Żupan (ubranie): Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
ilustracja,merytoryczne, źródła/przypisy
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
drobne merytoryczne
Linia 3: Linia 3:
[[Plik:JRadziwiłł.JPG|thumb|Janusz Radzwiłł w żupanie]]
[[Plik:JRadziwiłł.JPG|thumb|Janusz Radzwiłł w żupanie]]
[[Plik:Aleksander Benedykt Sobieski.jpg|thumb|[[Aleksander Benedykt Sobieski]] w żupanie]]
[[Plik:Aleksander Benedykt Sobieski.jpg|thumb|[[Aleksander Benedykt Sobieski]] w żupanie]]
'''Żupan''' – staropolska męska szata noszona w XVI wieku jako szata wierzchnia, a od połowy XVII wieku pod kontuszem. To właśnie żupan długo traktowany był jako strój reprezentacyjny, noszony samodzielnie bądź widoczny spod szuby, delii czy ferezji. W 2 ćwierci XVII wieku pojawiło się uzupełnienie dla żupana w postaci kontusza. O reprezentacyjności i bogactwie żupana decydowała głównie tkanina. Żupan miał postać długiej sukni z rękawami, zapinana na rząd guzów, drobnych [[guzik]]ów, haftek bądź szamerowana{{r|SłownikWyrazówObcych|SlownikJezykaPolskiego3}}.
'''Żupan''' – staropolska męska szata noszona w XVI wieku jako szata wierzchnia, a od połowy XVII wieku pod kontuszem. W czasach Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy traktowany był jako strój reprezentacyjny, noszony samodzielnie bądź widoczny spod [[Szuba|szuby]], [[Delia|delii]] czy [[Ferezja|ferezji]]. W 2 ćwierci XVII wieku pojawiło się uzupełnienie dla żupana w postaci kontusza. O reprezentacyjności i bogactwie żupana decydowała głównie tkanina. Żupan miał postać długiej sukni z rękawami, zapinana na rząd guzów, drobnych [[guzik]]ów, haftek bądź szamerowana{{r|SłownikWyrazówObcych|SlownikJezykaPolskiego3}}.


Codzienne żupany szyto z cienkiego, wełnianego polskiego sukna, natomiast odświętne były z reguły jedwabne. Wzorzyste adamaszki i połyskujące atłasy sprowadzano najczęściej z Włoch. W 1 połowie XVII wieku spotykało się paradne żupany ze wschodniego złotogłowiu o mieniących się barwach. W tym samym czasie zaczęły napływać do Rzeczpospolitej miękkie pasy perskie i tureckie, które noszono na żupanie. Noszono też na żupanie metalowe pasy, złożone z wąskich ogniw spiętych ozdobną klamrą<ref>Anna Sieradzka, ''Tysiąc lat ubiorów w Polsce'', Arkady, Warszawa 2003, s.83</ref>. W Polsce noszony przez szlachtę od [[XVI wiek|XVI]]{{r|SłownikWyrazówObcych|SlownikJezykaPolskiego3}} do połowy [[XIX wiek|XIX w.]]{{r|SłownikWyrazówObcych|MałySłownik}}. Od połowy XVII wieku żupan noszony pod kontusz stanowił wraz z nim szlachecki ubiór narodowy{{r|NowaEncyklopedia}}, kontusz i żupan, noszony nie tylko przez szlachtę, ale także przez mieszczaństwo, a czasem co bogatszych chłopów, od XVII w. były powszechnie uważane za część polskiego stroju narodowego{{r|NajnowszaEncyklopediaPowszechnaAZ}}.
Codzienne żupany szyto z cienkiego, wełnianego polskiego sukna, natomiast odświętne były z reguły jedwabne. Wzorzyste [[Adamaszek|adamaszki]] i połyskujące [[Atłas|atłasy]] sprowadzano najczęściej z Włoch. W 1 połowie XVII wieku spotykało się paradne żupany ze wschodniego złotogłowiu o mieniących się barwach. W tym samym czasie zaczęły napływać do Rzeczypospolitej miękkie pasy perskie i tureckie, które noszono na żupanie. Noszono też na żupanie metalowe pasy, złożone z wąskich ogniw spiętych ozdobną klamrą<ref>Anna Sieradzka, ''Tysiąc lat ubiorów w Polsce'', Arkady, Warszawa 2003, s.83</ref>. W Polsce noszony przez szlachtę od [[XVI wiek|XVI]]{{r|SłownikWyrazówObcych|SlownikJezykaPolskiego3}} do połowy [[XIX wiek|XIX w.]]{{r|SłownikWyrazówObcych|MałySłownik}}.


Od połowy XVII wieku żupan noszony pod kontuszem stanowił wraz z nim szlachecki ubiór narodowy{{r|NowaEncyklopedia}}, kontusz i żupan, noszony nie tylko przez szlachtę, ale także przez mieszczaństwo, a czasem co bogatszych chłopów, od XVII w. były powszechnie uważane za część polskiego stroju narodowego{{r|NajnowszaEncyklopediaPowszechnaAZ}}.
⚫
Pochodzi od muzułmańskiej długiej koszuli zwanej [[galabija|diszdasz]]. Część historyków, w tym [[Jacek Komuda]] podają mu inne pochodzenie - od średniowiecznych, rycerskich koszul. OLudowym odpowiednikiem żupana była [[sukmana]].

⚫
Pochodzi od muzułmańskiej długiej koszuli zwanej [[galabija|diszdasz]]. Część historyków, w tym [[Jacek Komuda]] podają mu inne pochodzenie - od średniowiecznych, rycerskich koszul. Ludowym odpowiednikiem żupana była [[sukmana]].


== Pochodzenie nazwy ==
== Pochodzenie nazwy ==
Linia 13: Linia 15:


== Opis ==
== Opis ==
W ramionach był szeroki, z wąskimi [[rękaw (ubiór)|rękawami]]{{r|SlownikJezykaPolskiego3|SlownikWyrazowObcych}}. Żupan posiadał stojący [[kołnierz]]{{r|SłownikWyrazówObcych|SlownikJezykaPolskiego3}}{{r|SlownikWyrazowObcych}}, pierwotnie z tyłu lekko podwyższony, później był jednakowej wysokości, ale z przodu rozchylony. Osoby zamożne nosiły [[aksamit]]ne, [[jedwab]]ne bądź [[brokat (tkanina)|brokatowe]] żupany z pozłacanymi haftkami lub guzikami, uboga szlachta poprzestawała na białych [[len|lnianych]] (latem) i szarych lub brązowych [[wełna|wełnianych]] (zimą). Mieszczanie nosili żupany wykonane z tkaniny z łyka konopnego (stąd zwano ich łykami, łyczkami){{r|NowaEncyklopedia}}.
W ramionach był dopasowany, z wąskimi [[rękaw (ubiór)|rękawami]]{{r|SlownikJezykaPolskiego3|SlownikWyrazowObcych}}. Żupan posiadał stojący [[kołnierz]]{{r|SłownikWyrazówObcych|SlownikJezykaPolskiego3}}{{r|SlownikWyrazowObcych}}, pierwotnie z tyłu lekko podwyższony, później był jednakowej wysokości, ale z przodu rozchylony. Osoby zamożne nosiły [[aksamit]]ne, [[jedwab]]ne bądź [[brokat (tkanina)|brokatowe]] żupany z pozłacanymi haftkami lub guzikami, uboga szlachta poprzestawała na białych (latem) i szarych lub brązowych [[wełna|wełnianych]] (zimą). Mieszczanie nosili żupany wykonane z tkaniny z łyka konopnego (stąd zwano ich łykami, łyczkami){{r|NowaEncyklopedia}}.


Uzupełnieniem żupana w XVI wieku był pas z metalowych wąskich ogniw i zdobionej klamry lub pas siatkowy, pasy jedwabne z fragmentów materiałów, a od 2 połowy XVII wieku osobno wytwarzany szeroki i długi [[pas]] (np. z wzorzystego jedwabiu), którym opasywano się kilkakrotnie wokół. Od połowy XVII wieku na żupan zakładano kontusz{{r|SlownikWyrazowObcych}}.
Uzupełnieniem żupana w XVI wieku był pas z metalowych wąskich ogniw i zdobionej klamry lub pas siatkowy, pasy jedwabne z fragmentów materiałów, a od 2 połowy XVII wieku osobno wytwarzany szeroki i długi [[pas]] (np. z wzorzystego jedwabiu), którym opasywano się kilkakrotnie wokół. Przed połową XVII wieku na żupan zaczęto zakładać kontusz{{r|SlownikWyrazowObcych}}.


{{Wikiźródła|Encyklopedia staropolska/Żupan|hasło ''Żupan'' w Encyklopedii staropolskiej|tekst=nie}}
{{Wikiźródła|Encyklopedia staropolska/Żupan|hasło ''Żupan'' w Encyklopedii staropolskiej|tekst=nie}}

Wersja z 11:42, 8 mar 2017

Janusz Radzwiłł w żupanie
Aleksander Benedykt Sobieski w żupanie

Żupan – staropolska męska szata noszona w XVI wieku jako szata wierzchnia, a od połowy XVII wieku pod kontuszem. W czasach Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy traktowany był jako strój reprezentacyjny, noszony samodzielnie bądź widoczny spod szuby, delii czy ferezji. W 2 ćwierci XVII wieku pojawiło się uzupełnienie dla żupana w postaci kontusza. O reprezentacyjności i bogactwie żupana decydowała głównie tkanina. Żupan miał postać długiej sukni z rękawami, zapinana na rząd guzów, drobnych guzików, haftek bądź szamerowana[1][2].

Codzienne żupany szyto z cienkiego, wełnianego polskiego sukna, natomiast odświętne były z reguły jedwabne. Wzorzyste adamaszki i połyskujące atłasy sprowadzano najczęściej z Włoch. W 1 połowie XVII wieku spotykało się paradne żupany ze wschodniego złotogłowiu o mieniących się barwach. W tym samym czasie zaczęły napływać do Rzeczypospolitej miękkie pasy perskie i tureckie, które noszono na żupanie. Noszono też na żupanie metalowe pasy, złożone z wąskich ogniw spiętych ozdobną klamrą[3]. W Polsce noszony przez szlachtę od XVI[1][2] do połowy XIX w.[1][4].

Od połowy XVII wieku żupan noszony pod kontuszem stanowił wraz z nim szlachecki ubiór narodowy[5], kontusz i żupan, noszony nie tylko przez szlachtę, ale także przez mieszczaństwo, a czasem co bogatszych chłopów, od XVII w. były powszechnie uważane za część polskiego stroju narodowego[6].

Pochodzi od muzułmańskiej długiej koszuli zwanej diszdasz. Część historyków, w tym Jacek Komuda podają mu inne pochodzenie - od średniowiecznych, rycerskich koszul. Ludowym odpowiednikiem żupana była sukmana.

Pochodzenie nazwy

Nazwa pochodzi od włoskiego giubbone, giuppone[1] (zazwyczaj szeroki kaftan męski z grubego materiału), od giubba (kaftan, frak, kurtka wojskowa), które pochodzi od arabskiego: dżubba (spodnia szata z bawełny)[5][4][7][8].

Opis

W ramionach był dopasowany, z wąskimi rękawami[2][7]. Żupan posiadał stojący kołnierz[1][2][7], pierwotnie z tyłu lekko podwyższony, później był jednakowej wysokości, ale z przodu rozchylony. Osoby zamożne nosiły aksamitne, jedwabne bądź brokatowe żupany z pozłacanymi haftkami lub guzikami, uboga szlachta poprzestawała na białych (latem) i szarych lub brązowych wełnianych (zimą). Mieszczanie nosili żupany wykonane z tkaniny z łyka konopnego (stąd zwano ich łykami, łyczkami)[5].

Uzupełnieniem żupana w XVI wieku był pas z metalowych wąskich ogniw i zdobionej klamry lub pas siatkowy, pasy jedwabne z fragmentów materiałów, a od 2 połowy XVII wieku osobno wytwarzany szeroki i długi pas (np. z wzorzystego jedwabiu), którym opasywano się kilkakrotnie wokół. Przed połową XVII wieku na żupan zaczęto zakładać kontusz[7].


Przypisy

Szablon:Przypisy-lista

  1. ↑ a b c d e Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie SłownikWyrazówObcych
    BŁĄD PRZYPISÓW
  2. ↑ a b c d Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie SlownikJezykaPolskiego3
    BŁĄD PRZYPISÓW
  3. ↑ Anna Sieradzka, Tysiąc lat ubiorów w Polsce, Arkady, Warszawa 2003, s.83
  4. ↑ a b Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie MałySłownik
    BŁĄD PRZYPISÓW
  5. ↑ a b c Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie NowaEncyklopedia
    BŁĄD PRZYPISÓW
  6. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie NajnowszaEncyklopediaPowszechnaAZ
    BŁĄD PRZYPISÓW
  7. ↑ a b c d Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie SlownikWyrazowObcych
    BŁĄD PRZYPISÓW
  8. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Władysław Kopaliński Podręczny
    BŁĄD PRZYPISÓW
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Żupan_(ubranie)&oldid=48752249”