Białorzytka (ptak)

Białorzytka zwyczajna
	Oenanthe oenanthe
	(Linnaeus, 1758)
	; Samiec
	; Samica
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	muchołówkowate
Podrodzina	kląskawki
Rodzaj	Oenanthe
Gatunek	białorzytka zwyczajna
Synonimy
	Motacilla oenanthe Linnaeus, 1758;
	Motacilla oenanthe Linnaeus, 1758;
Podgatunki
	O. o. leucorhoa (J.F. Gmelin, 1789); O. o. oenanthe (Linnaeus, 1758); O. o. libanotica (Hemprich & Ehrenberg, 1833); O. o. seebohmi (Dixon, 1882);
	O. o. leucorhoa (J.F. Gmelin, 1789); O. o. oenanthe (Linnaeus, 1758); O. o. libanotica (Hemprich & Ehrenberg, 1833); O. o. seebohmi (Dixon, 1882);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; Zasięg występowania bez taksonu seebohmi z północno-zachodniej Afryki, uznawanego przez część systematyków za osobny gatunek w sezonie lęgowym zimowiska
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Białorzytka zwyczajna^[4] (Oenanthe oenanthe) – gatunek małego ptaka wędrownego z rodziny muchołówkowatych (Muscicapidae).

Występowanie

Zamieszkuje całą Europę wraz z Islandią, wybrzeża Grenlandii, środkową i północną Azję aż po jej wschodnie krańce, północno-wschodnią i północno-zachodnią Amerykę Północną oraz północno-zachodnią Afrykę. Migruje na duże odległości, zimuje w tropikalnej Afryce na południe od Sahary. Ptaki z Alaski, zimujące głównie we wschodniej Afryce, pokonują w jedną stronę około 14 500 km, przelatując nad Azją. W zależności od populacji, migracje białorzytek trwają zwykle od jednego do trzech miesięcy^[5].

W środkowej i północnej Europie jest to jedyny przedstawiciel rodzaju Oenanthe. W Polsce średnio liczny ptak lęgowy^[6], rozpowszechniony w całym kraju, zarówno na niżu, jak i w górach. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja białorzytki w Polsce liczyła 47–67 tysięcy par lęgowych^[7].

Systematyka

Wyróżniono kilka podgatunków O. oenanthe^[8]^[4]:

Oenanthe oenanthe leucorhoa – północno-wschodnia Kanada, Grenlandia i Islandia.
białorzytka (zwyczajna) (Oenanthe oenanthe oenanthe) – północna i środkowa Europa przez północną Azję do wschodniej Syberii i północno-zachodniej Ameryki Północnej.
Oenanthe oenanthe libanotica – południowa Europa przez Bliski Wschód i południowo-zachodnią Azję do Mongolii i północno-zachodnich Chin.
białorzytka czarnogardła (Oenanthe oenanthe seebohmi) – północno-zachodnia Afryka. Autorzy Handbook of the Birds of the World (a tym samym IUCN) uznają ją za osobny gatunek Oenanthe seebohmi^[2]^[9].

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny: Sylwetka wyprostowana, dość smukła. Samce w szacie godowej mają szarą głowę i grzbiet, czarną maskę na policzkach, zwężającą się przy dziobie oraz białą brew. Skrzydła czarne, spód ciała biały z wyjątkiem żółtawej piersi i gardła. Kuper biały, a na ogonie i pokrywach nadogonowych szeroki czarny wzór w kształcie odwróconej litery „T”. Samice i samce w szacie spoczynkowej podobne, mają mniej kontrastowe ubarwienie głowy, wierzchu i skrzydeł, o odcieniu brązowoszarym. Od spodu są zwykle bardziej beżowe. Młode ptaki mają ciemniejszy, plamkowany wierzch ciała, a spód jasny ze wzorem łusek.

Podgatunek leucorhoa występujący na Islandii i Grenlandii jest nieco większy, intensywniej ubarwiony i ma szerszy czarny pasek na ogonie. U podgatunku seebohmi z północnej Afryki samce mają czarne gardło, a samice albo mają czarną maskę, albo są podobne do samców.

Rozmiary: długość ciała ok. 15 cm, rozpiętość skrzydeł ok. 26–32 cm
Masa ciała: ok. 20–30 g

Odgłosy wydawane przez białorzytkę

Pieśń samca, Devon, Anglia

Głos: Wabi ostrym „hijt”, alarmuje twardym, prawie bezdźwięcznym „czak”. Śpiew składa się z szybkiej serii skrzypiących zwrotek przeplatanych gwizdami, niekiedy z naśladownictwami. Śpiewa na ziemi, często z jakiegoś podwyższenia, lub w locie; także nocą.
Zachowanie: Zaniepokojony wykonuje szybkie przysiady i uderzenia ogonem. Wędrowny, przeloty w VIII–X i III–IV. Podczas wędrówek przebywa często w małych stadach na wybrzeżach, ale w sezonie lęgowym tylko w parach. Bezpośrednio po powrocie z zimowisk często przebywa na polach.

Środowisko

Otwarte tereny, nie zadrzewione, najczęściej kamieniste z niską, rzadką roślinnością. Występuje w tundrze, na nadmorskich klifach, w górach, na rumowiskach skalnych, ugorach, w wyrobiskach kamieniołomów lub żwirowni, w ruinach, na terenach ruderalnych lub przemysłowych, na nasypach kolejowych i większych porębach leśnych.

Pożywienie

Owady i ich larwy oraz inne drobne bezkręgowce zbierane na ziemi. Ponadto białorzytki zjadają też drobne owoce i jagody, takie jak czarny bez, poziomki, jeżyny czy jałowiec.

Lęgi

Wyprowadza zazwyczaj jeden lęg w roku w maju, choć niektóre pary mogą przystąpić do drugiego lęgu w czerwcu.

Gniazdo: Zwykle głęboko ukryte, umieszczone w szczelinie skalnej, pomiędzy kamieniami lub w hałdzie gruzu, w ruinach albo norze ziemnych ssaków.
Jaja i wysiadywanie: Samica składa 5–6 jaj o barwie jasnoniebieskiej lub zielonkawej i średnich wymiarach 21 × 16 mm. Jaja są wysiadywane przez okres 13–14 dni przez samicę.
Pisklęta: Pisklęta opuszczają gniazdo po 15–17 dniach. Przez ok. 2 tygodnie pozostają pod opieką rodziców, często samca (zwłaszcza jeżeli samica przystępuje do drugiego lęgu).

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje białorzytkę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Liczebność światowej populacji, według wstępnych szacunków, mieści się w przedziale 10–500 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy^[3]. Białorzytka czarnogardła, od 2016 roku klasyfikowana przez IUCN jako osobny gatunek, również zaliczana jest do kategorii najmniejszej troski; po podziale taksonomicznym liczebność populacji tego taksonu nie została oszacowana, ale jej trend uznawany jest za spadkowy^[9].

W Polsce białorzytka objęta jest ścisłą ochroną gatunkową^[10]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[11].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Oenanthe oenanthe, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Collar, N. & Christie, D.A.: Northern Wheatear (Oenanthe oenanthe). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-12].
↑ ^a ^b Oenanthe oenanthe, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Saxicolinae Vigors, 1825 - kląskawki (wersja: 2019-10-12). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-11].
↑ Franz Bairlein, D. Ryan Norris, Rolf Nagel, Marc Bulte, Christian C. Voigt, James W. Fox, David J. T. Hussell, Heiko Schmaljohann. Cross-hemisphere migration of a 25 g songbird. „Biology Letters”. 8 (4), s. 505–507, 2012. DOI: 10.1098/rsbl.2011.1223. (ang.).
↑ T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Chats, Old World flycatchers. IOC World Bird List (v10.1). [dostęp 2020-04-12]. (ang.).
↑ ^a ^b BirdLife International, Oenanthe seebohmi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-02-03] (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

Bibliografia

LudwikL. Tomiałojć LudwikL., TadeuszT. Stawarczyk TadeuszT., Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany, Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 601–602, ISBN 83-919626-1-X .
AndrzejA. Kruszewicz AndrzejA., Ptaki Polski. T. 2, Warszawa: Multico, 2005, s. 88–89, ISBN 83-7073-360-3, ISBN 978-83-7073-360-5, OCLC 749713075 .
Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany, PaulP. Sterry, RichardR. Allen (ilustr.), EmilE. Gola (tłum.), Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 296, ISBN 83-7311-826-8, OCLC 749151835 .
LarsL. Jonsson LarsL., Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, MagnusM. Ullman i inni, wyd. 3, Warszawa: Muza SA, 2006, s. 397, ISBN 83-7319-927-6, OCLC 749649489 .
KlausK. Richarz KlausK., AnneA. Puchta AnneA., Ptaki – Przewodnik, Warszawa: Muza SA, 2006, s. 294, ISBN 83-7495-018-8, ISBN 978-83-7495-018-3 .

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Oenanthe oenanthe, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[hbwa-2] Collar, N. & Christie, D.A.: Northern Wheatear (Oenanthe oenanthe). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-12].

[iucn-3] Oenanthe oenanthe, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-4] Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Saxicolinae Vigors, 1825 - kląskawki (wersja: 2019-10-12). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-06-11].

[migracje-5] Franz Bairlein, D. Ryan Norris, Rolf Nagel, Marc Bulte, Christian C. Voigt, James W. Fox, David J. T. Hussell, Heiko Schmaljohann. Cross-hemisphere migration of a 25 g songbird. „Biology Letters”. 8 (4), s. 505–507, 2012. DOI: 10.1098/rsbl.2011.1223. (ang.).

[ocena2015-6] T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.

[biuletyn2019-7] Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

[ioc-8] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Chats, Old World flycatchers. IOC World Bird List (v10.1). [dostęp 2020-04-12]. (ang.).

[iucn1-9] BirdLife International, Oenanthe seebohmi, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2021-02-03] (ang.).

[10] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[clpp-11] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]