Arcylutnia
Arcylutnia (arciliuto, archiliuto, archlute[1]) – instrument muzyczny, w którym źródłem dźwięku są napięte struny szarpane palcami[2]; używana głównie w XVI i XVII wieku basowa odmiana lutni[3], wyposażona w długą szyjkę i większą niż zwykła lutnia liczbę strun, stosowana w kościelnych i świeckich zespołach wokalno-instrumentalnych do akompaniamentu i realizacji generałbasu[1]. Struny basowe strojone są wg indywidualnych potrzeb, zazwyczaj w skali malejącej – najwyższy dźwięk wydaje struna położona najniżej, najniższy – położona najwyżej[4].
Arcylutnie zaczęły być budowane w XVI wieku, kiedy instrumenty basowe nabrały większego znaczenia. Początkowo lutniści wyposażali instrumenty w dodatkowe, niskobrzmiące (basowe, burdonowe) struny, jednak zasięg palców dłoni obejmującej szyjkę pozostawał ograniczeniem. Problemowi zaradzono rozpinając struny basowe nie nad podstrunnicą, ale obok niej – między wspólnym mostkiem a osobną komorą kołkową w dodatkowej główce[5]. Strun tych nie skraca się palcami[1], lecz dostraja się je każdorazowo do basowych dźwięków utworu muzycznego[5]. Powstały trzy główne typy arcylutni: chitarrone, teorban oraz lutnia teorbanizowana[4].
Chitarrone[edytuj | edytuj kod]
Chitarrone[6] był prawdopodobnie pierwszą skonstruowaną arcylutnią. Powstał we Włoszech. Ma wysokość dorosłego człowieka[5]. Komora kołkowa nie jest w nim odgięta, jak w klasycznej lutni, lecz prosta, przechodząca w znacznie wydłużoną szyjkę zakończoną drugą komorą kołkową dla strun burdonowych (5–8 sztuk[7])[8]. Michael Praetorius wyróżnił trzy główne rodzaje chitarrone: padewski (długości ok. 215 cm, z ośmioma parami strun melodycznych), rzymski (długości ok. 185 cm, z sześcioma parami strun melodycznych) oraz boloński (z metalowymi strunami)[5].
Teorban[edytuj | edytuj kod]
Teorban[9] (teorba[10]) ma komorę kołkową strun melodycznych prostą – na przedłużeniu szyjki. Komora kołkowa strun burdonowych jest umieszczona ponad pierwszą i nieco z boku[5]. Obydwie połączone są esowatą szyjką[11]. Struny teorbanu były początkowo pojedyncze, a od XVIII wieku zdwajane[5].
Lutnia teorbanizowana[edytuj | edytuj kod]
Lutnia teorbanizowana (wł. liuto [at]tiorbato) ma główkę z komorą kołkową strun melodycznych odgiętą jak w klasycznej lutni. Komora kołkowa strun burdonowych stanowi proste przedłużenie lewej krawędzi szyjki. Obie komory są zatem usytuowane względem siebie pod kątem prostym, lub do niego zbliżonym[12]. Ma gabaryty klasycznej lutni; jest mniejsza i lżejsza od teorbanu. Zwana bywa też lutnią francuską, ponieważ była chętnie wykorzystywana przez XVII-wiecznych lutnistów we Francji[13].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Baculewski et al. 2006 ↓, s. 505.
- ↑ arcylutnia, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2023-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-18].
- ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 49.
- ↑ a b archlute, [w:] Encyclopædia Britannica, 25 maja 2018 [dostęp 2023-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-03-01] (ang.).
- ↑ a b c d e f Sachs 2005 ↓, s. 356.
- ↑ chitarrone, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2023-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-18].
- ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 150.
- ↑ chitarrone, [w:] Encyclopædia Britannica, 20 lipca 1998 [dostęp 2023-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2022-12-08] (ang.).
- ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 890.
- ↑ teorba, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2023-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-13].
- ↑ theorbo, [w:] Encyclopædia Britannica, 1 grudnia 2017 [dostęp 2023-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-20] (ang.).
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 358.
- ↑ theorbo-lute, [w:] Encyclopædia Britannica, 1 grudnia 2017 [dostęp 2023-12-18] [zarchiwizowane z adresu 2022-12-08] (ang.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.