N. Biren Singh

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
N. Biren Singh
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

1 stycznia 1961
Imphal

Zawód, zajęcie

polityk

Stanowisko

premier stanowy Manipuru (od 2017)

Nongthombam Biren Singh (ur. 1 stycznia 1961[1]) – indyjski polityk, piłkarz i dziennikarz, premier stanowy Manipuru od 2017. Pochodzi z grupy etnicznej Meitei. Piłkarz, dwukrotny zdobywca Pucharu Duranda, reprezentant Indii między 1979 a 1986. Po zakończeniu kariery sportowej dziennikarz, twórca oraz redaktor pisma Naharolgi Thoudang. Poseł do Zgromadzenia Ustawodawczego Manipuru od 2002 (ostatnia reelekcja w 2022). Minister w rządzie stanowym, działacz Indyjskiego Kongresu Narodowego. Od 2016 członek Indyjskiej Partii Ludowej, od 2017 premier Manipuru. Uznawany za polityka kontrowersyjnego, opierającego się na etnicznym nacjonalizmie. Obwiniany o sprowokowanie krwawych zamieszek w Manipurze na przełomie maja i czerwca 2023. Oskarżany jest o przeprowadzanie czystek etnicznych, jak również o ścisłe związki z organizacjami ekstremistycznymi, takimi jak Meitei Leepun i Arambai Tenggol.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie i wykształcenie[edytuj | edytuj kod]

Urodził się w Luwangsangbam Mamang Leikai, położonym we wschodniej części Imphalu, manipurskiej stolicy[2]. Należy do grupy etnicznej Meitei, głównej grupy etnicznej Manipuru[3][4]. Jego społeczność uznaje się, zgodnie z tradycyjnym porządkiem warnowym, za kszatrijów. W kontekście manipurskim wszelako przynależność do tej grupy oznacza przede wszystkim, że Singh wywodzi się z osiadłej od wieków w Manipurze rodziny konwertytów na hinduizm. To właśnie po przyjęciu tej religii przodkowie polityka przyjęli nazwisko Singh[5].

Biren Singh kształcił się na Manipur University[6].

Kariera sportowa[edytuj | edytuj kod]

W młodości grał w piłkę nożną[7], występował na pozycji obrońcy[8]. Wszedł do składu drużyny złożonej z pracowników manipurskiego oddziału służby ochrony pogranicza. W jej barwach dwukrotnie zdobył Puchar Duranda (1979, 1981)[9][10]. W 1981 w finałowym meczu tych rozgrywek jego drużyna pokonała kalkucki klub Mohun Bagan[11]. Pozostawał lojalny swemu zespołowi, występując w nim łącznie przez czternaście lat[12].

Powoływany do indyjskiej reprezentacji piłkarskiej między 1979 a 1986. W jej szeregach występował chociażby w Pestabola Merdeka, najstarszym azjatyckim międzynarodowym turnieju piłkarskim. Grał też w stanowej reprezentacji Manipuru, do 1989 występując w jej barwach w rozgrywkach o Santosh Trophy. Kariera sportowa Singha trwała do początku lat 90[10]. Uznaje się go za jednego z najwybitniejszych piłkarzy w historii swego rodzinnego stanu[13].

Kariera dziennikarska[edytuj | edytuj kod]

Po zakończeniu kariery sportowej związał się z dziennikarstwem. Sprzedał odziedziczone po ojcu dwa akry ziemi i korzystając z uzyskanych w ten sposób pieniędzy w 1992 założył tygodnik Naharolgi Thoudang[14]. Później został on przekształcony w dziennik[15]. Był jego redaktorem do 2001[1]. Pismo to stało się z czasem jednym z najbardziej poczytnych manipurskich tytułów prasowych[16]. W kwietniu 2000 Biren Singh trafił na krótko do więzienia[15]. Postawiono mu wówczas zarzuty działalności wywrotowej[2]. Przyczynkiem do nich było opublikowanie w Naharolgi Thoudang przemówienia Thaonaojama Iboyaimy, działacza społecznego porównywanego w manipurskim kontekście do Jayaprakasha Narayana. Przebywał przez pewien czas w imphalskim więzieniu Sajiwa, wspólnie zresztą z Iboyaimą. Zwolniony na skutek presji społecznej, po wyjściu na wolność zyskał znaczną rozpoznawalność i uznanie. Stanął wówczas na czele związku zawodowego manipurskich dziennikarzy. Zauważa się, że to prawdopodobnie wtedy powziął decyzję o rozpoczęciu kariery politycznej[15].

Kariera parlamentarna i rządowa do 2016[edytuj | edytuj kod]

W początkach XXI wieku zaangażował się w życie polityczne. Wstąpił do Demokratycznej Rewolucyjnej Partii Ludowej (DRPP)[17], której był jednym z założycieli[12]. Do stanowego parlamentu dostał się po raz pierwszy w 2002[18]. W pokryciu wydatków związanych z jego pierwszą kampanią wyborczą wsparli go znajomi tak ze środowiska dziennikarskiego, jak i sportowego[15]. Część kosztów udało mu się również załagodzić dzięki sprzedaży swego pisma, za sumę dwustu tysięcy rupii. W kampanii wyborczej domagał się zniesienia drakońskiego Armed Forces Special Powers Act, obowiązującego wówczas w Manipurze[14].

Już rok po wyborze związał się z Indyjskim Kongresem Narodowym (INC)[19]. Mandat do Zgromadzenia Ustawodawczego odnawiał kolejno w 2007, 2012, 2017 oraz 2022[20]. Awansował tak w strukturach partyjnych jak i w stanowym aparacie władzy, uznawany był za bliskiego współpracownika długoletniego premiera stanowego Okrama Ibobiego Singha[2]. Obejmował rozmaite teki ministerialne w jego kolejnych gabinetach. Kierował między innymi resortami odpowiadającymi za kwestie bezpieczeństwa, irygację, leśnictwo czy też sport. Stał jednocześnie na czele stanowej rady do spraw zanieczyszczenia środowiska. Włączono go też w skład stanowego kierownictwa INC[1].

Z czasem wszedł w otwarty konflikt ze swym dawnym mentorem politycznym[21]. Stracił miejsce w gabinecie stanowym w 2012, głównie z uwagi na konieczność włączenia doń innych prominentnych działaczy Kongresu. Innym powodem jego dymisji była negatywna ocena jego zdolności zarządczych. Początkowo nie miał ambicji przywódczych. Czuł przede wszystkim żal do Ibobiego Singha. Później niemniej zagroził, że opuści partię, pociągając za sobą aż dwudziestu należących do partii posłów stanowych. Rozłamu udało się na krótko uniknąć dzięki opóźnieniu rekonstrukcji gabinetu. Biren Singh natomiast otrzymał stanowiska rzecznika prasowego oraz wiceprzewodniczącego manipurskich struktur Kongresu[14].

W Indyjskiej Partii Ludowej. Premier stanowy[edytuj | edytuj kod]

W październiku 2016 zrezygnował z mandatu parlamentarnego oraz wstąpił do nacjonalistycznej i prawicowej Indyjskiej Partii Ludowej (BJP). Wkrótce później został mianowany rzecznikiem prasowym oraz współkoordynatorem komitetu wyborczego tej formacji w Manipurze. Po wyborach z 2017 przeszedł na stanowisko lidera partii w stanowej legislaturze. 15 marca 2017 został zaprzysiężony na stanowisku premiera stanowego[1]. Stanowisko utrzymał po wyborach z 2022[17][22], głównie dzięki ogromnemu poparciu swej własnej grupy etnicznej[23]. Jako premier przejął także kontrolę nad stanowym ministerstwem spraw wewnętrznych[24][25].

Uznawany jest za polityka kontrowersyjnego, oskarża się go o tendencje dyktatorskie[26][27]. Dosyć regularnie wykorzystuje stanowisko do uciszania swoich krytyków. Manipuluje również policją i systemem sądowniczym wymuszając na funkcjonariuszach zaprzestanie działań przeciwko swoim poplecznikom politycznym. Doprowadził w ten sposób na przykład do uniewinnienia Lhukosei Zou, którego oskarżono wraz z kilkoma innymi osobami o udział w procederze przewozu narkotyków[15].

W wieloetnicznym środowisku manipurskim poważne wątpliwości budzi jego odwoływanie się do etnicznego nacjonalizmu. Z zaniepokojeniem komentowano zwłaszcza ścisłe związki premiera z ekstremistycznymi organizacjami takimi jak Meitei Leepun i Arambai Tenggol[28][29][30]. To zresztą właśnie bezwarunkowe poparcie ze strony podobnych grup, jak również znacząca popularność polityka wśród Meitei uczyniły go postacią w dużej mierze niezależną od wyższego aparatu partyjnego[31]. Przywódcy Indyjskiej Partii Ludowej na poziomie federalnym, świadomi jego szerokiego zaplecza społecznego wielokrotnie wspierali Singha w walkach fakcyjnych. Pozwolili mu tym samym na zachowanie stanowiska premiera przez lata, w stanie znanym z politycznej niestabilności. Zdolność polityka do mobilizacji zwolenników w sytuacjach kryzysowych przejawiała się niekiedy w dosyć teatralny sposób[32]. Pod koniec czerwca 2023, po pojawieniu się pogłosek jakoby miał zamiar się spotkać z gubernatorem oraz przedłożyć swą rezygnację ze stanowiska, nieopodal oficjalnej rezydencji premiera zaczęły się gromadzić kobiety[33]. Starannie wyreżyserowana demonstracja poparcia, z udziałem wielotysięcznego tłumu, zakończyła się zapewnieniem, iż Singh nadal ma zamiar stać na czele rządu. Po tym gdy informacja ta została publicznie ogłoszona, z tłumu wystąpiła starsza kobieta, która na oczach wszystkich podarła podany jej wniosek o dymisję Singha[34][35][12].

Za rządów Birena Singha zaobserwować można wśród Meitei oznaki zwiększonego zainteresowania własnym dziedzictwem i tradycją[36]. W tę tendencję z dużym wyczuciem stara się wpisać sam polityk poprzez szereg gestów o znaczącej wymowie symbolicznej. Od marca 2021 przewodniczy chociażby, jako pierwszy urzędujący premier stanowy w historii Manipuru, Lainingthou Sanamahi Temple Board[37][38]. Odpowiada ona za zarządzanie świątynią boga Lainingthou Sanamahi położoną w Haying Khongban Uphong Yumpham na przedmieściach Imphalu. Lainingthou Sanamahi jest jedną z najważniejszych postaci w panteonie rdzennej religii ludu Meitei[39]. W sierpniu 2021 kierowany przezeń rząd uznał pieśń Sana Leibak Manipur, Koloi Nanggi Manipur za oficjalny hymn stanowy[40][41]. Utwór ten napisany został przez Bachaspatimayuma Jayantakumara Sharmę, z muzyką Aribama Syama Sharmy[42]. Doprowadził także do powstania otwartego w październiku 2022 parku pamięci Chandrakirti na granicy między Indiami a Mjanmą[43]. Miejsce to ma upamiętniać pojmanie wodza Zo Go Khaw Thanga przez armię króla Manipuru. Przywódca ten został następnie przewieziony do Imphalu, gdzie był przetrzymywany jako zakładnik, wreszcie zaś zamordowany w 1872[44].

Podjął wprawdzie kilka inicjatyw mających na celu wyjście naprzeciw potrzebom ludności plemiennej. Zwracano uwagę zwłaszcza na zainicjowany przezeń program "Go to Hills"[45]. W założeniu miał on dostarczyć podstawowe usługi społeczne mieszkańcom odizolowanych terytoriów plemiennych. Mimo jego dużego znaczenia symbolicznego, w kontekście trwających od dekad zaniedbań na tych właśnie obszarach, krytycy zauważali jego mocno selektywną naturę. Skierowano go głównie do Nagów, których rząd Singha stara się nie antagonizować i nie atakować. Jego niewielkie tylko odcinki, które przynosiły korzyści ludowi Zo, skalibrowane były w ten sposób, by podporządkowywały wybranych wodzów Zo interesom politycznym rządu Singha[46].

Etniczny nacjonalizm Singh łączy umiejętnie z włączaniem ludu Meitei, czy też Manipuru w ogóle, w obręb szeroko pojętego hinduizmu[47]. Podczas przemówienia wygłoszonego na wiecu w gudżarackiej wiosce Madhavpura na początku 2018 twierdził przykładowo, jakoby w czasach mitycznych północny wschód Indii stanowił tak naprawdę jedną niepodzielną całość. Tereny te wejść miały wedle niego w skład Indii na skutek małżeństwa zawartego przez Krysznę z księżniczką Rukmini[48]. W innym wystąpieniu utożsamił z kolei pojawiające się w Mahabharacie królestwo Manipur z terytorium rządzonego przez siebie współczesnego stanu, wbrew opiniom większości badaczy[49].

Rząd Singha oskarżany jest o niekompetencję[50][51]. Samemu premierowi zarzuca się delikatnie tylko skrywaną wrogość wobec wyznającej chrześcijaństwo plemiennej ludności stanu[52][53]. Jego retoryka skierowana jest w szczególności wobec ludu Zo. Określa ich jako nielegalnych migrantów przybyłych do Manipuru z Mjanmy[54]. Jego stwierdzenia pozostają w sprzeczności z ustaleniami historyków, pozwalają niemniej na stworzenie przekonywującej narracji politycznej[55].

Przedstawia on zatem jako największe zagrożenie dla stanu nielegalną imigrację z przygranicznych terenów w Mjanmie i Bangladeszu[56]. Twierdzi, iż to właśnie niekontrolowana imigracja spycha zamieszkujących Manipur Meitei do roli obywateli drugiej kategorii. Oskarża ludność plemienną pochodzącą spoza Indii o radykalizację ludności plemiennej, którą określa jako rodzimą dla Manipuru[57]. Twierdzi, że powiązane z migrantami organizacje zbrojne stoją za nielegalną uprawą maku oraz produkcją narkotyków w stanie[58]. Instrumentalnie wykorzystuje przepisy dotyczące ochrony przyrody oraz gospodarki leśnej, czyniąc z nich narzędzia w walce właśnie z ludnością plemienną[59][60]. W serii zleconych przez niego nalotów policyjnych na obszary zamieszkiwane przez lud Zo od lutego 2023 wyburzono szereg domów oraz kościołów należących do różnych denominacji chrześcijańskich[61].

Jego polityka, koncentrująca się przede wszystkim na realizacji interesów wyznających hinduizm Meitei, wymieniana jest pośród głównych przyczyn krwawych rozruchów, które wstrząsnęły Manipurem na przełomie maja i czerwca 2023[62][63][36]. Pojawiły się również wówczas głosy wprost oskarżające kierowany przez Singha gabinet o przeprowadzanie czystek etnicznych[64][65]. Jedną z natychmiastowych konsekwencji zamieszek była masowa migracja Meitei z obszarów zamieszkiwanych w większości przez ludność plemienną, jak również analogiczny eksodus należących do plemion chrześcijańskich obywateli ze zdominowanej przez Meitei doliny Imphalu[66][67]. Inną był napływ uchodźców do graniczących z Manipurem stanów[68]. Kolejną, w zasadzie pochodną konsekwencją był wzrost nastrojów niechętnych Meitei w Mizoramie. Peace Accord MNF Returnees’ Association (PAMRA), stowarzyszenie kombatanckie zrzeszające weteranów zbrojnego ramienia Mizo National Front (MNF) 21 lipca 2023 wystosowało odezwę wzywającą przebywających w tym stanie Meitei do opuszczenia Mizoramu dla własnego bezpieczeństwa[69][70]. Pośród bardziej długofalowych następstw przedłużającego się kryzysu politycznego wymieniano choćby żądanie utworzenia odrębnego podmiotu federalnego z zamieszkanych głównie przez Zo części Manipuru. Miałby on przyjąć formę nowego stanu lub też nowego terytorium związkowego[71].

W zarządzaniu kryzysem uchodźczym premier Biren Singh konsekwentnie starał się dbać przede wszystkim o przedstawicieli własnej grupy etnicznej. W połowie czerwca 2023 w rozmowie z premierem stanowym Mizoramu Zoramthangą prosił o ochronę szukających tam schronienia Meitei, mimo, iż zdecydowaną większość manipurskich uchodźców w Mizoramie stanowili chrześcijańscy Zo[72]. W początkach lipca 2023 wystąpił z kolei z inicjatywą zniszczenia bunkrów naprędce wzniesionych w stanie przez ochotników broniących swoich wiosek podczas wspomnianych zamieszek. Złagodził w ten sposób nieco swoją do tej pory jednoznacznie motywowaną etnicznie politykę. Wyburzenie tych mających przeznaczenie obronne struktur dotyczyło bowiem również terenów zdominowanych przez Meitei[73].

Życie prywatne[edytuj | edytuj kod]

Poślubił Hiyainu Devi, doczekał się z nią syna oraz dwóch córek[6]. Jego syn Nongthombam Ajay Singh został, w styczniu 2017 skazany na pięć lat więzienia za zabójstwo dwudziestojednoletniego mężczyzny[74][75].

Zięć Birena Singha, R.K. Imo Singh, również zaangażowany jest w stanową politykę, reprezentuje okręg Sagolbad w manipurskim Zgromadzeniu Ustawodawczym[76][77]. Związany jest, podobnie jak teść, z Indyjską Partią Ludową. Przeszedł do niej jednak dopiero w 2021[78].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. a b c d Chief Minister, Manipur. [w:] Know Your CM [on-line]. cmmanipur.gov.in. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  2. a b c Ipsita Sarkar: N Biren Singh: A Journalist, Football Player And Now Manipur's First BJP Chief Minister. [w:] NDTV [on-line]. ndtv.com, 2017-03-22. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  3. Ipsita Chakravarty: N Biren Singh: From the football field to Manipur chief minister. [w:] Scroll.in [on-line]. scroll.in, 2017-03-15. [dostęp 2023-06-06]. (ang.).
  4. Ajay K. Mehra, In Volatile Manipur, Power-Sharing Among Ethnic Groups Is the Solution, [w:] The Wire [online], thewire.in, 16 czerwca 2023 [dostęp 2023-06-16] (ang.).
  5. Esha Roy: Who are the Meitei, Manipur’s valley-dwellers with an old and rich history?. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2023-05-12. [dostęp 2023-06-08]. (ang.).
  6. a b Who is N Biren Singh?. [w:] Business Standard [on-line]. business-standard.com. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  7. Vangamla Salle K S, Throwback pic of Manipur CM N Biren Singh as footballer goes viral, [w:] East Mojo [online], eastmojo.com, 8 października 2019 [dostęp 2023-06-07] (ang.).
  8. Sunzu Bachaspatimayum, Will India’s First Sportsman CM Biren Singh Deliver in Manipur?, [w:] The Quint [online], thequint.com, 23 marca 2017 [dostęp 2023-06-09] (ang.).
  9. FC Admin, Manipur Chief Minister N. Biren Singh, an ex-footballer himself unveils the Durand Cup Trophies in Imphal, [w:] Football Counter [online], footballcounter.com, 22 lipca 2022 [dostęp 2023-06-06] (ang.).
  10. a b Rabi Banerjee: Scoring on all fronts. [w:] The Week [on-line]. theweek.in, 2018-07-15. [dostęp 2023-06-07]. (ang.).
  11. Ratnadip Choudhury: N Biren Singh: A Journalist, Football Player And Now Manipur's First BJP Chief Minister. [w:] NDTV [on-line]. ndtv.com, 2017-03-15. [dostęp 2023-06-07]. (ang.).
  12. a b c Shekhar Gupta: Complex Manipur, clueless BJP: Modi govt runs out of ideas in our most ungovernable state. [w:] The Print [on-line]. theprint.in, 2023-07-01. [dostęp 2023-07-01]. (ang.).
  13. Siddharth Vishwanathan, N Biren Singh News: Manipur’s BJP CM Face Is Ex-Football Genius in The 80s, [w:] Sportslumo [online], sportslumo.com, 11 marca 2022 [dostęp 2023-06-10] (ang.).
  14. a b c Esha Roy, Newsmaker- N Biren Singh: The surprise CM, the would-be unifier, and now, the man in Manipur cross-hairs, [w:] The Indian Express [online], indianexpress.com, 16 czerwca 2023 [dostęp 2023-06-22] (ang.).
  15. a b c d e Karishma Hasnat, Once defender on football pitch, Manipur CM Biren Singh on back foot as he faces toughest test yet, [w:] The Print [online], theprint.in, 9 czerwca 2023 [dostęp 2023-06-09] (ang.).
  16. M Asnikumar Singh, N Biren Singh: The Footballer who continues to score goals for Manipur at 60, [w:] Organiser [online], organiser.org, 8 stycznia 2021 [dostęp 2023-06-07] (ang.).
  17. a b Shipra Parashar: Meet N Biren Singh, ex-footballer and journalist, who is first BJP CM to win successive term in Manipur. [w:] Zee News [on-line]. zeenews.india.com, 2022-03-21. [dostęp 2023-06-08]. (ang.).
  18. IANS: Biren Singh sworn-in as Manipur chief minister for 2nd term. [w:] Business Standard [on-line]. business-standard.com, 2022-03-21. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  19. N Biren Singh. [w:] The Times of India [on-line]. timesofindia.indiatimes.com, 2023-03-27. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  20. News Desk: N Biren Singh: From Footballer, BSF Jawan & Journalist to Manipur CM for the 2nd Time. [w:] News 18 [on-line]. news18.com, 2022-03-20. [dostęp 2023-06-09]. (ang.).
  21. Phanjoubam 2017 ↓, s. 26.
  22. N Biren Singh Takes Oath As Manipur CM For Second Time. [w:] Outlook [on-line]. outlookindia.com, 2022-03-21. [dostęp 2023-06-10]. (ang.).
  23. Shekhar Gupta: Time for Modi to learn from Indira Gandhi. Biren govt is problem, not solution in Manipur. [w:] The Print [on-line]. theprint.in, 2023-06-17. [dostęp 2023-06-17]. (ang.).
  24. Jaideep Mazumdar: Manipur CM Biren Singh Outwitted The Centre, But Here’s How He Can Still Be Checkmated. [w:] Swarajya [on-line]. swarajyamag.com, 2023-07-02. [dostęp 2023-07-02]. (ang.).
  25. Sangeeta Barooah Pisharoty, What the Manipur Assembly's 'One-Day' Session Tells Us About 'Double-Engine' Governments, [w:] The Wire [online], thewire.in, 29 sierpnia 2023 [dostęp 2023-08-29] (ang.).
  26. Yacoob MD: Manipur Election 2022 Exclusive: 'Biren Singh acts like a dictator; loyalty test key for Congress'. [w:] Asianet Newsable [on-line]. newsable.asianetnews.com, 2022-02-04. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  27. Shanker Arnimesh: Ethnic conflicts to ‘dissent from within’, Manipur CM Biren Singh is fighting many fires. [w:] The Print [on-line]. theprint.in, 2023-05-05. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  28. Ngaranmi Shimray: Who Is in Charge of Manipur?. [w:] The Wire [on-line]. thewire.in, 2023-07-03. [dostęp 2023-07-03]. (ang.).
  29. Anurabh Saikia: Armed gangs and a partisan state: How Manipur slipped into civil war. [w:] Scroll.in [on-line]. scroll.in, 2023-06-06. [dostęp 2023-06-06]. (ang.).
  30. Esha Roy: I worship the CM… bigger blow to come: chief of Meitei outfit at centre of Manipur clashes. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2023-06-08. [dostęp 2023-06-11]. (ang.).
  31. Rokibuz Zaman: Why Biren Singh stays as Manipur chief minister despite even BJP leaders asking for his ouster. [w:] Scroll.in [on-line]. scroll.in, 2023-06-29. [dostęp 2023-06-29]. (ang.).
  32. Sukrita Baruah, Liz Mathew: ‘Resignation’, or was it? As Biren Singh stays, BJP says removing him was never on table. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2023-06-30. [dostęp 2023-06-30]. (ang.).
  33. Indrajit Kundu: Video: Women tear Manipur Chief Minister Biren Singh’s resignation letter. [w:] India Today [on-line]. indiatoday.in, 2023-06-30. [dostęp 2023-06-30]. (ang.).
  34. Karishma Hasnat, Soon after torn ‘resignation letter’ goes viral, Manipur CM Biren Singh says he’s not stepping down, [w:] The Print [online], theprint.in, 30 czerwca 2023 [dostęp 2023-06-30] (ang.).
  35. Sukrita Baruah: Resignation letter torn, Biren Singh won’t step down as Manipur CM. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2023-06-30. [dostęp 2023-06-30]. (ang.).
  36. a b Smitha Nair: Interview: ‘Biren Singh pushed rash policies in Manipur, added to Kuki resentment’. [w:] Scroll.in [on-line]. scroll.in, 2023-05-23. [dostęp 2023-06-01]. (ang.).
  37. Our Staff Reporter: CM takes over as Sanamahi Temple president. [w:] The Sangai Express [on-line]. thesangaiexpress.com, 2021-03-06. [dostęp 2023-06-08]. (ang.).
  38. William Gurumayum: Chief Minister N. Biren Singh Takes Oath As President Of The Lainingthou Sanamahi Temple Board. [w:] Imphal Times [on-line]. imphaltimes.com, 2021-03-06. [dostęp 2023-06-08]. (ang.).
  39. Naokhomba Singh 2018 ↓, s. 73.
  40. Paonam Gunindro: ‘Sana Leibak Manipur’ adopted as State Song by Cabinet. [w:] The North-East Affairs [on-line]. thenortheastaffairs.com, 2021-08-12. [dostęp 2023-06-09]. (ang.).
  41. IFP Bureau: AMMA appreciates government for declaring ‘Sanaleibak Manipur’ as State Song. [w:] Imphal Free Press [on-line]. ifp.co.in, 2021-08-18. [dostęp 2023-06-09]. (ang.).
  42. Hueiyen News Service: AMMIK wants 'Sana Leibak Manipur' to be State anthem. [w:] E-Pao [on-line]. e-pao.net, 2015-04-15. [dostęp 2023-06-09]. (ang.).
  43. Vungthianmuang Mercy Guite: Politics of power brought Manipur ethnic violence. Time to move to justice. [w:] The Print [on-line]. theprint.in, 2023-07-11. [dostęp 2023-07-11]. (ang.).
  44. Sudha Ramachandran: Kham Khan Suan Hausing on Why Manipur Is up in Flames. [w:] The Diplomat [on-line]. thediplomat.com, 2023-06-19. [dostęp 2023-06-19]. (ang.).
  45. Sushanta Talukdar: N. Biren Singh: Manipur violence presents his toughest test yet. [w:] Frontline [on-line]. frontline.thehindu.com, 2023-06-27. [dostęp 2023-06-27]. (ang.).
  46. Tora Agarwala: The Biren Singh 2.0 factor in one of Manipur’s worst ethnic clashes. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2023-05-10. [dostęp 2023-06-24]. (ang.).
  47. Surinder Kaur: Mobs Kill 6, Burn Down 25 Churches in Northeastern India. [w:] Christianity Today [on-line]. christianitytoday.com, 2023-05-04. [dostęp 2023-06-08]. (ang.).
  48. Raghu Ningthoujam: Scientific Perspective: Manipur CM Biren’s Controversial Speech at Madhavpur fair, Gujarat on Krishna, Rukmini and India’s North-Eastern region. [w:] E-Pao [on-line]. e-pao.net, 2018-04-02. [dostęp 2023-06-15]. (ang.).
  49. Sudeep Chakravarti: Biren Singh: The Mahabharat Man Returns. [w:] Open [on-line]. openthemagazine.com, 2022-03-11. [dostęp 2023-06-08]. (ang.).
  50. Moushumi Das Gupta: ‘People of Manipur have lost confidence in Biren Singh govt’ — what Naga MP & MLAs told Amit Shah. [w:] The Print [on-line]. theprint.in, 2023-06-09. [dostęp 2023-06-11]. (ang.).
  51. Banjot Kaur: Manipur: Across Relief Camps, Divided Survivors Are United by the Same Anger Towards the Govt. [w:] The Wire [on-line]. thewire.in, 2023-06-12. [dostęp 2023-06-14]. (ang.).
  52. Ajith Kumar Singh: Manipur: Despicable Politics. satp.org, 2023-06-05. [dostęp 2023-06-08]. (ang.).
  53. Shivam Vij: Biren must go: The Manipur CM’s position is untenable. [w:] Gulf News [on-line]. gulfnews.com, 2023-06-19. [dostęp 2023-06-19]. (ang.).
  54. Express News Service: ‘Are you from Myanmar?’: Biren Singh’s official handle tweets to users, deletes. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2023-07-01. [dostęp 2023-07-01]. (ang.).
  55. Ranjan Solomon: BJP’s Communal Politics Has Deepened Historical Conflicts in Manipur. [w:] The Wire [on-line]. thewire.in, 2023-06-08. [dostęp 2023-06-10]. (ang.).
  56. Manipur Government To Hold House-To-House Survey To Find Out Illegal Immigrants: CM. [w:] Outlook [on-line]. outlookindia.com, 2022-10-16. [dostęp 2023-06-10]. (ang.).
  57. W Rorrkychand Singh: Manipur: Biren Singh-led Govt to start ‘War on Illegal Migrant’; House-To-House survey to identify Illegal immigrants. [w:] Organiser [on-line]. organiser.org, 2023-04-02. [dostęp 2023-06-10]. (ang.).
  58. K. Sarojkumar Sharma: Kuki rebel outfits behind poppy cultivation: Manipur chief minister N. Biren Singh. [w:] The Times of India [on-line]. timesofindia.indiatimes.com, 2022-12-26. [dostęp 2023-06-10]. (ang.).
  59. Sonal Matharu: More than 6 weeks on, Manipur is still ablaze. It’s a saga of failures, from state govt to Centre. [w:] The Print [on-line]. theprint.in, 2023-06-19. [dostęp 2023-06-19]. (ang.).
  60. Bikash Singh: Myanmar immigrants responsible for deforestation, poppy cultivation, drug menace in Manipur: N Biren Singh. [w:] The Economic Times [on-line]. economictimes.indiatimes.com, 2023-05-02. [dostęp 2023-06-10]. (ang.).
  61. Samir K Purkayastha: Why it falls on CM Biren Singh to clean up the ethnic mess in Manipur. [w:] The Federal [on-line]. thefederal.com, 2023-06-14. [dostęp 2023-06-14]. (ang.).
  62. Sumir Karnakar: Biren Singh: CM loses face, plot as Manipur burns. [w:] Deccan Herald [on-line]. deccanherald.com, 2023-07-02. [dostęp 2023-07-02]. (ang.).
  63. Madhusree Goswami: 'CM Biren Singh Pushing Anti-Tribal Agenda': Why Is Manipur on the Boil?. [w:] The Quint [on-line]. thequint.com, 2023-05-03. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  64. Karan Thapar: Manipur Violence Is Ethnic Cleansing, Biren Singh Anti-Kuki, He Must Go: BJP MLA Paolienlal Haokip. [w:] The Wire [on-line]. thewire.in, 2023-05-09. [dostęp 2023-05-31]. (ang.).
  65. The Wire Staff: Manipur: Three More Dead in Fresh Violence, Gunmen Were Dressed in Military Fatigues. [w:] The Wire [on-line]. thewire.in, 2023-06-09. [dostęp 2023-06-10]. (ang.).
  66. Samir K Purkayastha: Ground report: Peace and normalcy a far cry in violence-battered Manipur. [w:] The Federal [on-line]. thefederal.com, 2023-06-13. [dostęp 2023-06-14]. (ang.).
  67. Anurabh Saikia: Reporter’s Diary: I crossed ‘no man’s land’ in Manipur. [w:] Scroll.in [on-line]. scroll.in, 2023-06-20. [dostęp 2023-06-20]. (ang.).
  68. Sukrita Baruah: As over 12,000 cross over from Manipur, Mizoram says need some help. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2023-06-29. [dostęp 2023-06-29]. (ang.).
  69. The Wire Staff, Manipur: Mizoram's Meiteis Leave in Panic; Teenager's FIR Says Women 'Handed Her Over' to Attackers, [w:] The Wire [online], thewire.in, 23 lipca 2023 [dostęp 2023-07-23] (ang.).
  70. Sukrita Baruah: Meiteis begin to leave Mizoram after ‘threat’, Manipur govt says willing to provide flights. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2023-07-23. [dostęp 2023-07-23]. (ang.).
  71. Haoginlen Chongloi, Separate Administration for Kukis Has Become a Necessity to Solve the Manipur Crisis, [w:] The Wire [online], thewire.in, 29 sierpnia 2023 [dostęp 2023-08-29] (ang.).
  72. Scroll Staff: Manipur chief minister asks Mizoram to protect Meiteis. [w:] Scroll.in [on-line]. scroll.in, 2023-06-19. [dostęp 2023-06-19]. (ang.).
  73. Karishma Hasnat, Donald S, Why Biren bid to raze bunkers has sparked unease in Manipur — ‘villages attacked almost daily’, [w:] The Print [online], theprint.in, 5 lipca 2023 [dostęp 2023-07-05] (ang.).
  74. D.K. Singh, Why won’t Modi axe Manipur CM Biren Singh? 4 reasons why he won’t & 5 reasons why he must, [w:] The Print [online], theprint.in, 24 lipca 2023 [dostęp 2023-07-24] (ang.).
  75. Jimmy Leivon: After long delay, Manipur CM’s son can pay fine, says court. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2018-05-07. [dostęp 2023-07-24]. (ang.).
  76. Esha Roy: ‘President’s rule not good for Manipur when they have an elected govt… CM Biren Singh remains popular’: BJP Manipur MLA. [w:] The Indian Express [on-line]. indianexpress.com, 2023-06-23. [dostęp 2023-06-24]. (ang.).
  77. IFP Bureau: Sagolband MLA RK Imo Singh, locals extend support to victims, volunteers. [w:] Imphal Free Press [on-line]. ifp.co.in, 2023-06-06. [dostęp 2023-06-24]. (ang.).
  78. Umanand Jaiswal: Manipur: BJP MLA urges Kuki-Zo lawmakers to 'work unitedly for peace' or resign. [w:] The Telegraph [on-line]. telegraphindia.com, 2023-09-10. [dostęp 2023-10-04]. (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]