adhezję. Arthrobotrys dactyloides tworzy pierścienie, które po kontakcie z nicieniem bardzo szybko zwężają się i zaciskają unieruchamiając go, a strzępki z licznymi guzkami wnikają do jego naskórka. Dactylaria candida tworzy samoprzylepne gałęzie, Dactylellina haptotyla tworzy zarówno samoprzylepne stafanocysty, jak i nie zwężające się pierścienie. Po unieruchomieniu nicienia strzępki grzyba wnikają do wnętrza nicienia, trawiąc jego tkanki i wchłaniając powstałe z nich substancje pokarmowe. Metacordyceps chlamydosporia do penetracji skorupek jaj nicieni wykorzystuje appressoria.

Grzyby pułapkowe w naturze obserwowane są zarówno z aparatami pułapkowymi, jak i bez nich. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że budowa pułapek jest procesem wysoce energochłonnym. Arthrobotrys oligospora potrafi wykryć obecność nicieni w pobliżu gleby i tworzy pułapki tylko wtedy, gdy są one obecne. Grzyb rozpoznaje obecność nicienia na podstawie wydzielanych przez niego feromonów, takich jak askarozydy. Po ich wykryciu strzępki grzyba wabią nicienia wytwarzając substancje naśladujące te, których robak używa do znalezienia pożywienia i przyciągnięcia partnerów.

Istnieją gatunki grzybów nematopatogenicznych, które nie wytwarzają mechanizmów pułapkowych, lecz porażają nicienie toksynami. Boczniak ostrygowaty (Pleurotus ostreatus) rozwija się na drzewach, ale potrafi także łowić nicienie. Unieruchamia je za pomocą wytwarzanych przez strzępki toksyn.