Bunraku

Scena z przedstawienia bunraku

Narrator i akompaniator

Prezentacja techniki poruszania lalkami w Tokushima-kenritsu Awa Jūrōbē Yashiki (teatr i muzeum lalek prefektury Tokushima

Głowa lalki bunraku

National Bunraku Theatre, Osaka

Bunraku (jap. 文楽), używana także pierwotna nazwa ningyō-jōruri (人形浄瑠璃) – japoński teatr lalkowy, w którym narracji i dialogowi towarzyszy akompaniament shamisenu (okazyjnie innych instrumentów, jak np. taiko). Nazwa bunraku pojawiła się w XIX wieku.

Teatr ten narodził się w XVII wieku w Osace i stanowi kontynuację widowisk polegających na opowiadaniu historii wraz z pokazywaniem widzom stosownych ilustracji. Z czasem ilustracje zastąpiono lalkami, które obecnie przybrały rozmiary odpowiadające 1/3–4/5 rozmiarów ludzkich. Na Zachodzie (błędnie) nazwą bunraku określa się również lalki występujące w tym gatunku teatralnym. Ich właściwa nazwa to bunraku-ningyō.

Pierwotna nazwa jōruri pochodzi od imienia ukochanej japońskiego bohatera narodowego Yoshitsune Minamoto. Jej dzieje były początkowo głównym tematem opowiadań. Nazwa bunraku była zaś używana w odniesieniu do teatru Bunraku-za w Osace, potem stała się zwyczajową nazwą tej formy teatralnej.

W 2003 roku został proklamowany Arcydziełem Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości, a w 2008 roku wpisany na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO.

Wykonawcy

Zwyczajowo w spektaklu bunraku biorą udział następujący wykonawcy:

• tayū, 太夫 – kantor-narrator-recytator;
• shamisen-hiki, 三味線弾 – akompaniator grający na shamisenie;
• ningyō-zukai, 人形遣い – aktorzy-lalkarze animujący lalki.

W przedstawieniach biorą również udział perkusiści grający najczęściej na bębnach taiko, pozostają oni jednak niewidoczni dla publiczności.

Para narrator-akompaniator stanowi najważniejszą część spektaklu bunraku. W dawnych czasach wykonawcy ci przebywali ze sobą non-stop również w życiu codziennym, by osiągnąć stan „wspólnego umysłu”.

Dla wzmocnienia efektu teatralnego lub dramatycznego, role kantorów i akompaniatorów mogą być zwielokrotnione. Również często w ramach jednej sztuki, pomiędzy aktami grane są przerywniki taneczne, w których uczestniczy szerszy zespół wykonawców.

W sztukach uczestniczą również pomocnicy, z których najważniejszy wybija pałeczkami rytm oznaczający rozpoczęcie sztuki lub aktu, a także zapowiadający z imienia i nazwiska głównych wykonawców.

Scena

Scena bunraku jest obniżona w stosunku do zwykłej sceny teatralnej w ten sposób, by aktorzy byli odsłonięci mniej więcej od pasa w górę. Umożliwia to im operowanie lalkami na poziomie barków. Główny aktor zakłada wysokie drewniane buty typu geta, co z jednej strony pozwala mu operować górną częścią lalki, z drugiej wybijać rytm w momentach dramatycznych spektaklu.

Z prawej strony sceny znajduje się wydzielone proscenium, na którym zasiadają: narratorzy oraz muzycy. W sztukach tradycyjnych, w których występują pary: narrator-akompaniator, siedzą oni na obrotowej scenie zw. yuka (床). Pomiędzy poszczególnymi aktami a nawet scenami, następuje wymiana wykonawców poprzez jej obrót. Za obrót odpowiedzialni są pomocnicy (世話さん, sewa-san).

Z lewej i z prawej strony sceny znajdują się kotary zwane komaku (小幕, dosł. mała kurtyna) z tradycyjnie z wyszytymi godłami teatrów Takemoto-za (竹本座) oraz Toyotake-za (豊竹座), spoza których wychodzą wykonawcy przedstawienia.

Lalki

Lalki teatru bunraku, w zależności od postaci, mają wielkość ok. 1/3 do 4/5 rozmiarów ludzkich. Jednak ich głowy pozostają mniejsze w stosunku do ciała. Proporcje te zostały wypracowane historycznie dla osiągnięcia jak najlepszego efektu teatralnego.

Lalki składają się z:

• głowy (jap. 頭 kashira) z elementami ruchomymi, pozwalającymi na zamykanie i otwieranie oczu, ust; istnieją również specjalne lalki zmieniające charakterystykę postaci – np. z kobiety w demona – wykorzystywane w sztukach o elementach nadprzyrodzonych
• rąk, z których każda obsługiwana jest przez odrębnego aktora
• nóg w przypadku lalek męskich (i sporadycznie kobiecych) – większość lalek żeńskich posiada długą szatę, ruchy nóg są zaś zaznaczane przez aktora poprzez ruchy pięściami

Lalki głównych ról animowane są przez trzech aktorów. Lalki postaci drugoplanowych są mniejsze i animowane przez pojedynczych aktorów. Najważniejszy aktor (主遣い, omo-zukai) obsługuje korpus, głowę i prawą rękę lalki. Aktor pomocniczy (左遣い, hidari-zukai) obsługuje lewą rękę, zaś drugi aktor pomocniczy (足遣い, ashi-zukai) animuje nogi postaci.

Większość aktorów animujących lalki pozostaje całkowicie zasłonięta wraz z głową, na którą ma założony czarny kaptur. Tylko najważniejsi aktorzy występują bez nakrycia głowy. Zgodnie z regułami teatru, ich twarze muszą jednak pozostać niewzruszone, tak by całość emocji była przekazywana przez lalki, głos narratora i shamisen.

Aby osiągnąć zamierzony efekt teatralny, wszyscy aktorzy animujący pojedynczą lalkę muszą współpracować ze sobą do niewiarygodnego stopnia, włączając w to synchroniczny oddech.

Tradycyjnie, edukacja aktorów odbywa się w systemie mistrz-praktykant i rozpoczyna w wieku piętnastu lat, zaraz po zakończeniu gimnazjum. Tradycyjnie uważa się, że do mistrzowskiego opanowania ruchów drugiego aktora pomocniczego wymagane jest 10 lat praktyki, pierwszego aktora pomocniczego - kolejne 10 lat. Głównym aktorem zostaje się po kolejnych wielu latach praktyki.

Dramaturgia

Najwybitniejszym dramaturgiem tego gatunku był Monzaemon Chikamatsu, którego sztuki zaadaptowano później do potrzeb przedstawień kabuki.

Bunraku współcześnie

Wspierany przez rząd Japonii, Narodowy Teatr Bunraku w Osace wystawia sztuki bunraku w cyklach 2–3 tygodniowych, ok. 5–6 razy w roku. Zespół wystawia również przedstawienia wyjazdowe w Narodowym Teatrze Japonii w Tokio.

Zobacz też

• The Puppet Theatre of Japan (Japan Arts Council)
• Daruma (lalka)
• Kokeshi
• Hina-matsuri

Linki zewnętrzne

• Strona Narodowego Teatru Bunraku w Japonii
• Strona oficjalna Awa Jurobe Yashiki (Puppet Theater and Museum) (ang.)