Drzeworyt płazowski
Drzeworyt płazowski – ogólna nazwa na kolekcję ludowych drzeworytów z miejscowości Płazów, powiat lubaczowski, składającej się z 13 matryc, 9 z nich rytowana obustronnie, 4 jednostronnie, co daje 22 drzeworyty. Obecnie oryginalne matryce znajdują się w Muzeum Etnograficznym w Krakowie[1]. Jest to największa i najcenniejsza, pochodząca z jednego źródła, kolekcja polskich ludowych klocków z drzeworytem w Polsce.
Historia[edytuj | edytuj kod]
W Płazowie w okolicy 1830 roku, na co wskazują daty na drzeworytach, działał Mateusz Kostrzycki[2], który produkował w swoim warsztacie święte obrazki z matryc drzeworytniczych. Sprzedawała je na okolicznych tragach, czy odpustach jego żona Ludwika. Po śmierci ojca w 1838 roku, tradycję drzeworytniczą kontynuował jego syn Maciej. Pod koniec XIX wieku tradycyjnie odbijane święte obrazki zaczęły być wypierane przez coraz popularniejsze oleodruki, które doskonale imitowały obrazy olejne. W 1891 roku dzięki staraniom płazowskiego proboszcza Józefa Krzeptowskiego, kilka matryc z drzeworytami zostało przekazanych etnografce z Zakopanego Marii Dembowskiej. Kolejne miał pozyskać osobiście Stanisław Witkiewicz w 1899 roku, o czym wspomina podczas swojej podróży po powiecie cieszanowskim (obecnie powiat lubaczowski) Karol Notz, pisząc, że „Były drzeworyty, które Witkiewicz zabrał do Krakowa wyrób krajowy”[3]. Stanisław Witkiewicz wykazuje duże zainteresowane polskim drzeworytem ludowym w tym czasie. Rozsyła odbitki do naukowców i prasy, by nagłośnić temat tego niezwykłego znaleziska.
Pierwsza wzmianka w prasie na temat drzeworytu z Płazowa ukazała się w miesięczniku „Wisła”, poświęconemu krajoznawstwu i ludoznawstwu z lipca 1900 roku[4]. Z biegiem lat opisują go kolejni naukowcy i badacze. Marian Sokołowski w publikacji "Sprawozdania Komisyi do Badania Historyi Sztuki w Polsce" w 1903 roku[5], pisze o potrzebie rozpoczęcia badań nad ludową grafiką i spojrzenia na ludowy drzeworyt pod kątem historii sztuki. W 1921 roku drukarnia Zygmunta Łazarskiego w Warszawie wydaje „Tekę Drzeworytów Ludowych Dawnych”[6] z oryginalnymi odbitkami z matryc płazowskich i znalezionymi na litewskiej Żmudzi. Dzięki tej publikacji zarówno badacze jak i artyści mają łatwy dostęp do odbitek polskiego drzeworytu ludowego i rozpoczyna się większe zainteresowanie ludową grafiką.
Po śmierci Marii Dembowskiej w 1922 roku, jej podhalańskie zbiory zostały przekazane do Muzeum Tatrzańskiego. 11 klocków z drzeworytami płazowskimi w spadku dostał spokrewniony z Dembowską Józef Mehoffer, a jeden w ręce Wandy Lilpopowej. Wcześniej, w 1921 roku Maria Dembowska przekazała 1 klocek do Muzeum Etnograficznego w Krakowie (obustronnie rytowany z Ostatnią Wieczerzą i św. Jerzym). Wtedy też córka Henryka Sienkiewicza Jadwiga Korniłowiczowa, a także ówczesny dyrektor Muzeum Tatrzańskiego, Juliusz Zborowski, zabiegali, by Józef Mehoffer i Wanda Lilpop, przekazali drzeworyty do Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Udało się to w 1926 roku, dziś można je oglądać tam na wystawie stałej.
.jpg)
Reaktywacja drzeworytnictwa[edytuj | edytuj kod]
Po oddaniu matryc drzeworytniczych przez Kostrzyckich do kolekcji Marii Dembowskiej w Zakopanem tradycja drzeworytnicza w Płazowie wygasła. W okolicy funkcjonowały do II wojny światowej warsztaty zajmujące się drukowaniem płótna przy pomocy drzeworytniczych matryc, jednakże tradycyjne formy zadruku tkanin zostały wyparte przez te przemysłowo wytwarzane[7]. Drzeworytnictwo na terenie powiatu lubaczowskiego zaczęło odradzać się w 2020 roku dzięki działalności Józefa Lewkowicza, ludowego artysty z Nowego Sioła, który zajął się tworzeniem oryginalnych kopii matryc z drzeworytem płazowskim, a także swoich własnych wzorów. Jednocześnie prowadzi warsztaty dla nowych adeptów drzeworytnictwa, wśród jego uczniów wyróżnia się: Grzegorz Ciećka, Patrycja Maczyńska i Anna Serkis-Wojtowicz. Od stycznia 2022 roku naukę drzeworytnictwa zaczęli też potomkowie drzeworytników Kostrzyckich, rozpoczynając proces reaktywacji tej sztuki na terenie powiatu lubaczowskiego[8].
11 lipca 2022 roku w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego dokonano wpisu do Krajowego rejestru dobrych praktyk w ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego działania reaktywacyjne i rozwojowe oparte o tradycję drzeworytu płazowskiego. 2 sierpnia 2022 roku podczas konferencji „30 lat Pracowni Terenowej w Lublinie”, która miała miejsce w siedzibie Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego oficjalnie ogłoszony został wpis związany z drzeworytem do rejestru. Józef Lewkowicz, Anna Serkis-Wojtowicz i Grzegorz Ciećka zostali depozytariuszami procesu reaktywacji drzeworytu płazowskiego. Zgłaszającym tę praktykę było Stowarzyszenie „Tegit et protegit”.[9]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Wirtualne Muzeum Drzeworytów Ludowych
- ↑ Grzegorz Ciećka, Z Roztocza na Grzędę Sokalską. Szkice historyczne i literackie, "Drzeworyt płazowski dziedzictwem narodowym Polski", str. 84-101., maj 2021, ISBN 978-83-957609-1-4.
- ↑ J. Styrna, A. Mamoń, Zabytki ziemi lubaczowskiej. Przemiany w latach 1904-2004 na podstawie rękopisu Karola Notza, Kraków, str. 184, 2004.
- ↑ E.M., Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, T.14 zeszyt 4, str. 437-438., 1900.
- ↑ Marian Sokołowski, Sprawozdania Komisyi do Badania Historyi Sztuki w Polsce, Drzeworytnictwo u nas, Tom 7, zeszyt 3, str. 454 - 480., 1903.
- ↑ Zygmunt Łazarski, Teka drzeworytów ludowych dawnych zebranych i wydanych przez Zygmunta Łazarskiego, 1921.
- ↑ Roman Reinfuss, Polskie druki ludowe na płótnie, 1953.
- ↑ Strona autorska Józefa Lewkowicza
- ↑ Drzeworyt Płazowski, Drzeworyt płazowski w Krajowym rejestrze dobrych praktyk na rzecz ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego [online], Drzeworyt Płazowski, 3 sierpnia 2022 [dostęp 2022-08-03] (pol.).